Άζα Κεντ Τζένινγκς (Asa Kent Jennings) (1877-1933)

 Ο Αμερικανός σωτήρας των προσφύγων του 1922

 

Πρόλογος

   Είναι ο άνθρωπος που απέδωσε ένα έργο μοναδικό, στη χειρότερη στιγμή της νεότερης ελληνικής ιστορίας, στην κορύφωση της Μικρασιατικής τραγωδίας, με την καταστροφή το Σεπτέμβριο 1922. Ήταν ξένος, άνθρωπος φιλάσθενος, με κύφωση, ταγμένος στη χριστιανική θρησκεία (μεθοδιστής), αλλά με καρδιά λιονταριού. Η τουρκική θηριωδία, με την μεγάλη πυρκαγιά της Σμύρνης, τις σφαγές σε Έλληνες και Αρμενίους και η λαοθάλασσα των εγκλωβισμένων στη προκυμαία της Σμύρνης, του επέβαλαν το ρόλο του Μεσσία. Έγινε ο άτυπος ναύαρχος, που “διέταξε” τα ελληνικά και ξένα πλοία με μεταφέρουν 300.000 άτομα από το θάνατο της Μικρασιατικής ακτής στη ζωή και τη σωτηρία των ελληνικών λιμανιών.

   Ο άνθρωπος και ο εξαιρετικός χειρισμός του που έσωσε πολύν κόσμο είναι το θέμα αυτής της εργασίας, που θα αποδοθεί με όσο γίνεται συνοπτικό αλλά και περιεκτικό τρόπο.

Κωνσταντίνος Αθαν. Μπαλωμένος

                   φυσικός

 

 1.    Βιογραφικά στοιχεία

   Ο Άζα[1] Κεντ Τζένινγκς (Asa Kent Jennings) γεννήθηκε στις 20 Σεπτεμβρίου 1877 στο Γουέμπστερ της κομητείας Μονρόε της Νέας Υόρκης. Γονείς του ήταν ο Χίραμ Τζένινγκς και η Έμα Κάρβι. Από τα έξι παιδιά της οικογένειας, ο Άζα ήταν το δεύτερο παιδί.

   Ανέλαβε εργασία στην Y.M.C.A.[2] (Young Men's Christian Association), δηλ. Χριστιανική Αδελφότητα Νέων, στην πόλη Utica (Ούτικα), της κομητείας Oneida, στη Νέα Υόρκη. Πριν, είχε παρακολουθήσει διάφορα μαθήματα στο Πανεπιστήμιο των Συρακουσών, στη Νέα Υόρκη. Το 1902 νυμφεύτηκε την Amy M. Will και απέκτησαν 4 παιδιά.

Άζα Τζένινγκς

  Σε ηλικία 27 ετών διαγνώστηκε ότι πάσχει από τη νόσο Pott, που είναι οξεία φυματίωση του νωτιαίου μυελού. Πίστευαν ότι δεν θα επιζούσε. Ακολούθησε θεραπεία. Η αγωγή ήταν δύσκολη και επώδυνη. Τελικά του αφαιρέθηκαν δύο μολυσμένοι σπόνδυλοι. Αυτό μείωσε το ύψος του Άζα κατά πέντε ίντσες (12,5 cm). Μετά την ανάρρωσή του, επέστρεψε στη δουλειά του στο YMCA.

   Το 1908, ο Άζα έγινε λειτουργός μεθοδιστής. Διετέλεσε ποιμένας (πάστορας) σε εκκλησίες σε πολλές πόλεις γύρω από την Utica, την κομητεία Oneida, στη Νέα Υόρκη.

   Στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου συμμετείχαν και οι ΗΠΑ,  έκανε τη θητεία του, υπηρετώντας στον Ερυθρό Σταυρό στη Γαλλία μέχρι το τέλος του πολέμου. Ο πόλεμος τελείωσε, αλλά όχι το έργο του στην YMCA[3]. Το 1918 έγινε περιφερειακός γραμματέας στην ίδια παγκόσμια οργάνωση για τις χώρες Γαλλία και Τσεχοσλοβακία. Το 1922 εστάλη στη Σμύρνη, που εκείνη την εποχή ήταν σε μεγάλο βαθμό μια χριστιανική πόλη, στη δυτική ακτή της Μικράς Ασίας. Έφτασε εκεί στις 13 Αυγούστου[4] 1922.

   Για το έργο του την περίοδο της καταστροφής της Σμύρνης, θα γίνει αναφορά στην επόμενη ενότητα.

   Στα επόμενα χρόνια της ζωής του ο Άζα περνούσε τον μισό χρόνο του στις ΗΠΑ και τον άλλο μισό στην Τουρκία, συνεργαζόμενος με τους Αμερικανούς Φίλους της Τουρκίας. Συνέχισε αυτό το έργο μέχρι που η εξασθενημένη καρδιά του δεν του το επέτρεπε πια.

   Αποσύρθηκε στο Χειμερινό Πάρκο της Φλόριντα για να απολαύσει μια ήσυχη ξεκούραση με την οικογένεια. Στις 27 Ιανουαρίου 1933, ενώ βρισκόταν στην Ουάσιγκτον για συνομιλίες με τις τουρκικές αρχές, κατέρρευσε, ενώ περπατούσε κοντά στον Λευκό Οίκο και καθοδόν προς το νοσοκομείο, απεβίωσε. Ήταν 56 ετών.

 

 

1.    Η Σμύρνη στα χέρια των Τούρκων – Η κατάσταση

    Από τα μέσα του Αυγούστου 1922 (π.η.) έχουμε την κατάρρευση του μετώπου από το Αφιόν Καραχισάρ  (στις 13 Αυγούστου και τις επόμενες μέρες). Ο πληθυσμός το χρονικό διάστημα που ακολούθησε δεν ενημερώθηκε[5] υπεύθυνα, ώστε έγκαιρα να φύγει. Στις 24 Αυγούστου[6] (π.η.) αναχώρησε και το τελευταίο ελληνικό στρατιωτικό τμήμα από τη Σμύρνη.

  Την επόμενη μέρα χιλιάδες πρόσφυγες (Έλληνες, Αρμένιοι) κατέκλυσαν όλο το μήκος της περίφημης προκυμαίας «Quai» της Σμύρνης αναμένοντας – μάταια - τα επιταγμένα ελληνικά πλοία για τη μεταφορά τους στα γειτονικά ελληνικά νησιά. Μετά από έντονη παρέμβαση του Αμερικανού Προξένου George Horton, στάλθηκαν δύο αμερικανικά αντιτορπιλικά για την εξυπηρέτηση των προσφύγων.

   Στις 26 Αυγούστου αναχώρησαν οι ελληνικές Αρχές Σμύρνης. Ο μέχρι τότε Έλληνας Ύπατος Αρμοστής της Σμύρνης Αριστ. Στεργιάδης, με αγγλικό πολεμικό πλοίο πήγε στην Κωνσταντινούπολη και μετά κατέφυγε στη Γαλλία. Το πρωί του Σαββάτου (27 Αυγούστου / 9 Σεπτεμβρίου) οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη. Την επομένη μέρα εισήλθε τουρκικός στρατός στην πόλη και εντάθηκαν οι σφαγές του ελληνικού και αρμενικού πληθυσμού, καθώς και οι λεηλασίες. Κατακρεουργήθηκε και ο μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος.

   Μέχρι τις 31 Αυγούστου / 13 Σεπτεμβρίου είχε ολοκληρωθεί η καταστροφή της αρμενικής συνοικίας, η οποία ισοπεδώθηκε. Τούρκοι στρατιώτες έβαλαν φωτιά, που κατέκαψε όλη την πόλη, εκτός από τη μουσουλμανική και την εβραϊκή συνοικία. Η πυρκαγιά διήρκεσε[7] 5 μέρες, έως τις 4 Σεπτεμβρίου/17 Σεπτεμβρίου. Η πόλη εκκενώθηκε από τον ελληνικό και αρμενικό πληθυσμό της και χιλιάδες πρόσφυγες (πιθανά 300.000 στο σύνολο) αναζητούσαν σωτηρία στην προκυμαία για να φύγουν.

 

Η Σμύρνη καίγεται. Η φωτογραφία ελήφθη από ιταλικό πλοίο (14 Σεπτεμβρίου 1922)

 

2.    Η σωτήρια επέμβαση του Άζα Τζένιγκς

   Μπορεί να το πει κανείς κακή τύχη ή μοίρα για τον Άζα, διότι είχε 14 μέρες αφότου ήρθε στη Σμύρνη, για να υπηρετήσει την τοπική Χριστιανική Αδελφότητα Νέων (YMCA), μαζί με την οικογένειά του, που ο τουρκικός στρατός εισέβαλε[8] στην πόλη. Ο ελληνικός στρατός αποσύρθηκε γρήγορα, αφήνοντας 300.000 Έλληνες, Αρμένιους και Εβραίους πρόσφυγες παγιδευμένους χωρίς διέξοδο. Η θάλασσα ήταν στα δυτικά τους και ο τουρκικός στρατός που πλησίαζε στα ανατολικά τους. Σπίτια λεηλατήθηκαν και πυρπολήθηκαν[9], ενώ πολλοί άνθρωποι βιάστηκαν, βασανίστηκαν και δολοφονήθηκαν.

  O Άζα Τζένινγκς, λόγω απουσίας του διευθυντού της, είχε αναλάβει την τοπική YMCA Σμύρνης. Έστειλε την οικογένειά του στο σπίτι, αλλά έμεινε πίσω για να δει πώς θα μπορούσε να βοηθήσει σ’ αυτή την κατάσταση. Η YMCA την περίοδο των γεγονότων στη Μικρά Ασία, το 1922, οργάνωσε δομές ανακούφισης για τα θύματα της τραγωδίας αυτής. Πριν την πυρπόληση της Σμύρνης, σε δύο κτήρια ιδιοκτησίας της ΧΑΝ, είχε προσφέρει καταφύγιο σε 1.000 Έλληνες πρόσφυγες, τα οποία φύλαγαν Αµερικανοί πεζοναύτες.

   Με δικά του έξοδα, με ιταλικό πλοίο, μετέφερε αρχικά 2.000 Έλληνες της Σμύρνης στη Mυτιλήνη, όπου ναυλοχούσαν 20 πλοία που μετέφεραν τον ελληνικό στρατό. O υποστράτηγος Αθαν. Φράγκου για να διαθέσει τα πλοία ζήτησε εγγυήσεις, φοβούμενος ότι οι Tούρκοι θα καταλάβουν τα πλοία, εάν τα αμερικανικά πολεμικά δεν τα προστατεύσουν. Εξάλλου, όπως ανέφερε, έπρεπε να λάβει εντολή από την ελληνική κυβέρνηση.

   Παρά τον κίνδυνο, ο Άζα ήταν αποφασισμένος να αποτρέψει την επικείμενη σφαγή και με μεγάλο κίνδυνο για την προσωπική του ασφάλεια ταξίδεψε μέσα στην επικίνδυνη ζώνη για να κανονίσει μια συνάντηση με τον Τούρκο ηγέτη, τον Ατατούρκ[10]. Ο Αμερικανός αξιωματικός του ναυτικού Halsey Powell, κυβερνήτης του Αντιτορπιλικού Edsall, του έδωσε σκάφος με την αμερικανική σημαία και συνέχισε να τον βοηθά, διακινδυνεύοντας τη σταδιοδρομία του. Είναι παράξενο, αλλά ο Άζα κατάφερε να πείσει τον Κεμάλ Ατατούρκ να επιτρέψει στους πρόσφυγες να φύγουν από τη Σμύρνη (εκτός των ανδρών από 18 έως 45 ετών που τους πήγαν στα Τάγματα Εργασίας), αλλά μόνο μέσα σε 11 ημέρες ώστε να τους βρει ένα ασφαλές πέρασμα έξω από τη χώρα. Σε εκείνες τις ώρες, ο Άζα φαινόταν να είναι ο μόνος Αμερικανός που έμεινε στη Σμύρνη και δεν ήταν πολύ δύσκολο για τον Άζα να αυτοπροσδιοριστεί, ως ο κορυφαίος Αμερικανός αξιωματούχος στη Σμύρνη.

Ραδιοτηλεγράφημα από το “Κιλκίς” (10-9-1922)

  Ο Άζα επικοινώνησε με την ελληνική κυβέρνηση για να τους ενθαρρύνει να παράσχουν πλοία για την παραλαβή των προσφύγων. Η ελληνική κυβέρνηση έδειξε λίγο ενθουσιασμό για το αίτημα του Άζα και ήταν αρκετά μπερδεμένη ως προς το ποιος ήταν. Από τη Μυτιλήνη ανέβηκε στο ελληνικό θωρηκτό "Κιλκίς"[11], όπου ήταν κυβερνήτης ο Ιωάννης Ε. Θεοφανίδης. Αυτός δέχτηκε να στείλει από τον ασύρματο (στις 10 Σεπτεμβρίου 1922) ένα ραδιοτηλεγράφημα στην Αθήνα (στον Πρωθυπουργό[12], τον υπουργό Ναυτικών και Στρατιωτικών) ζητώντας την άδεια της κυβέρνησης για να αποπλεύσει ο στόλος και να βοηθήσει. Του απάντησαν ότι είναι νύχτα και ο πρωθυπουργός ... κοιμάται. Ακολούθησαν κι άλλα τηλεγραφήματα αναφέροντας το επείγον του θέματος, αλλά η απάντηση ήταν αρνητική, για να μην κινδυνεύσουν τα πλοία.

   Σε ένα ύστατο τηλεγράφημα, ο Τζένινγκς τους απείλησε ότι θα στείλει ανακοίνωση στις ξένες εφημερίδες για την αδράνεια της ελληνικής κυβέρνησης και θα εκτεθούν ανεπανόρθωτα. Επιτέλους, ήρθε πολύ γρήγορα η απάντηση: "Όλα τα πλοία[13] στο Αιγαίο τίθενται υπό τη διοίκησή σας, ώστε να απομακρύνετε τους πρόσφυγες από τη Σμύρνη". Ο Άζα κατεύθυνε τα πλοία στο λιμάνι με αμερικανικές σημαίες και παρέλαβε τους πρόσφυγες, μέσα στο χρονικό παράθυρο των 11 ημερών.

   Σε μόνο δύο πρώτα δρομολόγια των πλοίων φυγαδεύτηκαν 58.000 άτομα!

   Στη συνέχεια με αμερικανικά πλοία και με μεταγωγικά που ναύλωσαν οι Βρετανοί, αλλά και με τα «Πλοία της Συμπόνιας», ελληνικά εμπορικά πλοία, μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα ασφαλείς οι ελληνικές οικογένειες, πρώτα από το λιμάνι της Σμύρνης, και μετά από άλλα (Aϊβαλί, Bουρλά, Tσεσμέ). Με τον αριθμό “300.000 Έλληνες” ότι διασώθηκαν συμφωνούν ελληνικές και αμερικανικές πηγές, χάρη στον Άζα Τζένινγκς. Μέχρι το τέλος Δεκεμβρίου 1922 μπορεί να διασώθηκε μισό εκατομμύριο ακόμη. Το Ορθόδοξο Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης αναγνώρισε στο πρόσωπό του, τη σωτηρία ενός εκατομμυρίου ανθρώπινων ψυχών.

 

Η προκυμαία (Quai) της πυρπολημένης Σμύρνης (1922)

3.    Η απόδοση της οφειλόμενης τιμής

   Το ανθρωπιστικό έργο του Άζα Τζένιγκς είναι μοναδικό.  Το ελληνικό κράτος μετά το 1922, τον όρισε ως αντιπρόσωπό του στη διάσκεψη της Λωζάνης, για επαναπατρισμό των αιχμαλώτων πολέμου.

   Για το έργο του, η Ελλάδα απένειμε στον Τζένινγκς την υψηλότερη πολιτική τιμή του,  με το μετάλλιο του Τάγματος του Σωτήρος. Επίσης του απονεμήθηκε η υψηλότερη πολεμική τιμή, το μετάλλιο της Στρατιωτικής Αξίας.

   Το 1945, η κινηματογραφική εταιρία Μετρό Γκόλντουιν Μάγερ (MGM) γύρισε μια ταινία μικρού μήκους  10 λεπτών, με τίτλο «The Strange Destiny» (Το Παράξενο Πεπρωμένο), βασισμένη στη ζωή του Άζα Τζένινγκς,

Αναθηματική πλάκα (Βόλος, 2016)

   Η Κοινή των Αλυτρώτων Ελλήνων Επιτροπεία με απόφασή της για τις πολύτιμες υπηρεσίες του υπέρ διασώσεως 300 χιλ. προσφύγων, με πολλαπλούς κόπους και κινδύνους, τον διακήρυξε ευεργέτη και τον αναγόρευσε ως επίτιμο μέλος.

   Σε εκδήλωση[14] στο δημαρχείο Bόλου, στις 14 Φεβρουαρίου 2016, μετά από τόσα χρόνια, ο Δήμος τίμησε τον Άζα Τζένινγκς, παρουσία του εγγονού του Roger L. Jennings. Έγιναν επίσης και τα αποκαλυπτήρια μιας αναθηματικής πλάκας στον περιβάλλοντα χώρο του δημαρχείου.

   Το 2022, γυρίστηκε ένα ντοκιμαντέρ για τον Τζένινγκς και τις ηρωικές του προσπάθειες,  από τον Mike Damergis. “Smyrna - Paradise is Burning" (Σμύρνη – Ο Παράδεισος καίγεται). Η ιστορία του Jennings, τιμήθηκε ως η Καλύτερη Ιστορική Ταινία από το Παγκόσμιο Φεστιβάλ Κινηματογράφου των Καννών.

   Επίσης, στον Άζα Τζένιγκς αναφέρεται το (τρίτο) εξαιρετικό βιβλίο του Λου Γιουρένεκ (Lou Ureneck), Αμερικανού συγγραφέα και καθηγητή Δημοσιογραφίας στο Πανεπιστήμιο της Βοστώνης, με τον τίτλο “Η Μεγάλη Πυρκαγιά - Η αποστολή ενός Αμερικανού που διέσωσε θύματα της πρώτης γενοκτονίας του 20ού αιώνα”.

 

Επίλογος

   Η Στερεά Ελλάδα και ειδικά η Φθιώτιδα δέχτηκε ανάλογο αριθμό προσφύγων, από τα Μικρασιατικά παράλια, που η καλή τους τύχη οφείλεται σε κάποιο βαθμό, στο έργο του Άζα Τζένινγκς. Τούτη η γραφή όπως και άλλες που υπήρξαν, θέλει να τιμήσει τον άνθρωπο, τον καλό χριστιανό και ιερωμένο, που έγινε ο σωτήρας των προσφύγων.

   Η μεγάλη ευεργεσία του πρέπει να τιμηθεί από το Δήμο Λαμίας (αλλά και τους άλλους δήμους που δέχτηκαν πρόσφυγες), με μια πρώτη τιμητική εκδήλωση, με ένα μνημείο, με μια οδό ή πλατεία που θα φέρει το όνομά του και με ετήσιο μνημόσυνο, ταυτόχρονα με την εκδήλωση τιμής και μνήμης για την επέτειο της Μικρασιατικής Καταστροφής.

   Οι Σύλλογοι Μικρασιατών πρέπει να συμβάλλουν στην υλοποίηση αυτού του ιστορικού χρέους,

 

-------------------------------

 

Βιβλιογραφία-Αναφορές-Ιστοσελίδες

1.    “Greeks Honor Asa Jennings with Medals”, Utica Observer Dispatch, Utica, New York, December 27, 1922, p8.”

2.    Έιζα Κεντ Τζένινγκς: Ο πιο ασυνήθιστος «ναύαρχος» του Ελληνικού Στόλου, στη Σμύρνη του  1922 (επετειακό αφιέρωμα) : https://www.ertecho.gr/radio/i-foni-tis-elladas/

3.    Η Μικρασιατική Καταστροφή με τα μάτια ενός Αμερικανού : του Γρηγόρη Μπέκου,  Αναδημοσίευση από ΤΟ ΒΗΜΑ, https://www.psichogios.gr/

4.    Ελένης Μπίστικα :  Ένας αφανής ήρωας, ο Asa Jennings, (στις 11-3-2016) στην ιστοσελίδα  https://www.kathimerini.gr/

5.    Γεωργ. Δαφνής : "Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων", σ.16, Αθήνα, 1955

6.    Ιστοσελίδα : Βικιπαίδεια

 

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

---

[1] Το όνομα Asa στα αμερικάνικα, το αποδίδουν στα ελληνικά άλλοι ως Άζα και άλλοι ως Έϊσα. Δεν ξέρω ποιο είναι το σωστό.

[2] Παγκόσμια οργάνωση. με έδρα τη Γενεύη της Ελβετίας. Ιδρύθηκε το 1844 από τον Τζορτζ Ουίλιαμς, στο Λονδίνο, με στόχο την ανάπτυξη ενός υγιούς «σώματος, νου και πνεύματος», στη βάση χριστιανικών αρχών. Υπάρχουν 125 εθνικές οργανώσεις παγκοσμίως. Στην Ελλάδα αντίστοιχη είναι η ΧΑΝ.

[3] YMCA, ήταν τα αρχικά Young Men Christian Association, όπως  ΧΑΝ (Χριστιανική Αδελφότης Νέων, ή ΧΑΝΘ για τη Θεσσαλονίκη, και αντίστοιχα το γυναικείο τμήμα YWCA, Young Women Christian Association ή ΧΕΝ = Χριστιανική Ένωσις Νεανίδων).

[4] Με το παλαιό ημερολόγιο. Στις 9 Σεπτεμβρίου με το νέο ημερολόγιο.

[5] Ο (άθλιος) ύπατος αρμοστής Στεργιάδης φέρεται να δήλωσε στον πρώην Νομάρχη Λέσβου και Διοικητή Χίου Γεώργιο Παπανδρέου : «Καλύτερα να μείνουν εδώ, να τους σφάξει ο Κεμάλ, γιατί αν πάνε στην Αθήνα θ' ανατρέψουν τα πάντα». [Γεωργ. Δαφνής : "Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων", σ.16, Αθήνα, 1955]

[6] Στο νέο ημερολόγιο ήταν 4 Σεπτεμβρίου. Η διαφορά των δύο ημερολογίων είναι 13 ημέρες.

[7] Από τη Χίο, αλλά και από τη Σάμο ήταν ορατοί οι καπνοί της καταστροφής την ημέρα όπως και τη νύχτα, από το φέγγος της πυρκαγιάς!

[8] Στις 27 Αυγούστου 1922 (παλαιό ημερολόγιο) ή στις 7 Σεπτεμβρίου (νέο ημερολόγιο) οι Τούρκοι εισήλθαν στη Σμύρνη.

[9] Η πυρπόληση της Σμύρνης διήρκεσε από τις 31 Αυγούστου έως τις 4 Σεπτεμβρίου 1922 (παλαιό ημερολόγιο).

[10] Ο Άζα τον χαρακτήρισε “επιβλητικό και πολύ φοβισμένο”. Ο χαρακτηρισμός φοβισμένος, ίσως προερχόταν από την αβεβαιότητα και την ανεξέλεγκτη τότε κατάσταση.

[11] το ελληνικό θωρηκτό “Κιλκίς” τότε ναυλοχούσε και είχε ως βάση τη Σμύρνη.

[12] Ήταν ο Νικόλαος Τριανταφυλλάκος, από τις 28 Αυγούστου 1922. Διαδέχτηκε την κυβέρνηση Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη.

[13] Αναφέρεται ο αριθμός 26 πλοίων.

[14] Προβλήθηκε ταυτόχρονα στην εκδήλωση και η ταινία «The Strange Destiny» (Το Παράξενο Πεπρωμένο) του 1945, παραγωγής Metro Goldwyn Mayer Studios, με ελληνικούς υποτίτλους.