“ΓΙΑΝΝΙΤΣΟΥ, Πατρίδα μου”, του Θωμά Ζέρβα, συνταξιούχου

 Βιβλιοπαρουσίαση

 Κωνσταντίνος Αθαν. Μπαλωμένος, φυσικός

 

   Ήταν ο πλέον κατάλληλος άνθρωπος για να υλοποιήσει το επαναλαμβανόμενο ερώτημα των συμπατριωτών του : “Κάποιος πρέπει να γράψει την  Ιστορία του χωριού μας”. Η αυτογνωσία και η σεμνότητα του ευγενικού αυτού ανθρώπου, μαζί με την απόφαση να αναλάβει το δύσκολο αυτό έργο, έφερε τη δήλωσή του ότι “η έρευνά μου ξέρω ότι δεν θα είναι ολοκληρωμένη αλλά είναι μια αρχή, που θα συνεχίσουν οι επόμενες γενιές”.

   Στην περιοχή αυτή υπήρξαν οι μικροί προεπαναστατικοί οικισμοί Λυτά, Θέρμα, Λαβανίτσα, Τοπόλου, Καστριά και Κούνιες. Από την Παλαιά Γιαννιτσού, στο “φρύδι της Όθρυος”, με υψόμετρο 950 μ., σε σημείο που δεσπόζει στο Θεσσαλικό και Φθιωτικό κάμπο και προς τα Άγραφα, από το 1833 προήλθε η Νέα Γιαννιτσού (πριν λεγόταν Γιαννιτσιώτικα Καλύβια). Η χάραξη της οροθετικής γραμμής από το 1829 μέχρι το 1832 ήταν ο λόγος της μετακίνησης των κατοίκων από την Παλαιά Γιαννιτσού στη Νέα. Μέχρι το 1881 ήταν τα σύνορα Ελλάδας-Τουρκίας. Από το 1971 το όνομα είναι Γιαννιτσού. Από το 1912 είχε συσταθεί η Κοινότητα Γιαννιτσούς, μέχρι το 1997 που καταργήθηκε και προσαρτήθηκε στο δήμο Μακρακώμης. Έχει 413 κατοίκους (απογραφή 2021).

 

   Από τα αρχαία χρόνια, η γεωγραφική θέση της, ως διάσελο της οροσειράς της Όθρυος, ήταν το συχνότερο πέρασμα για στρατεύματα από τη Θεσσαλία προς το φθωτικό κάμπο. Για το πέρασμα αυτό, το καλοκαίρι 1821 έγινε η μάχη της Γιαννιτσούς με ρουμελιώτες υπό τον Σιαφάκα και τούρκων με τον Κεχαγιάμπεη του Δράμαλη. Αρχειακό υλικό των αγωνιστών παρατίθεται και πλήρης κατάσταση με ονόματα και αριστεία.

Το εξώφυλλο του βιβλίου

   Στα χρόνια του ελεύθερου ελληνικού κράτους, εκλέχτηκαν με ψηφοφορία οι αντιπρόσωποι της Γιαννιτσούς για την Εθνοσυνέλευση του 1843. Παρατίθενται σχετικά έγγραφα με ονόματα ψηφοφόρων και αιρετών.

   Η συμμετοχή των ανθρώπων της Γιαννιτσούς στον αγώνα του Εικοσιένα ήταν μεγάλη, σε μάχες στην Αράχωβα, στο Μεσολόγγι, στην Πελοπόννησο, Αθήνα κι αλλού. Πιστοποιητικά και στοιχεία των αγωνιστών με τεκμηριωμένα αναλυτικά στοιχεία καλύπτουν έκταση 50 σελίδων περίπου. Είναι μια σημαντική πλευρά της έκδοσης, που αναδεικνύει τη συλλεκτική αξία της.

   Δεν είναι γνωστό, αλλά από την επικράτηση της ελληνικής Επανάστασης, στη Γιαννιτσού λειτούργησε Υγειονομείο, δηλαδή ένα κρατικό νοσοκομείο για λοιμώδη νοσήματα. Σ’ αυτό παρέμεναν σε καραντίνα, όσοι είχαν κάποια μεταδοτική νόσο. Από το 1878, με τις προσπάθειες των Θεσσαλικών Επαναστάσεων, ιδρύθηκε και λειτούργησε το πρώτο στην Ελλάδα υπαίθριο νοσοκομείο του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού στη Γιαννιτσού. Σ’ αυτό νοσηλεύτηκαν τραυματίες ή ασθενείς. Στο βιβλίο καταγράφηκαν 34 επώνυμα περιστατικά. Διευθυντής του ήταν ο χειρουργός Δημ. Αίσωπος, που ήταν βοηθός του καθηγητή Θεοδ. Αρεταίου. Το 1881, με τη απελευθέρωση της Θεσσαλίας, έπαψε τη λειτουργία του και οι εγκαταστάσεις του εγκαταλείφθηκαν.

   Η ληστεία στην Ελλάδα υπήρχε από την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Στα χρόνια της Επανάστασης 1821-27 οι Έλληνες έχασαν ό,τι είχαν. Χωρίς γη για καλλιέργεια ή κοπάδι για να ζήσουν, περιφέρονταν ζητώντας τροφή. Αναγκαστικά έγιναν ληστές. Οι κυβερνήσεις, χωρίς να λύσουν τις αιτίες που κάποιοι γίνονταν ληστές, άρχισε τη δίωξη των συμμοριών  και μεμονωμένων ληστών. Να θυμίσουμε ότι η κλεψιά (π.χ. η ζωοκλοπή) ήταν χαρακτηριστικό γνώρισμα τότε. Η περιοχή αυτή της Όθρυος και τα περάσματα των συνόρων με πυκνό δάσος, ήταν κατάλληλα για διαφυγή των ληστών, με ταυτόχρονη την αλλαγή ονόματος. Οι κάτοικοι στην οροθετική γραμμή προσπαθούσαν να τα έχουν καλά με τους ληστές, αλλά και με τα διωκτικά αποσπάσματα. Όλοι καταπίεζαν τον τοπικό πληθυσμό, χτυπούσαν ή και σκότωναν, απειλώντας να μην δίνουν τροφή σε ληστές, ή να καταδώσουν ληστές. Ο συγγραφέας παραθέτει αρκετά τεκμηριωμένα περιστατικά με ληστές στην Γιαννιτσού.

   Από την περίοδο της δικτατορίας Μεταξά, στο παιδικό μυαλό του συγγραφέα καταγράφηκαν έντονα η απαγόρευση να έχουν κατσίκες, που καταστρέφουν τα δάση και η υποχρέωση των νέων να γραφούν στην Ε.Ο.Ν. (ως σκαπανείς ή φαλαγγίτες) με ομοιόμορφες μπλε στολές και δίκοχα ή μπερέδες. Το 1940, ο 9χρονος Θωμάς παράτησε το σχολείο ξαφνικά. Στις 29 Οκτωβρίου 1940, μετά την έναρξη του πολέμου, 20-25 άνδρες της Γιαννιτσούς έφυγαν για τον πόλεμο στο αλβανικό μέτωπο. Για το βαρύ χειμώνα στο μέτωπο, κάθε οικογένεια έπλεξε φανέλα, πουλόβερ ή κάλτσες.

   Τη χαρά από τις ελληνικές νίκες στην Αλβανία, αντικατέστησε από τον Απρίλιο 1941 η γερμανική Κατοχή. Η δημιουργία του ΕΛΑΣ και η Εθνική Αντίσταση έγιναν η ελπίδα όλων. Ομάδα Άγγλων σαμποτέρ πέρασαν από τη Γιαννιτσού. Ιταλική δύναμη με φυλάκιο στον Προφήτη Ηλία ήλεγχε όλο τον κάμπο του Σπερχειού. Από το 1943 τη θέση των Ιταλών πήραν οι Γερμανοί. Στη δράση των ανταρτών υπήρξαν γερμανικά αντίποινα. Το αντάρτικο με τον ΕΛΑΣ ενισχύθηκε με τον ερχομό στην Παλαιά Γιαννιτσού του Νάκου Μπελλή. Ήρθε στον αγώνα και ο πρώτος ιερωμένος ο παπα-Κώστας Τζεβελέκης (από την Κολοκυθιά). Στις 6 Απριλίου 1943 μια γερμανική οβίδα που έπεσε στην πλατεία της Ν. Γιανιτσούς σκότωσε 7 άτομα. Το επόμενο διάστημα ο κόσμος για να σωθεί, είχε εγκατασταθεί στη Λαβανίτσα, αφήνοντας τα σπίτια τους.

   Στις 6 Οκτωβρίου 1943 είχε γίνει η νικηφόρα για τους αντάρτες μάχη της Μακρακώμης, όμως με καταστροφή των σπιτιών της. Ο Σύλλογος Γιαννιτσιωτών τίμησε τους πεσόντες στους εθνικούς αγώνες 1919-22 και 1940-44, με δύο μνημεία που έγιναν το 1977 και το 1999. Τιμητικά στο βιβλίο δίνονται στοιχεία για τους 18 πεσόντες στη Μικρασιατική Εκστρατεία, για 2 άτομα την περίοδο 1940-41 και για άλλα 21 άτομα για την περίοδο 1940-44, με αναρτημένα τα ονόματα στο μνημείο.

   Οι κάτοικοι της Γιαννιτσούς από τον πρώτο οικισμό εκδήλωσαν το θρησκευτικό συναίσθημα. Αναφορές έχουμε με ονόματα στην πρόθεση της Ρεντίνας και το μοναστήρι του Αγ. Παντελεήμονα στη Λαβανίτσα. Από κώδικα του 1835 είναι γνωστά τα ονόματα 3 ιερέων στη Λαβανίτσα και την περίοδο 1843-1853 τα ονόματα άλλων τριών. Πρώτος ναός της Γιαννιτσούς ήταν της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, από τα μέσα της δεκαετίας 1830-40, που κτίστηκε με δαπάνες των ευσεβών κατοίκων. Μητρόπολη του χωριού αποτελεί ο Ι. Ν. του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου, που γιορτάζει στις 3 Μαΐου. Για το ναό αυτόν ακολουθεί αναλυτική περιγραφή του εσωτερικού του. Εκτός αυτού υπάρχουν 9 εξωκλήσια στην ευρύτερη περιοχή της Γιαννιτσούς, που έγιναν από το 1821 και μετά. Γι’ αυτά δίνονται περισσότερα στοιχεία και συνοδεύονται από φωτογραφίες.

   Η καίρια γεωγραφική θέση της Γιαννιτσούς με πολλά περάσματα και η συνοριακή οροθέτηση, καθυστέρησε την οικοδόμηση των σπιτιών, αλλά και του σχολείου. Από στοιχεία του δήμου Μακρακώμης το 1857 άρχισε η οικοδόμηση του σχολείου. Δεν αποκλείεται η λειτουργία σχολείου τα προηγούμενα χρόνια και σε άλλο νοικιασμένο  οίκημα. Μεταπολεμικά, από το 1960 κτίστηκε στην είσοδο του χωριού το νέο σχολείο. Σ’ αυτά φοίτησαν και αναδείχθηκαν σημαντικά ονόματα. Στα σχολεία αυτά δίδαξαν καλοί δάσκαλοι, ο δε συγγραφέας δίνει περισσότερες λεπτομέρειες γι’ αυτούς, από βιβλιογραφικά, αλλά και βιωματικά στοιχεία. Ιδιαίτερη μνεία γίνεται για τον Παρνασσό Γιωτόπουλο, έναν από τους πρώτους δασκάλους, με καθοριστική προσφορά στην εκπαίδευση και ευρύτερο έργο στον κοινωνικό χώρο της Γιαννιτσούς.

   Το σημαντικό πρόβλημα της ύδρευσης  του χωριού καθυστέρησε 100 περίπου χρόνια από την δημιουργία του νεοελληνικού κράτους. Από την πηγή της Γούρας (περιοχή Λαβανίτσας) με προσωπική εργασία και με χρήματα από την εκμετάλλευση του κοινοτικού δάσους της Γιαννιστούς, με σωλήνες συνδέθηκε η πηγή και μεταφέρθηκε το νερό στο χωριό. Το έργο ολοκληρώθηκε το 1928-30 περίπου. Έγινε η αναγκαία δεξαμενή και κοινοτικές πετρόκτιστες βρύσες σε διάφορα σημεία του χωριού. Ήταν ένα βασικό φυσικό αγαθό, που λύτρωσε τον τόπο από την ελονοσία, βελτίωσε τη ζωή και δημιούργησε κήπους. Οι βρύσες έγιναν καθημερινός κοινωνικός χώρος συνάντησης των ντόπιων, για πληροφόρηση και επικοινωνία.

   Παράλληλα έγιναν και οι αναγκαίοι νερόμυλοι, για την άλεση των δημητριακών. Έξω από το χωριό, στην περιοχή της Ρούζιας, μέσα στη ρεματιά λειτούργησαν οι δύο νερόμυλοι της Γιαννιτσούς. Ίσως οι μύλοι έγιναν προεπαναστατικά, αλλά δεν είναι γνωστός ο λόγος που καταστράφηκαν. Το 1917 ο επάνω μύλος ανακατασκευάστηκε, αλλά το 1947 πάλι καταστράφηκε (λόγω του Εμφυλίου). Το 1950 πάλι επισκευάστηκε και λειτούργησε μέχρι το 1964. Παρατίθεται αρχειακό υλικό για την ιδιοκτησία του μύλου, με ονόματα μυλωνάδων, αλλά και σχετικό λαογραφικό υλικό γι’ αυτούς.

   Η αναφορά στα επαγγέλματα είναι αναγκαστικά εκτεταμένη, με ονομαστικό κατάλογο των γεωργών της Γιαννιτσούς στον 19ο αι. Ακολούθησε η κτηνοτροφία, με αναφορά στη διεκδίκηση του λιβαδιού Μπαξαΐς. Δίνονται επίσης λαογραφικά στοιχεία για τα επαγγέλματα που χάθηκαν, με ονόματα  όσων άσκησαν αυτά. Η καταγραφή αυτή είναι τιμητική γι’ αυτούς και αναγκαία στη διατήρηση της μνήμης.

   Η αναφορά στα ήθη και έθιμα της Γιαννιτσούς ήταν επιβαλλόμενη, συμβάλλοντας στην καταγραφή τους, με τις ιδιαιτερότητες κάθε τόπου. Από τα παιδικά παιχνίδια, τα κάλαντα, στον εκκλησιασμό όλων, στον πολλαπλό ρόλο της γυναίκας στο χωριό, τους αρραβώνες, το γάμο και τις γιορτές. Σε έκταση 40 σελίδων του βιβλίου υπάρχει ενδιαφέρον αρχειακό υλικό με συμβόλαια των Γιαννιτσιωτών την περίοδο 1837-1898, που δίνει και συλλεκτική αξία ιδιαίτερα για τους ερευνητές.

   Η μετανάστευση συνόδευε πάντα τη ζωή των ανθρώπων, για αναζήτηση καλύτερων συνθηκών ζωής. Ο Αθανάσιος Ζαχάκης από τη Γιαννιτσού, από τα μέσα του 16ου αι. πήγε στον Κασαμπά, κοντά στη Σμύρνη, όπου μαζί με άλλους δημιούργησε ελληνική κοινότητα, μέχρι και τον Ι.Ν των Αγ. Αποστόλων, αλλά και Διδακτήρια (σχολεία), με την οικονομική συνδρομή και ανθρώπων από τη Γιαννιτσού. Την περίοδο 1904-1921 έγινε η μετανάστευση προς την Αμερική (Η.Π.Α.). Η έρευνα απέδωσε 44 ονόματα από τη Γιαννιτσού, που πήγαν και εργάστηκαν ως εργάτες. Είναι η συμβολή μου, στην εξαιρετική εργασία αυτού του βιβλίου του Θωμά Ζέρβα.

   Στο τέλος του βιβλίου δίνεται κατάλογος ονομάτων Γιαννιτσιωτών, από τους εκλογικούς καταλόγους των ετών 1843, 1847 και 1879.

   Το βιβλίο είναι μια κατάθεση ψυχής από τον συγγραφέα, που άνετα θα εκτεινόταν σε περισσότερες σελίδες, με βάση τον όγκο του υλικού που είχε συγκεντρωθεί. Το φωτογραφικό υλικό περιορίστηκε αναγκαστικά. Η έκδοση έγινε στην Αθήνα το 2024, σε 352 σελίδες και σχήμα 17Χ24 εκ. Το εξώφυλλο έχει πανοραμική φωτογραφία του χωριού και κάτω τη φωτογραφία της αγαπημένης του κόρης Έλενας (1971-2023), στη μνήμη της οποίας είναι αφιερωμένη η έκδοση. Στο οπισθόφυλλο προβάλλεται “αντί μνημοσύνου”, ο ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ Λάμπρος Βλάχος, με καταγωγή από τη Γιαννιτσού.

   Για το συγγραφέα-ερευνητή το βιβλίο είναι πολυετές έργο ζωής και υλοποίησε την απόφασή του  να αποτελέσει για την πατρίδα του Γιαννιτσού ότι αυτό “είναι μια αρχή, που θα συνεχίσουν οι επόμενες γενιές”. Είναι ένα νοσταλγικό ταξίδι της μνήμης στα παλαιότερα χρόνια, με την απαραίτητη τεκμηρίωση, που αποτείνεται στο θυμικό των ηλικιακά μεγαλύτερων κατοίκων της Γιαννιτσούς, αλλά και μια αναγκαία κατάθεση μνήμης για τις επόμενες γενιές.