Από το Μοσχοχώρι Φθιώτιδας, μετανάστες στην Αμερική (1907-1916)

Προλεγόμενα

   Η εργασία αυτή έγινε μετά από αίτημα του Θανάση Βελέντζα, φιλολόγου-καθηγητή, ιστοριοδίφη και εξαιρετικού ερευνητή των τοπικών ονοματοθεσιών. Για το σκοπό αυτό, του ζήτησα επώνυμα παλιών κατοίκων του Μοσχοχωρίου, για να επιβεβαιώσω το υλικό της έρευνας. Ανταποκρίθηκε και μου ήταν πολύ χρήσιμα έως αναγκαία. Βλέπετε υπάρχουν στην Ελλάδα αρκετοί οικισμοί με το όνομα Μοσχοχώρι (Κοζάνης, Λάρισας, Πιερίας, Φθιώτιδας, Μεσσηνίας). Έτσι απέκλεισα όσα επώνυμα δεν έχουν σχέση με το Μοσχοχώρι Λαμίας.

   Μεγάλο μέρος του υλικού είχε ερευνηθεί και βρεθεί από χρόνια. Η έρευνα απέδωσε 37 μεταναστευτικά (ομαδικά ή ατομικά) ταξίδια στα οποία έφυγαν 79 άτομα (κάποιοι μετανάστες έκαναν 2 ταξίδια). Ίσως να διέφυγαν κάποια ονόματα που δεν εντόπισα ή να έγραψαν άλλο τόπο γέννησης και προηγούμενης διαμονής Θυμίζω τη (συνήθη) περίπτωση που κάποιοι, τότε στις ΗΠΑ, δήλωναν ότι γεννήθηκαν ή ότι διέμεναν στη μεγαλύτερη πόλη (π.χ. Λαμία) της περιοχής, ενώ γεννήθηκαν και ζούσαν σε γειτονικό χωριό. Κάτι τέτοιο όμως δεν μπορώ να το ξέρω. Γι’ αυτό θα πρέπει να το συμπληρώσει κάποιος που ξέρει τα ντόπια επώνυμα, κι αν είναι μεγαλύτερης ηλικίας (με καλή μνήμη) ακόμα καλύτερα.

   Για το αποτέλεσμα αυτό χρειάστηκαν πολλές ώρες και μέρες εντατικής απασχόλησης. Με βοήθησε πολύ, μέσω του Διαδικτύου, το εξαιρετικό αμερικανικό αρχείο μετανάστευσης του νησιού Έλλις (Ellis Island). Η επεξεργασία έγινε τμηματικά και το μεγαλύτερο μέρος της έγινε το φθινόπωρο του 2016. Ολοκληρώθηκε το Νοέμβριο του 2016.

   Η παρούσα εργασία θα μπορούσε να εμπλουτιστεί με φωτογραφικό υλικό των μεταναστών στις ΗΠΑ, που εγώ δεν έχω αυτή τη δυνατότητα. Ο τοπικός Σύλλογος ή με πρωτοβουλία κάποιου (ή κάποιων) μπορεί να αναζητήσει και να βρεθούν στο χωριό κάποιες φωτογραφίες, που θα εμπλουτίσουν την προσπάθεια αυτή. Επίσης μπορεί να συμπληρωθεί η εργασία, με την τύχη των μεταναστών αυτών, δηλ. ποιοι γύρισαν στην πατρίδα και ποια ήταν η προκοπή τους (επαγγελματική και προσωπική).

   Η εργασία-μελέτη αυτή θέλει να τιμήσει τους ανθρώπους της ιστορικής κωμόπολης, για την τόλμη και την απόφαση να φύγουν στα ξένα (μερικοί ίσως να μην ξαναδούν τον τόπο τους), θυσιάζοντας τα καλύτερά τους χρόνια για να  ζήσει η γονική οικογένεια και οι ίδιοι καλύτερα.

   Μετά από έναν αιώνα, η προσπάθεια αυτή αποτείνεται στο θυμικό όσων έζησαν ή έχουν εικόνες από τα χρόνια της μετανάστευσης στην Αμερική. Είναι όμως μια αναγκαία κατάθεση μνήμης για τους νεότερους, στους οποίους και αφιερώνεται.

           Κωνσταντίνος  Αθαν. Μπαλωμένος

                     φυσικός

---

Διοικητικές μεταβολές

 

Μοσχοχώρι Λαμίας

   Από τις 20 Απρ. 1835, ο οικισμός Μοσχοχώρι προσαρτήθηκε στο δήμο Οιτών (Τράχινος), του νομού Φωκίδος και Λοκρίδος.

   Στις 24 Μαρτ. 1864 ο οικισμός έπαψε να είναι έδρα του δήμου Ηρακλειωτών. Από τις 15 Δεκ. 1874 ορίστηκε ως θερινή έδρα του δήμου Ηρακλειωτών.

   Το 1899 υπαγόταν πλέον στο νομό Φθιώτιδος. Το 1909 άλλαξε πάλι και υπαγόταν στο νομό Φθιωτιδοφωκίδος.

  Από τις 31 Αυγ. 1912 ο οικισμός αποσπάστηκε από το δήμο Ηρακλειωτών (που καταργήθηκε) και ορίστηκε ως έδρα της κοινότητας Μοσχοχωρίου.

   Από τις 31 Μαρ. 1943 ο οικισμός Μοσχοχωρίου υπάγεται πλέον στο νομό Φθιώτιδος. 

   Από τις 4 Δεκ. 1997 (ΦΕΚ 244Α)ο οικισμός ορίστηκε ως έδρα του δήμου Γοργοποτάμου.

   Το 2010, ο οικισμός Μοσχοχώρι αποσπάστηκε από το δήμο Γοργοποτάμου και προσαρτήθηκε στο δήμο Λαμιέων.

Σαλεπιτζήδες της παλιάς Λαμίας

Λησμονημένα επαγγέλματα

   Τα ζεστά ροφήματα ήταν πάντα ευχαρίστως αποδεκτά από όλους. Τις πρωινές ώρες, οι άνδρες έφευγαν απ’ το σπίτι για τις δουλειές τους, χωρίς να πιουν κάτι. Έτσι κάποιοι επαγγελματίες αναλάμβαναν να καλύψουν αυτή την ανάγκη είτε σε μικρά καταστήματα της Λαμίας, είτε ως πλανόδιοι επαγγελματίες. Εκτός από τα καφενεία, που σέρβιραν κυρίως καφέ ή τσάι, στη Λαμία υπήρχαν πολλά γαλακτοπωλεία (για ζεστό γάλα, κ.ά.), υπήρχαν και τρία σαλεπιστήδικα (για ζεστό σαλέπι).

Πλανόδιος σαλεπιτζής

(από παλιά κάρτα)

   Το σαλέπι (είναι τουρκική λέξη) προέρχεται από αποξηραμένους βολβούς διάφορων ορχεοειδών φυτών. Αυτοί μετά γίνονται σκόνη, η οποία βράζεται με ζάχαρη ή μέλι και αρωματίζεται με πιπερόριζα (το λένε τώρα τζίντζερ). Έτσι παράγεται το ομώνυμο ποτό, που είναι θρεπτικό λόγω του αμύλου και της γόμας που περιέχει, καθώς και θερμαντικό λόγω της παχύρρευστης μορφής του και ως ζεστό ρόφημα. Φυσικά αυτό μπορούσαν να το φτιάξουν και στα σπίτια. Το αρωμάτιζαν, προσθέτοντας στο τέλος και κανέλλα.

   Στην παλιά Λαμία, υπήρχαν τρία μικρά καταστήματα που έφτιαχναν σαλέπι. Αυτά ήταν : στην οδό Τρούμαν (σήμερα λέγεται οδός Κουνούπη), στην αρχή της οδού Καραϊσκάκη (διαμπερές με την πλατεία Λαού) και στην οδό Καλύβα-Μπακογιάννη (δίπλα στο τότε ποτοποιείο Γ. Μπούτλα). Ο τελευταίος ιδιοκτήτης λεγόταν Μπουράντοβιτς. Όλοι αυτοί ήταν γκέγκηδες (από τη νότια Σερβία) ορθόδοξοι χριστιανοί και είχαν κάνει οικογένειες στη Λαμία. Σέρβιραν ζεστό σαλέπι, αλλά και ζεστό γάλα πρόβειο. Παράλληλα πουλούσαν και άλλα προϊόντα δικής τους παραγωγής, όπως γιαούρτι σε πήλινες τσανάκες, αλλά και χύμα. Επίσης χαλβά με σουσάμι (σουσαμένιο) ή με στραγάλια (στραγαλένιο), σαπουνέ  χαλβά, λουκουμάδες με μέλι και το φθινόπωρο έφτιαχναν σουτζούκια με καρύδια και μουσταλευριά.

Σπυρίδων Γεωργ. Κατσάνος (1929-2016) & Κλινική ΜΗΤΕΡΑ

    Ο Σπύρος Κατσάνος γεννήθηκε το 1929 στο χωριό Συκά της Δυτικής Φθιώτιδας. Οι γονείς του ονομάζονταν Γεώργιος και Βάια. Εισήλθε στην Ιατρική Σχολή του  Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Αποφοίτησε και το 1955 απέκτησε την άδεια άσκησης του ιατρικού επαγγέλματος. 

Σπύρος Κατσάνος

  Το ίδιο έτος (1955) ήρθε με διάθεση προσφοράς στον τόπο του και εγκαταστάθηκε στην ιδιαίτερη πατρίδα του (Συκά Υπάτης), με την ειδικότητα του γιατρού γενικής ιατρικής. Μετά το 1959 υπηρέτησε ως γιατρός στο νέο (τότε) Νοσοκομείο Λαμίας. Το 1964 φεύγει στην Αθήνα, όπου απέκτησε την ειδικότητα του μαιευτήρα – γυναικολόγου. Μετά διετία, το 1966 επέστρεψε στη Λαμία, όπου εγκαταστάθηκε.

      Το Σεπτέμβριο του 1966 ο Σπύρος Κατσάνος με το μαιευτήρα-γυναικολόγο Δημήτριο Νίκαινα ίδρυσαν την Ιδιωτική Μαιευτική – Γυναικολογική Κλινική ΜΗΤΕΡΑ. Βρισκόταν σε νοικιασμένο κτίριο στην οδό Λεωσθένους – Δεδούση στη Λαμία (απέναντι απ’ το σημερινό κρεοπωλείο του Λουκά Ζήρου). Μεταξύ των βασικών συνεργατών της Κλινικής ήταν η αναισθησιολόγος-γιατρός Αλίκη Κούτρα – Κατσάνου και σύζυγος του πρώτου.

Δημοτική Φιλαρμονική Λαμίας - 120 χρόνια

   Στην ελεύθερη από τους Τούρκους Ελλάδα, το 1830 η δυτική μουσική ήταν σχεδόν άγνωστη στους Έλληνες της ηπειρωτική χώρας. Στα χρόνια των Βαυαρών του Όθωνα, η μουσική παιδεία ήταν παραμελημένη, το δε ελληνικό κράτος μιμούμενο τους Επτανήσιους ξόδευε χρήματα σε ιταλικούς θιάσους όπερας.

   Μετά το 1870 η δυτική μουσική κερδίζει έδαφος στην Αθήνα, με την ίδρυση του Ωδείου Αθηνών το 1871, όσο και πολλές ιδιωτικές πρωτοβουλίες μέχρι το 1900. Στα πρότυπα της Φιλαρμονικής Εταιρείας Κέρκυρας ιδρύθηκαν τότε η Φιλαρμονική Εταιρεία Αθηνών και ο Όμιλος Φιλόμουσων.

   Οι μουσικές επιδράσεις της πρωτεύουσας με κάποια χρονική καθυστέρηση έφταναν και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Αντίστοιχα λοιπόν, το 1896, ιδρύθηκε στη Λαμία ο “Μουσικός Σύλλογος Λαμίας”. Είναι το εναρκτήριο έτος της Φιλαρμονικής Λαμίας. Στους σκοπούς του Μουσικού Συλλόγου (εφόσον δεν υπήρχε Ωδείο) ήταν η διδασκαλία πνευστών και εγχόρδων οργάνων για φιλαρμονική ορχήστρα, που θα έδινε συναυλίες σε δημόσιους χώρους, κ.ά.

   Μάλιστα από το 1896, στο εξωκλήσι της Αγίας Παρασκευής Ταράτσας Λαμίας υπάρχει μια εικόνα της Αγίας Παρασκευής, που είναι δωρεά των Μουσικών Λαμίας. Σ’ αυτήν αναγράφονται 17 ονόματα με πρώτο τον αρχιμουσικό Αθανάσιο Ζαχαρόπουλο.

   Δήμαρχος Λαμίας ήταν τότε ο δραστήριος Αριστείδης Σκληβανιώτης. Ο Σύλλογος ήταν υπό την αιγίδα του Δήμου, υποστηρίζοντας και τη λειτουργία της Δημοτικής Φιλαρμονικής. Έδινε συναυλίες στην πλατεία Ελευθερίας της Λαμίας και σε χωριά της περιοχής, συμμετείχε σε παρελάσεις, σε υποδοχές επισήμων και σε άλλες κοινωνικές εκδηλώσεις του δήμου, υπηρετώντας παράλληλα τη μουσική αναβάθμιση της πόλης.

   Για την ιστορία, αναφέρω τα μέλη του πρώτου Δ.Σ. του Μουσικού Συλλόγου Λαμίας: Ξεν. Ζητουνιάτης, πρόεδρος, Κων. Παπαχατζής, γραμματέας, Παναγ. Παναγιωτίδης, γεν. έφορος, Γεώρ. Ν. Παπαστεργίου ειδ. έφορος.

   Το 1897 λόγω του ελληνοτουρκικού πολέμου ο Μουσικός Σύλλογος Λαμίας ανέστειλε μερικώς τη δράση του. Μετά τη λήξη του όμως ενεργοποιήθηκε πάλι σε όλες τις προπολεμικές δεκαετίες του 20ού αιώνα.

   Παράλληλα, λειτουργούσε και η Χορωδία Λαμίας, με μαέστρο το Γιάγκο Καρατζά. Τη στελέχωναν εκλεκτά επώνυμα  άτομα της Λαμιακής κοινωνίας, όπως Βουλγαράκης, Κατράνης, Σαράτσης, Καραφέρης, κ.ά.

Από παρτιτούρα μουσικού έργου

του συνθέτη Αθαν. Ζαχαροπούλου

   Το 1909 ήρθε στη Λαμία και εγκαταστάθηκε η δασκάλα πιάνου και ξένων γλωσσών Μαρία Μπερτόγια, που αποτέλεσε την πρωτοπορία για τη διάδοση της δυτικής μουσικής στον τόπο μας. Είχε κάνει στην Ελβετία ολοκληρωμένες σπουδές στη μουσική (πιάνο). Πέρασε 40 χρόνια στη Λαμία - ακόμα και την περίοδο της Κατοχής - αποδίδοντας σημαντικό έργο στη μουσική (όπως και στην ξενόγλωσση παιδεία).  Με την ευκαιρία κ. Δήμαρχε, για τη μεγάλη προσφορά της στη Λαμία, η πόλη της οφείλει την αναγνώριση και την απόδοση τιμής κι ευγνωμοσύνης.

  Στην πρώτη δεκαετία του 20ού αι. - μετά από έγκριση του υπουργείου Παιδείας - αποφασίστηκε να διδάσκονται μουσική οι μαθητές του Γυμνασίου Λαμίας δωρεάν από τον αρχιμουσικό του Συλλόγου, με την υποχρέωση να αγοράζουν τα πνευστά όργανα. Οι εθνικοαπελευθερωτικοί πόλεμοι από το 1912 και μετά ανέτρεψαν τα ωραία σχέδια του Μουσικού Συλλόγου Λαμίας. Είχαν μάλιστα παραγγείλει και μουσικά όργανα σε Βοημία και Ιταλία, όμως τελικά η προσπάθεια ματαιώθηκε, λόγω των Βαλκανικών πολέμων. Η Μικρασιατική Καταστροφή και ο ερχομός των προσφύγων έκλεισαν τη δύσκολη αυτή χρονική περίοδο.

    Στα μέσα της δεκαετίας 1920-30, έχουμε επιπλέον και τη δραστήρια “Πανλαμιακή Ένωση των Φιλομούσων”. Αυτή διοργάνωνε εκδηλώσεις και συναυλίες, στις οποίες συμμετείχε δωρεάν και η πιανίστα Μαρία Μπερτόγια.

Ημερολογίου Χρονικό και αποτίμηση

Σε εκδήλωση του Μουσικού Συλλόγου Στυλίδας

   Το φετινό καλοκαίρι, η πρόεδρος του Μουσικού Συλλόγου Στυλίδας μου εξέφρασε τη ζωηρή της επιθυμία να εκδώσει ο Σύλλογος τους ένα ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ του 2017, αφιερωμένο στη Στυλίδα και τη Μαρία Κάλλας. Γνώριζε ότι είχα έτοιμο υλικό και στο αρχείο μου και στο μυαλό μου. Είχε κι εκείνη σπουδαίο υλικό, θα απευθυνόταν - μου είπε - και στον Κώστα Αλπόγλου για να κομίσει κι αυτός ό,τι πολύτιμο είχε από τις έρευνές του και τις αναρτήσεις του στο Διαδίκτυο.

   Αισθάνθηκα σαν μικρός Κιγκινάτος, που τον καλούσε η πόλη του να ξαναντυθεί τα όπλα του φωτός και να δώσει με τις δυνάμεις του Καλού μια ακόμα πνευματική μάχη στους ακατανόητους και μίζερους καιρούς μας. Δέχτηκα ασμένως και σαν εκείνον το βετεράνο ρωμαίο στρατηγό κάθισα και σχεδίασα, υπολόγισα και είπα : Του Πυροβολικού εγώ, με εγκαιροφλεγή και κρουστικά κείμενα να πέφτουν σαν κουφετάκια φυτευτά, του ΝΑΥΤΙΚΟΥ ο Κώστας (Αλπόγλου) με αρμάδα πληροφοριών και υποβρύχιες καταδύσεις σε πολυκαιρισμένα κιτάπια και αρχεία, της ΑΕΡΟΠΟΡΙΑΣ η πρόεδρος (Μαίρη Μαϊστρέλη), των παντοδαπών ήχων και οργάνων, των εξαίσιων φωνών και μουσικών, της εξεύρεσης χορηγών και πόρων, ε, με τέτοια δύναμη πυρός, με τέτοια υπεροπλία, κάτι θα μπορούσαμε να καταφέρουμε. 

   Δουλέψαμε σκληρά και ακατάπαυστα - την κυνηγήσαμε τη δουλειά - γυρεύοντας τα χνάρια της ξακουσμένης αοιδού Μαρίας Κάλλας, που έλκει το γένος της από τούτη εδώ την πόλη - η μάνα της Ευαγγελία Δημητριάδου ήταν από δω, απ’ την αγαπημένη θαλασσοφίλητη Στυλίδα. Και καθώς ψάχναμε και ξαναψάχναμε τα στυλιδιώτικα χνάρια της, βλέπαμε ότι τα δικά μας χώματα κρατούσαν ακόμη ολοζώντανη, φυλαγμένη τη μορφή της και την καταγωγή της.

Όπως τα πεύκα/κρατούνε τη μορφή του αγέρα/

ενώ ο αγέρας έφυγε, δεν είναι εκεί/

το ίδιο και τα χνάρια/

φυλάγουν τη μορφή της Κάλλας/

κι η Κάλλας έφυγε, δεν είναι εκεί.

   Ανεπαισθήτως είχαμε φτάσει σ’ αυτό που λέει ο ποιητής απτική μνήμη. Να το πω αυτό γλυκύτερα. Αγγίζοντας το δαχτυλίδι της μάνας μας, το ρολόι του πατέρα μας που “έφυγαν”, αγγίζοντας τις κυκλώπειες πέτρες του τείχους των Φαλάρων στην ΑΓΙΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ, αγγίζουμε την αφή της μάνας μας, του πατέρα μας, αγγίζουμε την άγια αφή των προγόνων μας, των Φθιωτών Αχαιών και των ναυτίλων Μαλιέων.

Μαρία Κάλλας

   Με τη μέθη και την ένταση της απτικής μνήμης νιώθαμε τούτο το ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ σαν κάτι ελπιδοφόρο στις θολές ημέρες μας. Μας στέλνει σημάδια, ότι μπορούμε να πάνε λίγο καλύτερα. Είναι το ξυπνητήρι της πολιτιστικής μας αισιοδοξίας για να ξαναβρούμε την ιστορία μας, τον τρόπο και το δρόμο να προβάλλουμε τον τοπικό μας πολιτισμό (λαϊκό και λόγιο) και ν’ αντικρύσουμε τον περίγυρό μας με άλλα μάτια. Είναι τ’ αγιονέρι απ’ το νησάκι του ΑΓΙΟΥ ΚΗΡΥΚΟΥ και από τον αφαλό του Μαλιακού για να πλύνουμε την όρασή μας και να αναβλέψουμε. Είναι ο χρυσός ζωής αέρας που δεν σκοτώνει τη μνήμη, δεν σβήνει τη γραφή, είναι μια καρδιά φορτωμένη στον κόσμο της ελπίδας, είναι φεγγοβολιά δόξας μουσικής από τη ΝΟΡΜΑ, την ΤΡΑΒΙΑΤΑ, τη ΜΗΔΕΙΑ, την ΚΑΡΜΕΝ και ρόδου μοσκοβόλημα στη βαρυχειμωνιά που μας κυκλώνει.

ΚΥΡΙΕΣ ΚΑΙ ΚΥΡΙΟΙ, ΦΙΛΟΙ ΝΕΟΙ

  Μην πείτε ποτέ λόγον κακόν για την καλλίστη θεά του λυρικού μας θεάτρου Μαρία Κάλλας, Ήταν η πρώτη, η μοναδική, η ξεχωριστή υψίφωνος του 20ού αιώνα. Ο Τσαρούχης έλεγε ότι η Κάλλας είναι σαν τον ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ. Οι Έλληνες τη βρήκαν μικρή κι ανεπαρκή και την έδιωξαν. Κι αυτή πήγε στο εξωτερικό κι έγινε η Κάλλας.

  Μην πείτε ποτέ λόγον κακόν  γι’ αυτό το κάθετον λάβαρον της Όπερας. Μην πείτε, ποτέ, λόγον κακόν γιατί απ’ την κακία τίποτα δεν βγαίνει, μην πείτε γιατί ο βίος των μεγάλων είναι πολυτάραχος, θυελλώδης και αμφιλεγόμενος, μην πείτε λόγον κακόν ποτέ, ότι σαρξ εκ μητρός Στυλίδος ήταν κι αυτή και μέσα της αντηχούσαν κρυστάλλινες νεροσυρμές και ήχοι θεσπέσιοι των Μουσικών Παραδείσων.

   Μην πείτε, ποτέ, λόγον κακόν, να μην την ξεχνάτε, να την αγαπάτε και να την σχωρνάτε. Να καυχιέστε και να λέτε :

Τούτο εδώ τ’ ακροθαλάσσι έχει πλούσιο το άλας

Στυλιδιώτισσα σοπράνο, τη θεά Μαρία Κάλλας.

                                                                                 Δημήτρη Καραθεοδώρου, φιλολόγου

-------------------------------------------------------

Εκφωνήθηκε στις 26 Νοεμβρίου 2016 κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης “ΣΤΥΛΙΔΑ ΚΑΙ ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΛΑΣ”, όπου έγινε παρουσίαση του ημερολογίου 2017, αφιερωμένου στη μεγάλη αοιδό.