Το ιστορικό στενό της Άμπλιανης

 στον Αγώνα της Απελευθέρωσης[1]

του Γεωργίου Χαρ. Καρανάσιου (gkaranasios24@gmail.com)

 

Γεώργ. Καρανάσιος

   Το “Στενό της Άμπλιανης” ιστορικο-γεωγραφικά αναφέρεται στην καθοριστική μάχη της Άμπλιανης Φωκίδας[1] στον μεγάλο Αγώνα της Ανεξαρτησίας του 1821.

   Και μετά σιωπή, λες και δεν υπήρχε ιστορικά, παρότι στην ευρύτερη περιοχή υπάρχουν παλιά ίχνη ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Μνήμη δεν έχουν μόνο οι άνθρωποι αλλά και οι τόποι. Οι τόποι λοιπόν, μιλούν και αμφισβητούν, όπως και οι άνθρωποι, αρκεί να βρεθούν τρόποι οι ολοζώντανες μνήμες να αναγερθούν[2].

   Το “Στενό της Άμπλιανης” και η “Κούλια Άμπλιανης” ως φύλακες[3] είναι άμεσα συνδεδεμένα με μία προϊστορική ατραπό (μονοπάτι), όπου υπήρξε η συντομότερη μετάβαση για αρχαία Άμφισσα, για το λιμάνι της αρχαίας Κίρρας και για τον Κορινθιακό κόλπο και Πελοπόννησο, συγκριτικά μ’ άλλες δυο ατραπούς του Παρνασσού[4], που οδηγούσαν και αυτές νότια, που δεν ξεπερνούσε το επιτρεπτό υψομετρικό όριο των 900μ.[5] στο ψηλότερο σημείο του δρόμου, που ήταν το Στενό της Άμπλιανης.

   Η ατραπός στο πέρασμα των ελληνικών ιστορικών περιόδων χρησιμοποιείται από δεκάδες κατακτητές, επιδρομείς, επήλυδες από ελληνικά, βόρεια ευρωπαϊκά και ασιατικά φύλα, ερχόμενα από τ’ άλλα βόρεια στενά της ενοποιημένης Οίτης με τον Καλλίδρομο[6].

   Για αυτό και η χάραξη του στρατηγικού δρόμου παραμένει σ’ όλες τις ιστορικές περιόδους, διαπλατύνεται και επισκευάζεται, λόγω της χαράδρας Γραβιάς, και των επικίνδυνων στενωπών της Άμπλιανης απ’ όλους τους κατά καιρούς κατακτητές της άνω κοιλάδας του Κηφισού (άνω ρου Κηφισού[7]).

 

i.             Το στενό της Άμπλιανης στην Οθωμανική περίοδο

   Ο Βογιατζήτ Α΄ και ο  Μωάμεθ Β΄ που πέρασαν και οι ίδιοι με τα στρατεύματά τους από τους δρόμους της ανατολικής Ρούμελης, ήταν γνώστες των συνθηκών του οδικού δικτύου, που συνάντησαν στην κατακτητική τους πορεία.

Το οθωμανικό δίκτυο Ζητούνι-Σάλωνα το 15ο αι.

   Βελτίωσαν άμεσα τον παραπάνω ημιονικό δρόμο, που βρήκαν οι νέοι κατακτητές, δίχως νέα χάραξη, αλλά με διανοίξεις όπου χρειάστηκε, γιατί οι Οθωμανοί κατακτητές χρησιμοποίησαν άλογα και καμήλες, που τα φορτωμένα ζώα χρειάζονταν τη διαπλάτυνση των ημιονικών παλαιών μονοπατιών για να περνούν. Και φυσικά έγιναν λιθοστρώσεις, όπου το έδαφος διατηρούσε νερά και έτσι προέκυψε το λεγόμενο οθωμανικό καλντερίμι, εικ. 1, 2).

   Από την ¨Κούλια¨[8] Άμπλιανης, την κορυφή της Άμπλιανης, με μόνιμη φρουρά οι νέοι κατακτητές Τούρκοι, όπως και οι προηγούμενοι, ελέγχουν πανοραμικά όλο το καλντερίμι από τη χαράδρα Γραβιάς μέχρι την “Κακιά Σκάλα” για Σάλωνα (Άμφισσα). 

   Δημιουργούν μόνιμες τουρκικές φρουρές στις εισόδους και στα παρατηρητήρια επικοινωνίας, που εξελίχθηκαν σε χάνια ξεκούρασης οδοιπόρων, περιηγητών, μικροπωλητών, στρατευμάτων, κ.λ. και σε δερβένια, όπως και οι προηγούμενοι κατακτητές, Ρωμαίοι, νεότεροι σταυροφόροι Φράγκοι και μισθοφόροι Λατίνοι. Οι Οθωμανοί διατήρησαν ό,τι αξιολόγησαν θετικό από Ρωμαιο-Βυζαντινούς και Λατίνους για την ασφαλή διέλευση στρατευμάτων.

 

ii.            Το “Ντερβένι” και ο “Σκοντολός”  Βάριανης

   Έδωσαν μεγάλη σημασία στα ντερβένια (δερβένια), τοποθετώντας αρχηγούς Δερβετζήδες, γιατί από εκεί περνούσαν όλα τα αγαθά, εκτός τα στρατεύματά τους και έπρεπε να τηρείται σ’ αυτές τις κλεισούρες, στενωπούς η τάξη και η ασφάλεια, για αυτό τοποθέτησαν φύλακες Δερβενίων. Αρχικά τοποθέτησαν Τούρκους, μετά αρματολούς (χριστιανούς, ραγιάδες) [9].

Στενό της Άμπλιανης

   Το “Ντερβένι” της παλιάς Βάριανης πριν τον ανηφορικό δρόμο για το στενό της Άμπλιανης βρίσκεται σε ομαλό έδαφος, με πλούσια νερά, πριν την ανηφόρα για το Στενό της Άμπλιανης, ήταν ο πρώτος έλεγχος εντός πλακόστρωτου δρόμου, πριν ο διερχόμενος, ταξιδιώτης, περαστικός, κ.λ. περάσει από το Στενό της Άμπλιανης, που εξελίχτηκε και σε σταθμός ξεκούρασης, όπως αναφέρουν σπουδαίοι περιηγητές τον 19^ο αι.[10]:

 

“…Ο δρόμος στη συνέχεια διέρχεται μέσα στο στενό μιας πορείας πέντε χιλιομέτρων. Δεν είναι όλη η διαδρομή πλακοστρωμένη, γιατί το έδαφος είναι αργιλώδης. Προς το ανατολικό άκρο της διαδρομής υπάρχουν τμήματα πλακόστρωτα από το οθωμανικό καλντερίμι. Στην πορεία συναντάμε την πηγή με άφθονο νερό που λέγεται “Σκοντολός”. Εκεί υπάρχει ένας διώροφος υδρόμυλος και νεροτριβή που λειτουργούσε ολόκληρο το χρόνο. Σώζεται η τοιχοποιία του…”.

 

   Κάποιοι άλλοι περιηγητές που πέρασαν, περιγράφουν την αγριότητα του τοπίου μαζί με ξεχωριστή ομορφιά και τον κίνδυνο των ληστών στα χρόνια της τουρκοκρατίας¨.[11]

   Η Άμπλιανη λόγω θέσης αποτέλεσε από ψηλά (1.100 μ.) το κεντρικό μάτι για όλους τους κατακτητές, όπως τονίστηκε, πόσο μάλλον τώρα για τους ξεσηκωμένους ραγιάδες. Για αυτό και οι οπλαρχηγοί συντονισμένοι καρτέραγαν και επιτέθηκαν στις τουρκικές στρατιές, που προσπάθησαν να περάσουν αρκετές φορές τη χαράδρα Γραβιάς και το στενό Άμπλιανης για Σάλωνα και αντίστροφα για Γραβιά[12].

   Συναντήσεις και στρατοπεδεύσεις οπλαρχηγών γίνονταν, όχι μόνο κεντρικά στην ¨Κούλια¨ της Άμπλιανης, αλλά και στην “Αργοστίλια” δυτικότερα της Άμπλιανης και στο άλλο άνοιγμα μεταξύ Παρνασσού και Γκιώνας στο “Σολούμι”  στην άλλη πλευρά της Άμπλιανης, ανατολικότερα προς το σημερινό 51^ο χιλ. του δημόσιου δρόμου Λαμίας –Άμφισσας (διάσελο Άμπλιανης-αυχένας Άμπλιανης).

  Τις πληροφορίες για τη συνάντηση στο “Σολούμι” τις δίνει με γράμμα του (25/8/1824) ο Δ. Σκαλτζάς, που βρίσκεται στα Σάλωνα προς τον άλλο οπλαρχηγό Σαφάκα της Άμπλιανης, λέγοντάς του, ότι θα συναντηθεί εκεί με τον Γ. Καραϊσκάκη[13].

 

iii.          Η Άμπλιανη το 1824

   Από την άνοιξη του 1824 το στενό της Άμπλιανης[14] γίνεται κέντρο στρατιωτικών επιχειρήσεων και καθοριστικών γεγονότων για την τύχη του Αγώνα σε μία περίοδο έντονων εμφυλίων πολέμων.

   Τον Μάιο του 1824 είναι ο μήνας που δημοσιεύονται τα έξοδα για τον Αγώνα. 

   Τον Μάρτιο του 1824 το ταμείο Επαρχίας Αθηνών από τα χρηματικά διαθέσιμα του κοινοτικού ταμείου αποκλείει τον Ανδρούτσο, ενώ ο Γκούρας παίρνει τη μερίδα του λέοντος και προάγεται στο βαθμό του στρατηγού και αρχηγός της Ανατολικής Ρούμελης. Τα ίδια ποσά καταγράφονται και για τους υπόλοιπους μήνες μέχρι τον Ιούλιο του 1824. Τα νέα φθάνουν στους οπλαρχηγούς που βρίσκονται στα πεδία των μαχών. Ο σπόρος της διχόνοιας έπεσε.

   Ο Ανδρούτσος από τον Ιούνιο  βρίσκεται στην Άμπλιανη. Έχει μάθει τη βοήθεια από το Ταμείο. Προσπαθεί από εδώ να συσπειρώσει τους οπλαρχηγούς της Ρούμελης, για να διεκδικήσουν από κοινού τη διασφάλιση καλύτερων διαπραγματευτικών όρων απέναντι στην πολιτική της κεντρικής Διοίκησης, που θέλει να ελέγχει τα στρατόπεδα της Ρούμελης και να τα χρηματοδοτεί με τους δικούς της όρους επιρροής.

   Οι περισσότεροι, οπλαρχηγοί, ιδιαίτερα εκείνοι της Δυτικής Ρούμελης εύρισκαν ευνοϊκό για τα συμφέροντά τους τη νέα κατάσταση στα διοικητικά των στρατοπέδων.

   Οι οπλαρχηγοί της Ανατολικής Ρούμελης, αν και πολλοί απ’ αυτούς ήταν αντίθετοι στην επέμβαση των διοικητικών σε στρατεύματα στις επαρχίες τους, δεν έδειχναν την ίδια προθυμία µε τον Ανδρούτσο στο να διεκδικήσουν από τη Διοίκηση συμμετοχή στην τοπική εξουσία αποφάσεων. Ο µόνος οπλαρχηγός, που για δικούς του λόγους, έδειχνε την πρόθεση να συμπλεύσει µε το σκεπτικό του Ανδρούτσου στη συγκυρία αυτή, ήταν ο Γεώργιος Καραϊσκάκης.

   Στις αρχές Ιουλίου 1824 ο Καραϊσκάκης και ο Ανδρούτσος από την Άμπλιανη υπέβαλαν κοινή αναφορά προς τη Διοίκηση µε την οποίαν απαιτούσαν τη στρατιωτική προαγωγή.[15]

   Ο σκοπός τους ήταν να πιέσουν τη Διοίκηση να προβεί σε υποχωρήσεις, ώστε να εξασφαλιστούν περισσότερα χρήματα από τα δάνεια για τα στρατόπεδά τους, που η κεντρική διοίκηση το απέφευγε. 

   Όλοι οι οπλαρχηγοί της Ανατολικής Ρούμελης παραμένουν στο στρατόπεδο της Άμπλιανης όλο αυτό το διάστημα μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1824.

   Ο Ανδρούτσος εξακολουθεί να αμφισβητεί τις ενέργειες της κεντρικής εξουσίας, µε στόχο να εκβιάσει και να πετύχει ένα συμβιβασμό µε καλύτερους όρους για τους άνδρες του στρατόπεδό του.

   Για την αντιμετώπιση της κατάστασης η κεντρική διοίκηση απέστειλε τον Γ. Βαλτινό στην περιοχή της Άμπλιανης µε σκοπό να εξαναγκάσει τους υπόλοιπους οπλαρχηγούς του στρατοπέδου της Άµπλιανης, να κινηθούν εναντίον του Ανδρούτσου και του Καραϊσκάκη, σύμφωνα µε το άρθρο Ζ΄ του ψηφίσµατος της συνέλευσης των Σαλώνων (Απρίλιος 1824), που προέβλεπε “κανένας στρατιωτικός να µην ειµπορή να βάλη τα λεγόµενα καπάκια[16]”. 

   Στις 27 Αυγούστου 1824, έγινε συνέλευση των αρχηγών των ομάδων του επαναστατικού στρατοπέδου της Άµπλιανης, όπου ήταν παρόντες και υπέγραψαν οι : Γιάννης Δυοβουνιώτης, Οδυσσεύς Ανδρίτζου, Τούσα Ζέρβας, Καραϊσκάκης, Γιώτη Νταγκλής, Κασµάς, Χρήστος Μακρής, Κίτζιος Τζαβέλας, Δήµος Σκαλτζάς, Νάκος Πανουργιά, Γεωργάκης Δράκος και Γεωργάκης Βαλτινός.

   Ο Ανδρούτσος δεν επέδειξε καμία διάθεση διαφορετική από τις αποφάσεις της συνέλευσης του Απριλίου του 1824. 

   Οι οπλαρχηγοί της Ανατολικής Ρούµελης, αυτή τη φορά µε τη συμμετοχή και των οπλαρχηγών της Δυτικής Στερεάς, έδειξαν από κοινού προς την κεντρική διοίκηση τη συμμόρφωσή τους στις αποφάσεις της Β΄ Εθνοσυνέλευσης και το σεβασμό τους προς τη Διοίκηση του Κουντουριώτη.

   Δύο μέρες μετά στις 29 Αυγούστου 1824 από τη συνέλευση της Άµπλιανης, ο Ανδρούτσος κατηγορείται, ότι στρεφόταν έμπρακτα ενάντια στους όρους του ψηφίσματός της, ερχόμενος σε συνεννοήσεις µε το οθωμανικό στρατόπεδο της Γραβιάς.

   Την ίδια στιγμή ο Καραϊσκάκης κινούσε µε ενόπλους άντρες για τα Άγραφα, προφανώς, για να χτυπήσει τις δυνάμεις του αντιπάλου του Ράγκου.

   Στις 29 Αυγούστου 1824 ο Ανδρούτσος είχε αποστείλει αναφορά προς τη Διοίκηση Κουντουριώτη µε την οποία απαιτούσε την καταβολή χρηματικών ποσών από το δάνειο για την πληρωμή των στρατιωτικών µισθών της περσινής εκστρατείας του Ευρίπου (Εύβοια), στα τέλη του 1823, καθώς και τη µισθοδοσία των στρατιωτών του στο στρατόπεδο του Ζεµενού-Βοιωτίας.

   Η αντίδραση της Διοίκησης στην αναφορά του Ανδρούτσου ήταν άμεση και τον καθιστούσε υπεύθυνο για την παραβίαση των διαταγών της και απαιτούσε απ’ αυτόν την γρήγορη συµµόρφωση.

    Αρχές του Σεπτέμβρη του 1824 έρχεται πάλι ο απεσταλμένος της Διοίκησης Γ. Βαλτινός σε Άμπλιανη και Αργοστίλια (Δροσοχώρι-Κολοβάτα Φωκίδας) κοντά σε Άμπλιανη, για να τελειώσει το θέμα.

   Σ’ αυτή τη συνάντηση “ο Ανδρούτσος δεν δείχνει ότι έχει αντιδιοικητική συμπεριφορά προς τη Διοίκηση”, έγραψε ο Βαλτινός απευθυνόμενος στη Διοίκησή του.

 

iv.          Η νικηφόρα μάχη και τα καθοριστικά γεγονότα της Άμπλιανης

    Τα παραπάνω γεγονότα που διαδραματίστηκαν στην Άμπλιανη Βάριανης, ήταν καθοριστικά για τον Αγώνα[17]. Επακολούθησε ως γνωστόν η νικηφόρα μάχη στις 14 Ιουλίου 1824 στο στενό της Άμπλιανης, δίχως την παρουσία του Οδ. Ανδρούτσου και του Γ. Καραϊσκάκη στη χειρότερη περίοδο της Επανάστασης τον εμφύλιο, η οποία ανέκοψε όμως την νότια πορεία των Τούρκων, που αν περνούσαν στην Πελοπόννησο[18] θα τελείωνε η Επανάσταση σε ανατολική Ρούμελη και όχι μόνο. 

   Ο ελληνικός Α’ εμφύλιος πόλεμος (25 Νοεμβρίου 1823-12 Ιουνίου 1824) έδειξε και το βαθύ χάσμα διοίκησης - στρατιωτικών, ιδιαίτερα μεταξύ του Ανδρούτσου και της Διοίκησης. Το κακό είχε γίνει. Είχε διαταράξει συθέμελα το εσωτερικό μέτωπο εξασθενίζοντας τη δυναμική της επανάστασης. Ικανότατοι οπλαρχηγοί, όπως ο Θ. Κολοκοτρώνης, ο Νικηταράς, ο Οδ. Ανδρούτσος, ο Γ. Καραϊσκάκης είχαν στοχοποιηθεί ως “εχθροί” του έθνους, έπεσαν σε δυσμένεια, αντιμετωπίζονταν με καχυποψία και εχθρότητα.

   Επί της ουσίας είχαν αδρανοποιηθεί από την κυβέρνηση Κουντουριώτη-Μαυροκορδάτου-Κωλέττη. Ο Οδ. Ανδρούτσος δολοφονήθηκε, πριν περάσει από δίκη, αφού πρώτα πρόλαβαν, το 1822 και να τον αφορίσουν.

   Στο διχασμό συνέβαλε και το 1^ο  δάνειο των 800.000 λιρών στις 9 Φεβρουαρίου 1824 με αγγλικό τραπεζικό οίκο. Μίζες και σπατάλες δεν άφησαν παρά μόνο ένα μικρό μέρος 298.000 λιρών να φτάσει στα δημόσια ταμεία, που και αυτά μοιράστηκαν δυσανάλογα, ενισχύοντας ακόμη τον σπόρο του εμφυλίου μεταξύ Αγωνιστών.

   Μεταξύ Ιουνίου 1824 και Φεβρουαρίου 1825 η Κυβέρνηση πλήρωνε μισθούς για 15.000 άνδρες, που κατανέμονταν: Δυτική Ελλάδα, 3.000, Κεντρική και Ανατολική Ελλάδα, 5.000 και Μοριάς, 7.000. Ο μηνιαίος μισθός των στρατιωτικών ήταν τρία τάλιρα (και τάλληρα, αντιστοιχούν σε 45 γρόσια = πιάστρα). Για καθημερινή τροφή έπαιρναν δυόμιση λίβρες αλεύρι (1κιλό) ή μιάμιση λίβρα παξιμάδι. Αλλά οι δαπάνες πολλαπλασιάζονταν εξ αιτίας του μεγάλου αριθμού των στρατηγών, αντιστρατήγων, χιλιάρχων και καπεταναίων. Από τις 45.000 τάλιρα που χρειάζονταν για μισθοδοσία του στρατεύματος, 10.000 προορίζονταν για τους αξιωματικούς.

   Τα γεγονότα δεν σταματούν το 1824 γύρω από το καλντερίμι: Χαράδρα Γραβιάς - Στενό Άμπλιανης - Κακιά Σκάλα. Κλέφτες και Αρματολοί άνοιξαν πρώτοι τον δρόμο της εξέγερσης με τα πρώτα λημέρια του Παρνασσού-Γκιώνας[19].

   Χάνι Γραβιάς, Ταμπούρια χαράδρας Γραβιάς, Πανάσσαρη Γραβιάς, Διπλοπίτα(ες), κλπ. είναι κοντινές τοποθεσίες με θέαση από Άμπλιανη, που έγιναν μάχες και συμπλοκές (φυσικά και η νικηφόρος μάχη της Άμπλιανης), αρκετές φορές για να αντικόψουν τους Τούρκους να περάσουν τα στενά της χαράδρας Γραβιάς και το στενό της Άμπλιανης, αιματηρά γεγονότα που βοήθησαν τον μεγάλο Αγώνα της Ελευθερίας.

 

v.            Διώξιμο των Τούρκων από τα γύρω στενά και από τα Σάλωνα

   Αρχές Νοεμβρίου του 1828 ακολουθούν δυο νίκες και το διώξιμο των Τούρκων από τα Σάλωνα. Στην Τοπόλια (Ελαιώνα) Φωκίδας η πρώτη, όπου οι Τούρκοι απωθούνται με σοβαρές απώλειες. Το ίδιο και στην Κακιά Σκάλα (9/11/1828, θέση “Κακόβρυση”[20]), αλλά κάποιοι πρόλαβαν και κλείστηκαν στο κάστρο των Σαλώνων. Οι δε Τούρκοι που ήρθαν επιτιθέμενοι προς την Άμπλιανη, πρόλαβαν και έφυγαν και κλείστηκαν και αυτοί στο κάστρο των Σαλώνων. 

   Στις 17/11/1828 το κάστρο Σαλώνων παραδίδεται οριστικά  στους Έλληνες[21] μαζί και η Παρνασσίδα με τα στενά Γραβιάς-Άμπλιανης-Κακιάς Σκάλας.

   Τα στενά Άμπλιανης της ανατολικής Ρούμελης (ανατολικής Χέρσου Ελλάδος) στα νεότερα χρόνια, στον Αγώνα του ’21 δεν έχουν τιμηθεί ιστορικά για τη στρατηγική τους θέση και προσφορά συνολικά στον Αγώνα προς τιμή των Αγωνιστών φύλαξης και του κλεφτοπόλεμου φθοράς εντός των στενών της Άμπλιανης - χαράδρας Γραβιάς από τη γέννηση του κλεφταρματολισμού[22], με εξαίρεση τη Μάχη της Άμπλιανης, που τιμάται στις 14 Ιουλίου.

 

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

---

[1] Στις 14 Ιουλίου 1824 με οπλαρχηγούς της Ρούμελης: Πανουργιά, Σκαλτσοδήμο, Περραιβό, Σαφάκα, Σουλιώτη, Θράκο κ.ά., με αρχηγό τον Κίτσο Τζαβέλα, πολέμησαν τους Τούρκους στην Άμπλιανη Φωκίδας, που είχαν για αρχηγό τον Ντερβίς πασά. Οι Έλληνες ήταν 3.000 και οι Τούρκοι 10.000. Ακόμη είχαν και δυο κανόνια. Η μάχη κράτησε όλη μέρα ως τις 6 το απόγευμα. Όταν έφτασαν 300  Έλληνες με το Χαλμούκη από την Άμφισσα, οι Τουρκαλβανοί υποχωρούν, αφήνοντας στο πεδίο της μάχης 500 νεκρούς και πολλά λάφυρα. Απ' τους Έλληνες σκοτώθηκαν 37. Αποτέλεσμα της νίκης αυτής ήταν να εδραιωθεί για πολύ καιρό η λευτεριά στην Ανατολική Στερεά. Το τέλος του Ντερβίς πασά ήταν τραγικό. Ο σουλτάνος διάταξε την αποκεφάλισή του.

[2] Στην ευρύτερη περιοχή του οροπεδίου Γραβιάς και εσωτερικά, οι οργανωμένες έρευνες είναι μηδαμινές, πλην ελάχιστων εξαιρέσεων ξένων ερευνητών και κάποιες παλιές επιφανειακές έρευνες Ελλήνων αρχαιολόγων και τυχαίων ανακαλύψεων από έργα περιοχής (αναφέρονται όλες στην παραπάνω εργασία). Η αλλαγή τοπίου, οι νέοι δρόμοι, οι ανθρώπινες δραστηριότητες και η άναρχη εξόρυξη βωξίτη και μπάζων έχουν αλλάξει, τοπίο και παλιά μονοπάτια.

[3] Η ατραπός είχε και άλλους ¨φύλακες¨, παρατηρητήρια, που ασχολήθηκε η παραπάνω εργασία.

[4] Για τους αρχαίους  Έλληνες ο Παρνασσός ήταν ενοποιημένος με την Γκιώνα. Υψώνεται στα ανατολικά του πάνω από την πεδιάδα της Βοιωτίας (από Κηφισό) και στα νοτιοδυτικά του φτάνει μέχρι τον κόλπο της Ιτέας. Ανατολικά χωρίζονται στο διάσελο της Άμπλιανης, χαράδρα Γραβιάς.

[5] Τεχνικά θέματα κατά χρονικών περιόδων για την αντιμετώπιση: καιρικών συνθηκών, κλίσεις και ανάγλυφο εδάφους, συντήρησης δρόμου, κ.λ. γιατί έπρεπε να περάσουν στρατεύματα, αγγελιοφόροι, κ.λ. γρήγορα.

[6] Η ατραπός άρχιζε από τα περάσματα της ενοποιημένης Οίτης-Καλλίδρομου με τον άνω ρου του Κηφισού. Περισσότερα στο βιβλίο του Γ. Χαρ. Καρανάσιου.

[7] Το σημερινό οροπέδιο Γραβιάς.

[8] Βυζαντινή ορολογία, που προέρχεται από την  ιταλική  ¨cuglia¨, που σημαίνει σκοπιά, έπαλξη. Τουρκικά ¨kule¨ ως δάνειο από τα ιταλικά. Τοποθεσία με παρατηρητήριο και φυλάκιο που ήλεγχε (βίγλιζε) το οθωμανικό καλντερίμι, από το :  (Καρανάσιος Γ., ¨Ο Δωρικός Διάδρομος και τα Ιστορικά Στενά Γραβιάς-Άμπλιανης ¨, 2025.)

[9] Καρανάσιος Γ. : ¨Ο Δωρικός Διάδρομος και τα Ιστορικά Στενά Γραβιάς-Άμπλιανης ¨, (Ενότ. : “Το Ντερβένι Βάριανης”), 2025.

[10] Δεν φαίνεται να έχει αλλάξει το καλντερίμι από τα χρόνια της τυραννίας.

[11] Πέρασαν αρκετοί περιηγητές περιγράφοντας το καλντερίμι για αυτό και υπάρχει ξεχωριστή ενότητα στην εργασία, (Εν. :¨Περιηγητές¨): Καρανάσιος Γ., ¨Ο Δωρικός Διάδρομος και τα Ιστορικά Στενά Γραβιάς-Άμπλιανης ¨, 2025.

[12] Τα οθωμανικά στρατεύματα συχνά στρατοπέδευαν στην Γραβιά λόγω της ανοιχτής κοιλάδας και των μόνιμων φυλακίων (θέμα ασφάλειας). Είχαν ακόμη επιλογές μετακινήσεων, ανάλογα τις διαταγές από το Ζητούνι (Λαμία,) για να μεταβούν στη Βοιωτία ή την επιστροφή στη βάση, που ήταν το Ζητούνι (στρατόπεδο).

[13] Αρχεία Αγώνα (Από παραπάνω εργασία).

[14] Ξεχωρίζει το 1824, γιατί τα επαναστατικά γεγονότα μετά τέσσερα χρόνια εξέγερσης είναι έντονα και στο πεδίο των μαχών με τους Τούρκους (Μάχη Άμπλιανης), αλλά και λόγω του εμφυλίου, που στοίχισε στον μεγάλο Αγώνα.

[15] Ζητούσαν: 20 άνδρες τους στο βαθµό της χιλιαρχίας, 26 στο βαθμό της υποχιλιαρχίας, 13 στο βαθμό της ταξιαρχίας και 12στρατιωτών στο βαθµό της εκατονταρχίας.  

[16] Κωστής Παπαγιώργης : “Τα καπάκια ήταν οι μυστικές συμφωνίες των οπλαρχηγών της Ρούμελης με τους Τούρκους, θεωρούνταν γενικά εθνοφελή στρατηγήματα. Όποιος έβαζε καπάκι ή ψευτο-κάπακο επέβαλε ανακωχή, έσωζε πληθυσμούς από τη σφαγή και τη λεηλασία και συνάμα κέρδιζε πολύτιμο χρόνο. Σε παρόμοιες συμφωνίες κατέφυγαν ο Βαρνακιώτης, ο Ίσκος, ο Γώγος Μπακόλας, ο Ράγκος, ο Βαλτινός, ο Στορνάρης, ο Σαφάκας, ο Καραϊσκάκης και βέβαια ο Ανδρούτσος. Ήταν δηλαδή μια χερσοελλαδίτικη τακτική - γνωστή σε όλους και αποδεκτή” (Κωστής Παπαγιώργης ,”Τα καπάκια”, 2009.).

[17] Τα παραπάνω στοιχεία προέρχονται από τα Αρχεία του Αγώνα.

[18] Το 1821 οι Τούρκοι μπορεί να είχαν απώλειες στην Αλαμάνα και στ’ άλλα στενά των Θερμοπυλών, αλλά τελικά πέρασαν από εκεί. Από τα Ιστορικά Στενά της Άμπλιανης δεν πέρασαν.

[19] Καρανάσιος Γ., “Ο Δωρικός Διάδρομος και τα Ιστορικά Στενά Γραβιάς-Άμπλιανης” (Ο κλεφταρματολισμός στην Παρνασσίδα μέχρι την έναρξη της επανάστασης του 1821), 2025.

[20] Αρχεία Αγώνα (Καρανάσιος Γ., “Ο Δωρικός Διάδρομος και τα Ιστορικά Στενά Γραβιάς-Άμπλιανης”).

[21] Αρχεία Αγώνα (Καρανάσιος Γ.).

[22] Ακόμη ο σχεδιασμός και η διεξαγωγή της μάχης σε Άμπλιανη έδειξε παλιές εμπειρίες κλεφταρματολών, που είχαν γίνει αντίστοιχες και στο παρελθόν στο στενό της Άμπλιανης.

 

Το εξώφυλλο του βιβλίου

---

[1] Άρθρο με ιστορικά (και νέα) στοιχεία από το νέο βιβλίο του Γεωργίου Χαρ. Καρανάσιου: “Ο Δωρικός Διάδρομος και τα Ιστορικά Στενά Γραβιάς-Άμπλιανης”, Φεβρουάριος 2025.