Τα Στενά των Θερμοπυλών, το διαχρονικό πεδίο άμυνας των Ελλήνων

Μορφολογία

   Τα στενά των Θερμοπυλών διαμορφώθηκαν (κατά την αρχαιότητα) στην ανατολική απόληξη του Καλλίδρομου όρους. Σύμφωνα με τις αρχαίες μαρτυρίες (τον ιστορικό Ηρόδοτο) υπήρχαν τρία διαδοχικά στενά σε μήκος 9 χιλ., από τα ανατολικά στα δυτικά, τα οποία εντοπίζονται ακόμη και σήμερα.

Παλιά οχύρωση λόφου Κολωνού (τείχος Φωκέων)

   Βέβαια η περιοχή αυτή έχει σε μεγάλο βαθμό αλλοιωθεί σήμερα, λόγω των συνεχών αποθέσεων του ποταμού Σπερχειού και των παραποτάμων του, Δυρά (σημ. Γοργοπόταμος), Μέλα (σημ. Μαυρονεριών) και Ασωπού, που στην αρχαιότητα έρεαν παράλληλα. Έτσι, βόρεια των παλαιών στενών έχει σχηματιστεί μια εκτεταμένη πεδιάδα, πλάτους 5 χιλ.

   Στην είσοδο του μεσαίου στενού υπάρχουν θερμές πηγές και παχιές θειούχες αποθέσεις, ενώ λειτουργούν έως σήμερα ιαματικά λουτρά. Ανατολικά της εισόδου, στα 700 μ., υψώνεται λόφος, πάνω στον οποίο σώζονται λείψανα οχύρωσης. Στην περιοχή αυτή πρέπει να βρισκόταν το στενότερο σημείο της διόδου. Η οχύρωση αυτή εκτείνεται σε μήκος 100μ., έχει οδοντωτή κάτοψη και πλαισιώνεται από δύο τετράγωνους πύργους.  Το τείχος ταυτίζεται με το επονομαζόμενο από τον Ηρόδοτο ''φωκικό τείχος'' του 6ου αι. π.Χ.

1.    Άμυνα κατά Περσών

   Στις αρχές Σεπτεμβρίου του 480 π. Χ., ο Πέρσης βασιλιάς Ξέρξης με μεγάλες δυνάμεις κατέρχεται από τη Θεσσαλία. Οι Έλληνες συνασπίστηκαν για απόκρουση των εχθρών. Η επιλογή της θέσης των Στενών στις Θερμοπύλες έγινε απόν Αθηναίο πολιτικό και στρατηγό Θεμιστοκλή, που κατάφερε και έπεισε τους Έλληνες. Οι αντιμαχόμενες δυνάμεις ήταν 5-6 χιλιάδες Έλληνες και 70-300 χιλ. οι Πέρσες[1]. Από τους Σπαρτιάτες επισκευάστηκε το ''φωκικό τείχος'' του 6ου αι. π.Χ. και χρησιμοποιήθηκε ως προμαχώνας στην άμυνά τους κατά των Περσών. Πίσω από το τείχος υπήρχε κοιλάδα για τις ανάγκες του στρατοπέδου.

   Μετά από διήμερη εξαιρετική αντίσταση και άμυνα[2], την τρίτη μέρα οι Πέρσες (με τη βοήθεια του Εφιάλτη) κύκλωσαν τις ελληνικές δυνάμεις. Ο Λακεδαιμόνιος βασιλιάς Λεωνίδας (των Αγιαδών) αποδέσμευσε τις συμμαχικές δυνάμεις για άμυνα νοτιότερα, ενώ 300 Σπαρτιάτες, 700 Θεσπιείς (με επικεφαλής τον Δημόφιλο, γιο του Διαδρόμου) και 400 Θηβαίοι[3] (ίσως και 1.000 Είλωτες) κράτησαν τις Πύλες, όπου σκοτώθηκε ο βασιλιάς Λεωνίδας. Η τελική φάση της μάχης του 480 π.Χ. των Θερμοπυλών διεξήχθη στο λόφο Κολωνό, όπου και έπεσαν όλοι.

   Σύμφωνα με την αφήγηση του Ηρόδοτου στο λόφο του Κολωνού  ετάφησαν οι πεσόντες της μάχης των Θερμοπυλών και προς τιμή τους στήθηκε λίθινος λέων και τρία ενεπίγραφα μνημεία.

   Η μάχη των Θερμοπυλών εναντίον των Περσών έδειξε τα πλεονεκτήματα της στρατιωτικής εκπαίδευσης των Σπαρτιατών, του καλύτερου εξοπλισμού και της έξυπνης χρήσης της διαμόρφωσης του εδάφους. Επιπλέον αυτή αποτελεί μια από τις πιο σημαντικές μάχες στην ελληνική και στην παγκόσμια ιστορία. Κυρίως όμως - από ηθική άποψη - είναι λαμπρό παράδειγμα αυταπάρνησης, αυτοθυσίας και υπακοής στην πατρίδα.

2.    Άμυνα κατά Γαλατών

   Την άνοιξη του 278 π.Χ., γαλατικά στίφη με δύναμη 200.000 ανδρών υπό τον Βρέννο κατήλθε προς τη Θεσσαλία, με προορισμό τους θησαυρούς των Δελφών. Οι ελληνικές πόλεις ως ιδανικότερη τοποθεσία για άμυνα έκριναν το στενό των Θερμοπυλών. Βέβαια η εν λόγω στενωπός είχε διευρυνθεί από τις προσχώσεις του Σπερχειού, παρόλα αυτά είχε ακόμα μικρό πλάτος[4] και προσφερόταν για αμυντικό αγώνα. Οπλίτες έστειλαν[5] οι Βοιωτοί, Φωκείς, Λοκροί, Μεγαρείς, Αιτωλοί και Αθηναίοι, που ανέλαβαν και την αρχηγία.

   Οι Γαλάτες[6] επιτέθηκαν με μανία και δύναμη, αλλά χωρίς συνοχή και με ελαφριά θωράκιση. Οι Έλληνες διατήρησαν την τάξη, βοηθούμενοι από ακοντιστές, σφενδονητές και τοξότες που έβαλλαν συνεχώς κατά των εχθρών. Οι Γαλάτες είχαν μεγάλες απώλειες. Οι αρχηγοί τους έδωσαν το σύνθημα της υποχώρησης, με νέες απώλειες των Γαλατών, στους βάλτους της περιοχής. Οι Έλληνες έχασαν 40 άνδρες.

   Για αντιπερισπασμό, τμήμα 40.000 Γαλατών πήγε και κατέστρεψε τη σημαντική Αιτωλική πόλη Κάλλιον. Οι Αιτωλοί που βρίσκονταν στις Θερμοπύλες, πληροφορούμενοι το γεγονός από αγγελιαφόρους, αναχώρησαν αμέσως, διψασμένοι για εκδίκηση και αποφασισμένοι να σώσουν τις άλλες πόλεις τους. Η γαλατική δύναμη επιστρέφοντας από το Κάλλιον, με διαρκείς επιθέσεις των Αιτωλών, τελικά στη θέση “Κοκκάλια”, έχασε μεγάλο αριθμό πολεμιστών. Ήταν η εκδίκηση των Αιτωλών για την καταστροφή του Καλλίου. Από την αρχική δύναμη των 40.000 ανδρών λιγότεροι από τους μισούς επέστρεψαν στις Θερμοπύλες. (Παυσ. Χ.22.7)

   Στις Θερμοπύλες, οι Ηρακλειώτες και οι Αινιάνες - για να απαλλαγούν από τους Γαλάτες - έδειξαν στον Βρέννο την Ανόπαια ατραπό  (όπως ο Εφιάλτης). Οι Φωκείς λόγω της ομίχλης δεν αντελήφθησαν τους Γαλάτες έγκαιρα, αμύνθηκαν αλλά υποχώρησαν. Όμως ενημέρωσαν τους Έλληνες των Θερμοπυλών για την εξέλιξη αυτή, προτού κυκλωθούν. Οι Αθηναίοι με τις τριήρεις τους έσπευσαν να περισυλλέξουν τους Έλληνες προτού εγκλωβιστούν. Έτσι το ελληνικό στράτευμα διαλύθηκε και ο καθένας έφυγε για υπεράσπιση της πατρίδος του. (Παυσ. Χ.22.8-12)

3.    Άμυνα κατά Ρωμαίων

   Τον Οκτώβριο του 192 π.Χ., μετά από πρόσκληση του κράτους των Αιτωλών, ο Σελευκίδης βασιλιάς Αντίοχος Γ’ ο Μέγας  αποφάσισε να εκστρατεύσει[7] στην Ελλάδα, επεκτείνοντας το κράτος του. Μετά από σειρά καταλήψεων σε πόλεις της Θεσσαλίας, Στερεάς και τη Χαλκίδα, ακολούθησε οργανωμένη εκστρατεία των Ρωμαίων, με σκοπό την τελική σύγκρουση.

   Χωρίς ορθή στρατηγική[8] και διπλωματία, χάθηκε σημαντικός χρόνος και ο Αντίοχος βρέθηκε σε μειονεκτική θέση έναντι των Ρωμαίων.  Το τέλος της άνοιξης του 191 π.Χ. επέλεξε τα στενά των Θερμοπυλών για αμυντικό αγώνα με το ρωμαϊκό στρατό, που ήδη βρισκόταν στην κοιλάδα του Σπερχειού κατερχόμενος από τη Θεσσαλία.

   Ο Ρωμαίος ύπατος Μάνιος Ακίλιος Γλαβρίων με ισχυρή δύναμη στρατού[9] επιτέθηκε σε μικρότερη δύναμη[10] του Αντιόχου Α’, στην ίδια ιστορική θέση των Στενών των Θερμοπυλών. Ο Ρωμαίος, γνωρίζοντας την ιστορία, εκκαθάρισε τα περάσματα και διαβάσεις του Καλλιδρόμου (την Ανόπαια ατραπό), που είχαν αναλάβει να φυλάξουν οι Αιτωλοί, αλλά αιφνιδιάστηκαν. Έτσι περικυκλώθηκαν και παρά τις οχυρώσεις, οι Ρωμαίοι κυριάρχησαν. Οι απώλειες σε νεκρούς και αιχμαλώτους ήταν πολύ μεγάλες. Ο Αντίοχος Γ’ διέφυγε με 500 ιππείς, μέσω Ελάτειας και από τη Χαλκίδα με πλοία επέστρεψε στην Έφεσο. Αυτό ήταν το άδοξο τέλος της εκστρατείας του στην Ελλάδα.

4.    Άμυνα κατά σλαβικών φύλων

   Το 539 ή 540 μ.Χ. σλαβικές ορδές[11] (ή Ούννοι κατά τον Προκόπιο) κατήλθαν τη Στερεά Ελλάδα. Στις Θερμοπύλες οργανώθηκε άμυνα, αλλά και πάλι από τους βαρβάρους ανακαλύφθηκε η Ανόπαια ή προδόθηκε σ’ αυτούς. Έτσι η ανδρεία των στρατευμάτων που μάχονταν στις κύριες Πύλες απέβη ανωφελής. Όλη η ανατολική μέση Ελλάδα ερημώθηκε.

5.    Οχύρωση της θέσης

   Το 545 μ.Χ. περίπου έγινε οχύρωση των Θερμοπυλών από τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ιουστινιανό Α’. Στην κύρια είσοδο των Θερμοπυλών[12] αλλά και στην Ανόπαια έγιναν  υψηλά τείχη, διπλές επάλξεις και περιτειχίσματα. Φρούριο έγινε και στην Ηράκλεια.

   Έξη χρόνια μετά, τον Ιούλιο του 551 μ.Χ., έγινε φοβερός σεισμός[13] στην περιοχήμε χιλιάδες νεκρούς. Το έδαφος εσχίσθη. Το νερό του Μαλιακού Κόλπου εισήλθε σε βάθος εντός της στεριάς και κατέστρεψε οικισμούς.

6.    Τελευταία άμυνα κατά Γερμανών

  Η κάθοδος των Γερμανικών στρατευμάτων προς την Αθήνα, τον Απρίλιο του 1941,  ανάγκασε τη 19η Αυστραλιανή ταξιαρχία (με επικεφαλής τον αντιστράτηγο Φρέιμπεργκ) να οργανώσει άμυνα στις Θερμοπύλες[14], ώστε να επιτραπεί η απομάκρυνση του κυρίως όγκου των βρετανικών δυνάμεων, από την Ελλάδα. Οι Γερμανοί επιτέθηκαν στις 11.30 πμ της 24ης Απριλίου 1941, συνάντησαν ισχυρή αντίσταση, έχασαν δεκαπέντε άρματα και είχαν σημαντικές απώλειες.

Γερμανικά άρματα κατεστραμμένα στις Θερμοπύλες (1941)

   Οι Σύμμαχοι κράτησαν ολόκληρη την ημέρα. Με την επίτευξη του στόχου να καθυστερήσουν τα γερμανικά στρατεύματα υποχώρησαν προς τα παράλια εκκένωσης. Οι μονάδες των αρμάτων Πάντσερ στο δρόμο που οδηγούσε προς το πέρασμα των Θερμοπυλών και (κυρίως) του Μπράλου καθυστέρησαν λόγω της μεγάλης κλίσης του εδάφους και του μεγάλου αριθμού των δύσκολων στροφών του δρόμου.

   Αυτή ήταν η τελευταία (ιστορικά) μάχη που δόθηκε στις Θερμοπύλες.

7.    Αρχαιολογικές έρευνες

   Πρώτη μικρή ανασκαφή έκανε το Φεβρουάριο του 1883, ο Σλήμαν. Ουδέν εύρημα.

   Το 1897, σε εργασίες του ελληνικού στρατού για κατασκευή αμυντικών έργων, σε 1 χλμ. νότια της πηγής, αποκάλυψαν αρχαίο κοιμητήριο, με πολλές δεκάδες τάφων (με διάφορα κτερίσματα, ξίφη σιδερένια και νομίσματα ρωμαϊκά).

   Το 1899 δοκιμαστικές ανασκαφές της Αρχαιολογικής Εταιρείας (από τον έφορο αρχαιοτήτων Π. Καστριώτη) που έγιναν στον Κολωνό (θέση Καλύβια Δρακοσπηλιάς και θέση Μελάμπυγου λίθου) για τον τάφο των Σπαρτιατών, δεν βρήκαν τίποτα. Το συμπέρασμα του εφόρου[15] ήταν ότι “ … το πολυάνδριο και ο λέων του Λεωνίδα όπως και οι ενεπίγραφες πλάκες ήταν απλά κενοτάφια των πεσόντων, που εξαφανίστηκαν στο χρόνο και μπορούν να αναζητηθούν αλλού στην πεδιάδα του Σπερχειού”.

   Στη μνημειώδη έκδοση του 1907, στο έργο του “ΦΘΙΩΤΙΣ”, ο Ιωάννης Βορτσέλας έγραψε :

“ … Ο δε τον ιερόν τούτον τόπον επισκεπτόμενος των Θερμοπυλών την σήμερον[16], ούτε τον λέοντα θα ανεύρη, ούτε το περιώνυμον στενόν, αλλά θα εύρη μόνον άφωνον θερμήν πηγήν, κινούσαν άθλιόν τινα αλευρόμυλον και αποσαθρωμένους τινας οικίσκους προς οίκησιν των λουομένων. Δείκνυται δε και νυν λοφίσκος (10 μ. υψηλός) εφ’ ού είναι ερείπια παλαιού στρατώνος, ο καθ’ Ηρόδοτον Κολωνός, εφ’ ού ίστατο ο μνημονευθείς λέων.”

[Ιωάν. Βορτσέλας, σελ. 99, ό. π.]

   Στην εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ της Λαμίας, το 1933, γράφτηκε :

“Από τον Αύγουστο του 1933 ο Γάλλος αρχαιολόγος Υ. Μπεκινιόν ενεργεί δοκιμαστικές ανασκαφές[17] στις Θερμοπύλες. Με επιστολή του προς το δήμαρχο Λαμίας Γεώργ. Πλατή, αγγέλλει ότι ανακάλυψε την αρχαία πόλη της Ανθήλης”.

   Το 1939[18] ο αρχαιολόγος Σπύρος Μαρινάτος έκανε μικρή ανασκαφική έρευνα στο Μεσαίο Στενό των Θερμοπυλών. Πέτυχε την ταύτιση της θέσης όπου έγινε η τελική μάχη και ο θάνατος των Σπαρτιατών με το  λόφο Κολωνό, όπου βρέθηκε μεγάλος αριθμός από αιχμές βελών (επιβεβαιώνοντας την αφήγηση του Ηροδότου),  του 5ου αι. π.Χ., πολλές από τις οποίες ανήκουν σε ανατολικούς τύπους. Τίποτα άλλο.

8.    Δημιουργία μνημείου – Ανάδειξη του τόπου

   Το Σεπτέμβριο του 1933 η “Ένωσις των εν Αττική Λακεδαιμονίων”, με έγγραφο που έστειλε στον τότε δήμαρχο Λαμίας Γεώργιο Αλεξ. Πλατή, ήθελε να στήσει μνημείο στις Θερμοπύλες, τιμώντας το Λεωνίδα και τους Σπαρτιάτες, που έπεσαν το 480 π.Χ. κατά των Περσών. Σχετικές πληροφορίες έδωσε ο καθηγητής του Γυμνασίου Λαμίας Θεοδόσιος Π. Λάσκαρης. Παράλληλα ο ίδιος δημοσίευσε εκτενές άρθρο (σε συνέχειες) στην τοπική εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, με τίτλο “Θερμοπύλαι-Λεωνίδας”. Η πρόταση του Θ. Λάσκαρη για τη θέση του μνημείου ήταν να στηθεί στο λόφο (Κολωνό) όπου έπεσαν όλοι οι πολεμιστές.

Μνημείο Θερμοπυλών (Σπαρτιατών)

   Το 1939, για το μνημείο των 300 Σπαρτιατών προκρίθηκε από επιτροπή η πρόταση του γλύπτη Βάσου Φαληρέα. Αρχικά το μνημείο προβλεπόταν να στηθεί στη Σπάρτη και ήταν χορηγία του οργανισμού Γ. Δούσμανη. Ακολούθησε ο πόλεμος και η Κατοχή.

   Το 1954 το “Τάγμα των Ιπποτών των Θερμοπυλών” στην Αμερική με αρχηγό τον Χάρρυ Μπούρα συγκέντρωσε το αναγκαίο ποσό και ο γλύπτης Βάσος Φαληρέας[19] ανέλαβε το έργο  που ολοκληρώθηκε το 1955. Δεν στήθηκε στο λόφο Κολωνό, αλλά ανατολικότερα, στη θέση του δεύτερου στενού. Στο κεντρικό βάθρο[20] υπάρχει ένα ορειχάλκινο γυμνό[21] άγαλμα του βασιλιά Λεωνίδα με δόρυ και ασπίδα. Δύο πλευρικά αγάλματα τον συντροφεύουν. Είναι οι αναπαραστάσεις του Πάρνωνα και του Ταΰγετου. Στη βάση τοποθετήθηκε πλάκα η οποία αναγράφει: "ΜΟΛΩΝ ΛΑΒΕ".

   Στην κορυφή του λόφου του Κολωνού, εκεί όπου τα αρχαία χρόνια είχε στηθεί λίθινος λέων φέρων επίγραμμα, τοποθετήθηκε πέτρινη πλάκα με το γνωστό επίγραμμα του Σιμωνίδη, προς τιμή των 300.

Μνημείο 700 Θεσπιέων

   Το μνημείο εγκαινίασε[22] ο βασιλιάς Παύλος, σε εκδήλωση που έγινε στις 30 Ιουνίου 1955. Στην εκδήλωση μίλησαν ο Χάρυ Μπούρας, αρχηγός του “Τάγματος των Ιπποτών των Θερμοπυλών”, ο αρχαιολόγος Σπύρος Μαρινάτος, ο δήμαρχος Σπάρτης και ο δήμαρχος Λαμίας (Ιωάν. Παπασιόπουλος). Ακολούθησε γεύμα που παρέθεσε ο δήμαρχος Λαμίας.

   Το 1997, μετά από σημαντική χρονική καθυστέρηση, δίπλα στο άγαλμα του Σπαρτιάτη Λεωνίδα και των συντρόφων του στις Θερμοπύλες, ανεγέρθη μνημείο για τους  700 Θεσπιείς, που έπεσαν μαχόμενοι μαζί με τους Σπαρτιάτες, αποκαθιστώντας την ιστορική μνήμη. Το μνημείο είναι ένα απλό συμβολικό ακέφαλο άγαλμα φτερωτού νεανία. Τα αποκαλυπτήρια του μνημείου έγιναν στις 5 Απριλίου 1997, από τον τότε Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας Κωστή Στεφανόπουλο.

   Το 2010 στα πλαίσια των εορταστικών εκδηλώσεων «ΘΕΡΜΟΠΥΛΙΑ 2010», εγκαινιάστηκε το Κέντρο[23] Ιστορικής Ενημέρωσης Θερμοπυλών (Κ.Ι.Ε.Θ.) του Δήμου Λαμιέων, στις Θερμοπύλες. Για το Δήμο Λαμιέων είναι το πρώτο βήμα για την πραγματοποίηση του ολοκληρωμένου σχεδίου ανάπτυξης της περιοχής των Θερμοπυλών ως αρχαιολογικού πάρκου, ως χώρου ανάδειξης της πρώτης αρχαίας Αμφικτυονίας και ως θερμαλιστικού Κέντρου διεθνούς εμβέλειας.

Επίλογος

   Τα στενά των Θερμοπυλών αποτέλεσαν ένα από τα σημαντικότερα πεδία μαχών στην ελληνική, αλλά και στην ευρωπαϊκή ιστορία. Βέβαια στην πορεία του χρόνου, η μορφή του λόφου του Κολωνού άλλαξε ριζικά από την αρχαιότητα έως σήμερα, λόγω των προσχώσεων των ποταμών, αλλά και κατασκευής αλλεπάλληλων αμυντικών έργων στο χώρο, σε διάφορες εποχές, γεγονός που επιβεβαιώνει τη σπουδαιότητά του ως στρατηγικού σημείου άμυνας.

   Ο χώρος αποτελεί παγκόσμιο σύμβολο, μοναδικό και αναγνωρίσιμο, για τον οποίο έρχονται επισκέπτες από όλα τα μέρη του κόσμου. Δυστυχώς δεν ερευνήθηκε αρχαιολογικά όσο έπρεπε, δεν προέκυψαν μελέτες ανάδειξης του χώρου και δημιουργία χώρων υποδοχής, ενημέρωσης και φιλοξενίας, με αισθητική ανάπτυξη του τοπίου, πάντα με τον επιβαλλόμενο ιστορικό σεβασμό. Η έλλειψη χώρων υγιεινής, η ρύπανση του περιβάλλοντα χώρου, κ.ά. δεν τιμούν τους αρμόδιους φορείς και δεν υπηρετούν την ιστορικότητα του χώρου και τον επισκέπτη, που έρχεται από μακριά.

   Κρίμα …

Κωνσταντίνος Αθαν. Μπαλωμένος

              φυσικός

--------------------------

Βιβλιογραφία-Αναφορές-Ιστοσελίδες

1.    εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ ετών 1933, 1955, 1961, Λαμία.

2.    Μνημείο Θερμοπυλών : Ιστοσελίδα ΥΠΠΟ (Ε. Καράντζαλη, αρχαιολόγος) : odysseus.culture.gr

3.    Μάχη των Θερμοπυλών : Βικιπαίδεια

4.    Ιστοσελίδα : http://perseasorion.blogspot.com

5.    Ιστοσελίδα : http://www.lamia.gr/el

6.    Γιώργου Κ. Μπαλωμένου : “Η Γαλατική Εισβολή στη Στερεά Ελλάδα (279-278 π.Χ.)”, εφ. “Λαμιακός Τύπος”, σελ. 8-9, στις 21-2-2014, Λαμία. Σ τις 16-6-1914 αναρτήθηκε στο www.amfictyon.blogspot.gr.

7.    Γιώργου Κ. Μπαλωμένου : “Η εκστρατεία του Αντιόχου Γ’ στην Ελλάδα”. Από τις 8-9-2014, είναι αναρτημένη στο www.amfictyon.blogspot.gr. Είναι δημοσιευμένη και στην εφ. “Λαμιακός Τύπος”.

8.    Βασίλειος και Κατερίνα Παπαζάχου : βιβλίο “Οι σεισμοί της Ελλάδας, Γ’ έκδοση”, σελ. 176, εκδ. Ζήτη, 2003, Θεσσαλονίκη.

9.    Ιωάννου Γ. Βορτσέλα “ΦΘΙΩΤΙΣ, η προς νότον της Όθρυος”, 1907, Αθήναι (φωτοτυπική έκδοση, με πρόλογο του Χαρ. Θ. Μηχιώτη, εκδ. ΚΑΣΤΑΛΙΑ, 1973, Αθήναι)

10.  Πρακτικά 1899  της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, σ. 76.

11.  LivePedia - Βικιπαίδεια

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

---

[1] Υπάρχει μεγάλη απόκλιση στις εκτιμήσεις. Ο Ηρόδοτος αναφέρει 3.000.000, ο Διόδωρος 800.000 ενώ πιο σύγχρονοι (Holland, σελ. 384)  αναφέρουν αριθμούς από 70.000 έως 300.000 άτομα.

[2]   Το 1961, ο Αμερικανός πυρηνικός φυσικός και καθηγητής μεταλλουργίας δρ. Λάιλ Μπόρστ, που ανέλυσε το υλικό των όπλων των Σπαρτιατών απέδειξε ότι δεν ήταν από απλό σίδερο Ήταν ατσάλι! Συγκεκριμένα ήταν  κράμα σιδήρου και άνθρακα με περιεκτικότητα σε άνθρακα μεταξύ 0,2 και 0,8%.

[3] Τελικά έμειναν 1.000 άτομα (οι 300 Σπαρτιάτες και οι 700 Θεσπιείς). Οι άλλοι αποχώρησαν.

[4] Η αρχαία ακτογραμμή υπολογίζεται στο ύψος περίπου της παλαιάς εθνικής οδού Αθηνών-Λαμίας.

[5] Από 500 οπλίτες έστειλαν επίσης ο Μακεδόνας βασιλιάς Αντίγονος Γονατάς και ο Σελευκίδης βασιλιάς Αντίοχος Α’.

[6] Γιώργου Κ. Μπαλωμένου : “Η Γαλατική Εισβολή στη Στερεά Ελλάδα (279-278 π.Χ.)”, εφ. “Λαμιακός Τύπος”, σελ. 8-9, στις 21-2-2014, Λαμία. Σ τις 16-6-1914 αναρτήθηκε στο www.amfictyon.blogspot.gr.

[7] Γιώργου Κ. Μπαλωμένου : “Η εκστρατεία του Αντιόχου Γ’ στην Ελλάδα”. Από τις 8-9-2014, είναι αναρτημένη στο www.amfictyon.blogspot.gr. Είναι δημοσιευμένη και στην εφ. “Λαμιακός Τύπος”.

[8] Ο Αντίοχος Γ’  δεν άκουσε το σύμβουλό του και κορυφαίο στρατηγό, τον Καρχηδόνιο Αννίβα.

[9] Διέθετε 20.000 πεζούς, 2.000 ιππείς και 15 ελέφαντες.

[10] Από 10.000 πεζούς και 500 ιππείς.

[11] Ιωάννου Γ. Βορτσέλα “ΦΘΙΩΤΙΣ, η προς νότον της Όθρυος”, 1907, Αθήναι (ανατύπωση 1973, έκδ Κασταλία.

[12] ό. π., σελ. 238.

[13] ό. π., σελ. 31, 32. Κατά τους σεισμολόγους Βασίλειο και Κατερίνα Παπαζάχου εκτιμήθηκε μέγεθος 6,8 και ένα από τα πιθανά επίκεντρα ήταν ο Αχινός (βιβλίο “Οι σεισμοί της Ελλάδας, Γ’ έκδοση”, σελ. 176, εκδ. Ζήτη, 2003, Θεσσαλονίκη).

[14] Αντίστοιχη άμυνα οργανώθηκε και στο Μπράλο από την 6η  Νεοζηλανδική ταξιαρχία (με επικεφαλής τον αντιστράτηγο Μακέη).

[15] Πρακτικά 1899  της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, σ. 76.

[16] Ιωάννου Γ. Βορτσέλα “ΦΘΙΩΤΙΣ, η προς νότον της Όθρυος”, 1907, Αθήναι (φωτοτυπική έκδοση, με πρόλογο του Χαρ. Θ. Μηχιώτη, σελ. 99, εκδ. ΚΑΣΤΑΛΙΑ, 1973, Αθήναι)

[17] εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 713, σ. 4, 19-9-1933, Λαμία.

[18] Το ίδιο έτος, ο Μαρινάτος εκλέχθηκε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

[19] Γεννήθηκε στην Αθήνα (1905-1979), καταγόμενος από την Καρδαμύλη της Μάνης. Αποφοίτησε το 1929 με "άριστα" από τη Σχολή Καλών Τεχνών και το 1930 έφυγε για σπουδές στο Παρίσι. Εκτέλεσε παραγγελίες για ανδριάντες προσωπικοτήτων της εθνικής γαλλικής ζωής, μεταξύ των οποίων και του Γάλλου προέδρου Εδ. Ερριό. Πολλά από τα έργα του καταστράφηκαν κατά το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Έργα του είναι οι προτομές του Δροσίνη, του Παναγή Τσαλδάρη, του Γιάνς Σματς, του Μακάριου, του Δ. Γαλάνη. Το 1955 φιλοτέχνησε το μνημείο του Λεωνίδα που στήθηκε στις Θερμοπύλες για να θυμίζει την ομώνυμη μάχη.

[20] Το μνημείο έχει μήκος 23 μέτρα και ύψος 7,30 μ. Ο ανδριάντας μόνος έχει ύψος 4 μ. το δε βάθρο του 3,30 μ.

[21] Για το γυμνό του αγάλματος εκφράστηκαν αντιρρήσεις, προτιμώντας να φορά τη στολή του πολεμιστή (με μανδύα). Συγκεκριμένα προτιμούσαν να επιλεγεί ανδριάντας του Λεωνίδα, σχέδιο του οποίου  έγινε από το σημαντικό Έλληνα γλύπτη Τρέζο. Βλ. αρθρογραφία στην εφ. ΕΘΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝ, φ. 1251, 23 Φεβρουαρίου 1961, σ. 1, Λαμία.

[22] εφ. ΕΘΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝ, 3 Ιουλίου 1955, Λαμία.

[23] Το έργο μελετήθηκε, σχεδιάστηκε και εκτελέστηκε από το Δήμο Λαμιέων με χρηματοδότηση από το πρόγραμμα Καινοτομίας του τρίτου κοινοτικού πλαισίου στήριξης της Ευρωπαϊκής Ένωσης.