Πρώτη απόδοση τιμής στον αγώνα του 1821
Εισαγωγή
 |
| Η προτομή |
Το γεγονός γνώρισε ευρύτατη κάλυψη στον τύπο της εποχής και προβλήθηκε στο σύνολο σχεδόν των ελληνόφωνων εφημερίδων της Ελλάδας αλλά και του παροικιακού ελληνισμού. Στην παρούσα εργασία, θα παρουσιαστεί όλο το ιστορικό της κατασκευής του Μνημείου, αλλά και τα εγκαίνια αυτού, που ήταν οφειλόμενη τιμή στον Οδυσσέα Ανδρούτσο και τα 120 παλικάρια τα οποία έδωσαν ένα σπάνιο αγώνα, μέσα σ’ ένα ταπεινό χάνι.
Το αναγκαίο ιστορικό υλικό είχε δημοσιευτεί σε 23 εφημερίδες την περίοδο Μαΐου και Ιουνίου του 1888. Η βοήθεια του Σωτ. Αλεξοπούλου είναι πολύ σημαντική. Στην παρούσα εργασία έγινε η σύνθεση του υλικού αυτού, ώστε να αποτελεί ιστορικό ανάγνωσμα. Ελπίζω αυτό να αποδόθηκε.
Κωνσταντίνος Αθαν. Μπαλωμένος
φυσικός
1. Η ιδέα – Η υλοποίηση – Τα οικονομικά του έργου
Η ιδέα της ανέγερσης του μνημείου προήλθε αποκλειστικά από τον εισαγγελέα του Πρωτοδικείου Άμφισσας Μιχαήλ Κυργούσιο. Αυτός πήρε την πρωτοβουλία και - χάρη στο ζήλο του - η προσπάθεια προχώρησε ταχύτατα. Για το σκοπό αυτό σχηματίστηκε Επιτροπή υπεύθυνη για την ανέγερση του μνημείου. Την αποτελούσαν οι :
- Μιχάλης Κυργούσιος, Εισαγγελέας Πρωτοδικείου Άμφισσας
- Ιωάννης Μελετόπουλος, διοικητής υποκαταστήματος ΕΤΕ Άμφισσας
- Νικόλαος Κόκκαλης, δήμαρχος Άμφισσας και
- Ιωάννης Βισβίκης (1845-;), δήμαρχος Δωριέων (με έδρα τη Γραβιά).
Προφανώς η πρώτη ενέργεια της Επιτροπής ήταν η διενέργεια εράνου για τη συγκέντρωση των αναγκαίων χρημάτων. Όπως αναφέρουν οι εφημερίδες της εποχής, από τον έρανο, μέσα με 130 ημέρες, συγκεντρώθηκε το απαραίτητο χρηματικό ποσό. Εγράφη ότι:
“Η δαπάνη του μνημείου είχε το πρώτον προϋπολογισθή εις 7.000 δραχμών, μετά ταύτα όμως, προ της πατριωτικής προθυμίας, μεθ’ ής το δημόσιον αντεπεκρίθη εις την έκκλησιν του κ. Κυργουσίου, ανεβιβάσθη εις 20.000 δρχ.” (“ΕΦΗΜΕΡΙΣ”)
Για την ανέγερση του μνημείου προσέφεραν χρήματα επώνυμοι και πολλοί ανώνυμοι από τον απανταχού ελληνισμό. Η “ΕΦΗΜΕΡΙΣ” στα φύλλα της την περίοδο Ιανουαρίου-Μαΐου 1888 δημοσίευε ονόματα δωρητών. Ενδεικτικά μεταξύ αυτών αναφέρθηκαν :
- Ο βασιλιάς Γεώργιος Α, ο οποίος “απέστειλε 500 φράγκα εις τον κ. Κυργούσιον, όπως προστεθώσι εις τον υπέρ του μνημείου κοινόν έρανον”.
- Ο Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός 300 δρχ.
- Ο δήμος και οι δημοτικοί σύμβουλοι Αθηνών (300 δρχ.)
- Ο δήμος και οι δημοτικοί σύμβουλοι Πειραιά (200 δρχ.)
- Ο δήμος και οι δημοτικοί σύμβουλοι Πάτρας (120 δρχ.)
- Ο δήμος και οι δημοτικοί σύμβουλοι Κέρκυρας (120 δρχ.)
- Ο δήμος και οι δημοτικοί σύμβουλοι Ναυπλίου (120 δρχ.)
- Ο δήμαρχος Οδησσού Γρηγόριος Μαρασλής 50 ρούβλια.
- Κάτοικοι της Καρδίτσας 255 δρχ.
- Έλληνες σπουδαστές στη Ζυρίχη 66 φράγκα
- Το Γυμνάσιο Πύργου Ηλείας 145 δρχ.
- Ο Έλληνας Πρόξενος στην πόλη Σουλινά[1] Ρουμανίας 250 φράγκα.
- Από έρανο του δικηγόρου Κωνστ. Λύτσικα στο Κάιρο 512,60 δρχ.
- Η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος (190 δρχ.),
- Ο Χαλκίδος Χριστόφορος (40 δρχ.)
- Ο Σύρου Μεθόδιος (40 δρχ.)
- Ο Θήρας Νικόλαος (20 δρχ.)
- Ο Ύδρας & Σπετσών Αρσένιος (25 δρχ.).
- Ο Διοικητής, Υποδ/τής και υπάλληλοι της ΕΤΕ
- Ο Πρόεδρος Πρωτοδικών Βόλου
- Οι καθηγητές και φοιτητές του Πανεπιστημίου Αθηνών
- Καθηγητές Γυμνασίων
- Δημοδιδάσκαλοι
- Οι μαθητές του Λυκείου Κέρκυρας
- Ομογενείς από τη Μασσαλία
- Οι εισπράξεις από συναυλία της Φιλαρμονικής Τριπόλεως.
- Η διεύθυνση και το προσωπικό των Δημοσίων Έργων.
- Οι αξιωματικοί, υπαξιωματικοί και εύζωνοι του 3ου Τάγματος στην Άρτα, με διοικητή τον αντισ/χη Κακλαμάνο.
Στη Μεγάλη Λέσχη Αθηνών του Μανιατάκη, στις 18 Ιανουαρίου 1888 δόθηκε συναυλία με τιμή εισιτηρίου 5 φράγκα. Ο ποιητής Αχιλλέας Παράσχος απήγγειλε σχετικό ποίημά του και επίσης το ποίημα ΤΟ ΧΑΝΙ ΤΗΣ ΓΡΑΒΙΑΣ του Γεωργ. Χ. Ζαλοκώστα. Εισπράχθηκε ποσό 1.000 δρχ., που θα ήταν μεγαλύτερο, αν η αίθουσα ήταν μεγαλύτερη και εκδίδονταν περισσότερα εισιτήρια.
2. Η κατασκευή του μνημείου
Σύμφωνα με το σχέδιο που εκπονήθηκε προβλεπόταν να ισοπεδωθούν οι υπάρχοντες τοίχοι και στη μέση του χώρου να ανεγερθεί το μνημείο. Ο χώρος θα είχε σχήμα τετράγωνο με πλευρά 30 μ. και περίμετρο 120 μ., με μάντρα κτισμένη από πελεκητή πέτρα και από επάνω με σιδερένια κιγκλιδώματα (κάγκελα). Θα έκλεινε με σιδερένια θύρα.
Μέσα στον περίβολο φυτεύτηκαν 120 κυπαρίσσια, που ήταν ίσα σε αριθμό με όσους ήταν οι μαχητές στο Χάνι το Μάη του 1821. Στο κέντρο του τετραγώνου υψώθηκε κόλουρη πυραμίδα σε τριπλά βάθρα, στις δε 4 γωνίες του τέθηκαν μπάλες κανονιού του 1821.
 |
| Σκίτσο της εφ. ΤΟ ΑΣΤΥ, φ. 138, 15 Μαΐου 1888 |
Στην κορυφή της πυραμίδας αυτής ήταν η θέση της μαρμάρινης προτομής του Οδυσσέα Ανδρούτσου. Η κατασκευή της ανατέθηκε στο γλύπτη Γεώργιο Μπονάνο (1863-1940). Το συνολικό ύψος των βάθρων και της πυραμίδας είναι 6 μ., έτσι ώστε να είναι ορατό από όλα τα γύρω σημεία.
Τις εργασίες κατασκευής επέβλεπε προσωπικά ο εισαγγελέας Μιχ. Κυργούσιος. Το Μάρτιο 1888 η κατασκευή είχε προχωρήσει πολύ. Οι εργάτες δούλευαν ακόμα και τις Κυριακές.
3. Ο τάφος του Χαλήλ μπέη
Κατά τη διάρκεια των εργασιών κατασκευής του μνημείου, αποκαλύφθηκε ο τάφος του Χαλήλ μπέη του Ζητουνίου, που ήταν ο ηθικός αυτουργός για τη βάρβαρη θανάτωση του Θανάση Διάκου.
Ο Χαλίλμπεης ήταν ο Τούρκος στρατιωτικός διοικητής[2] στο βοεβοδιλίκι του Ζητουνίου (το 1821). Ήταν γιος του Χασάν αγά Καπουτσίμπαση. Ήταν γαμπρός του Βελή πασά, γιου του Αλή Τεπελενλή. Είχε παντρευτεί τη Σαϊδέ χανούμ, θυγατέρα του Βελή πασά.
Είχε πολύ μεγάλη ακίνητη περιουσία. Από τα 49 χωριά του Ζητουνίου, τα 13 ήταν τσιφλίκια του, ενώ είχε και πολλά ακίνητα μέσα στην πόλη της Λαμίας. Επιπλέον είχε τσιφλίκια και ακίνητα και σε άλλες περιοχές (εκτός της επαρχίας Ζητουνίου).
Μετά τη μάχη της Αλαμάνας ακολούθησε την εκστρατεία του Ομέρ Βρυώνη, διαθέτοντας και χρήματα, για να πολεμήσει τους επαναστατημένους Έλληνες. Ο ιστορικός Τάκης Λάππας διέσωσε την τοπική παράδοση, σύμφωνα με την οποία, ο Γαλαξειδιώτης αγωνιστής Γιάννης Μητρόπουλος, που ήταν μέσα στο Χάνι, σκότωσε το Χαλήλ μπέη με μία τουφεκιά.
Όπως έγραψε ο Μιχ. Κυργούσιος στην Έκθεση για την πορεία των εργασιών κατασκευής:
“… άξιον μνείας είναι ότι κατά την ανασκαφή των θεμελίων αποκαλύφθηκε ο τάφος του απαισίου Οθωμανού Χαλήλ-βέη, που ζήτησε γονατιστός τον οβελισμό του πρωτομάρτυρα Διάκου στη Λαμία. Οι εργάτες μου και οι παρόντες κάτοικοι της Γραβιάς, με κατάρες σκόρπισαν τα οστά και κατέστρεψαν τον τάφο.”
Ο Σύλλογος Ελληνικών Σπουδών στο Παρίσι όμως θεώρησε ως ύβρη την πράξη αυτή και χαρακτήρισε τους Έλληνες μνησίκακους, ίσως ξεχνώντας τον αίτιο για το μαρτυρικό θάνατο του ήρωα Διάκου.
Πάντως για την ταυτότητα του νεκρού δεν ήταν πλήρης η επιβεβαίωση. Στον τάφο υπήρχε επίγραμμα σε οθωμανική γραφή. Δεν είναι γνωστό όμως, αν κάποιος τότε ήξερε να διαβάσει το όνομα του Χαλήλ μπέη στο επίγραμμα αυτό.
4. Το κεντρικό τιμητικό επίγραμμα – Άλλα επιγράμματα
Η αρχική πρόθεση του Μιχ. Κυργουσίου ήταν να γραφούν στο μνημείο τα ονόματα όλων των συντρόφων του Οδυσσέα Ανδρούτσου που κλείστηκαν στο Χάνι. Όμως, παρά τις προσπάθειες που έκανε μόνο 43 ονόματα από τα 120 κατάφερε να εξακριβώσει. Μερικά μάλιστα ήταν εν μέρει γνωστά, δηλ. είχαν ως επώνυμο τον τόπο καταγωγής τους (π.χ. Χορμοβίτης, Αγιορίτης, Άρτας, κλπ.). Μόνο τα ονόματα των αξιωματικών κάτω από τον Οδυσσέα ήταν βέβαια όπως : “Στάθης και Μήνιος Κατσικογιανναίοι, Κομνάς Τράκας, Ιω. Γκούρας, Μητρόπουλος και Κίρκος”: Έτσι, αναγκαστικά μετέθεσε το θέμα για το μέλλον, όταν η Ελληνική Εθνολογική Εταιρεία ή η τοπική ιστοριογραφία θα μάθει όλα τα ονόματα.
Για το καλύτερο επίγραμμα του μνημείου πραγματοποιήθηκε πανελλήνιος διαγωνισμός. Στην αρμόδια Αγωνόδικο Επιτροπή υποβλήθηκαν 110 επιγράμματα. Τα περισσότερα απερρίφθησαν ως στοιχειωδώς απαράδεκτα. Ο Ιωάννης Καμπούρογλου (1851-1903), εκδότης του φύλλου ΝΕΑ ΕΦΗΜΕΡΙΣ, δημοσίευσε τα ελάχιστα - άξια λόγου - δείγματα.
Τελικά ο διαγωνισμός απέτυχε. Από την Άμφισσα ο Μιχ. Κυργούσιος αποφάσισε να γραφεί το εξής επίγραμμα (στο μέτωπο και σε πλευρά) :
 |
|
Οι αναθηματικές πλάκες του μνημείου |
8 ΜΑΙΟΥ 1821
ΤΩ ΣΤΡΑΤΑΡΧΗ ΟΔΥΣΣΕΙ ΚΑΙ ΤΟΙΣ ΣΥΝ ΑΥΤΩ 120 ΗΡΩΣΙΝ
Η ΠΑΤΡΙΣ ΕΥΓΝΩΜΟΝΟΥΣΑ
8 Μαΐου 1888
Επιπλέον αυτού του επιγράμματος, δωρίθηκαν και δύο αναθηματικές μαρμάρινες πλάκες, οι οποίες εντοιχίστηκαν στο βάθρο του μνημείου. Η μία είναι αυτή των Γαλαξειδιωτών, με ανάγλυφο σύμπλεγμα καρυοφυλλιού και πάλες με κλαδιά δάφνης, η οποία φέρει την επιγραφή:
“Τοις εντός του Χανίου
Γαλαξιδιώταις προμάχοις,
η πόλις Γαλαξειδίου ανέθηκεν”.
Η άλλη αναθηματική μαρμάρινη πλάκα είναι των Λαμιέων, με ανάγλυφο στέφανο δάφνης και με την επιγραφή :
“Τω στρατάρχει Οδυσσεί
και τοις λοιποίς οπλαρχηγοίς
τοις ήρωσι του Χανίου της
Γραβιάς η πόλις Λαμίας”
Το συνόδευσε 20μελής Επιτροπή που επέλεξε το Δημοτικό Συμβούλιο Λαμίας και το παρέδωσε στην Επιτροπή του Χανιού Γραβιάς. Το τετράστιχο της επιγραφής συντάχθηκε από τον Αντωνιάδη.
5. Αίτημα μετακομιδής των οστών του Οδυσσέα
Σε ευχαριστήρια επιστολή του προς τους φοιτητές της Νομικής, ο εισαγγελέας Μιχ. Κυργούσιος διατύπωσε την ιδέα:
“περί μετακομιδής των οστών του Οδυσσέως και εναποθέσεως αυτών εντός του μνημείου εν τω Χανίω κατά την ημέραν των αποκαλυπτηρίων …”
Την ιδέα αυτή, στη συνέχεια, οι δήμαρχοι Δωριέων (έδρα Γραβιά) και Δαφνουσίων (έδρα Λιβανάτες) προσπάθησαν να την πραγματοποιήσουν. Για το σκοπό αυτό το Φεβρουάριο 1888 έστειλαν επιστολές προς το δήμαρχο Αθηναίων Τιμολέοντα Ι. Φιλήμονα (1833-1898), με το ανωτέρω αίτημα. Εκείνος όμως απάντησε αρνητικά και στους δύο, με το επιχείρημα ότι :
“…οι επιφανείς άνδρες ανήκουν σε ολόκληρο το Έθνος, όχι μόνο στην πόλη που γεννήθηκαν ή στη θέση όπου αρίστευσαν. Η Αθήνα, πρωτεύουσα του ελεύθερου Ελληνισμού ευτύχησε να κατέχει τα οστά των περισσότερων επιφανών ανδρών, στην οποία και αυτός τελεύτησε …”
6. Καθορισμός του χρόνου τελετής των αποκαλυπτηρίων
Αρχικά τα εγκαίνια του Μνημείου είχαν προγραμματιστεί από την Επιτροπή να γίνουν στις 8 Μαΐου 1888. Όταν όμως κάποια μέλη της Επιτροπής επισκέφτηκαν το βασιλιά για να τον προσκαλέσουν, όπως τότε εγράφη : “ο βασιλιάς ζήτησε να αναβληθεί η εορτή μέχρι τέλους Μαΐου, για να μπορεί να παραστεί σ’ αυτήν”. Με τηλεγράφημά του, όρισε την 29η Μαΐου για την τέλεση των αποκαλυπτηρίων του μνημείου της Γραβιάς.
Έτσι η Επιτροπή μετέθεσε τα εγκαίνια για τις 29 Μαΐου, ημερομηνία που συνέπιπτε με τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Οδυσσέα Ανδρούτσου (στις 29 Μαΐου 1788) και επίσης συνέπιπτε (29 Μαΐου 1453) με την ημερομηνία Άλωσης της Κωνσταντινουπόλεως.
7. Το πρόγραμμα της τελετής
Περιλάμβανε την προσέλευση των επισήμων, την άφιξη της βασιλικής άμαξας με το βασιλιά και τα 2 παιδιά του (Αλεξάνδρα και Νικόλαο). Υποδοχή από το νομάρχη Φθιωτιδοφωκίδος, το δήμαρχο Άμφισσας, το διευθυντή Δημ. Έργων και τον Ευθ. Χατζηπέτρο (σε ρόλο αυλάρχη). Μετά θα γινόταν η δοξολογία και τα αποκαλυπτήρια του μνημείου. Ομιλία του βασιλιά και ακολουθούν ομιλίες των Μιχ. Κυργουσίου, Αναργ. Σιμοπούλου και Κων. Παπαμιχαλοπούλου. Ανάγνωση ποιήματος από τον ποιητή Αχιλ. Παράσχο.
Μετά τη λήξη της εκδήλωσης οι επίσημοι θα μετέβαιναν στο εκεί κοντά βασιλικό περίπτερο, όπου θα παρατίθετο πρόγευμα. Ο κατάλογος φαγητών (με πρόταση του Μιχ. Κυργουσίου) θα περιλάμβανε : Κοκορέτσι, προδόρπια, σαρμάδες με κληματόφυλλα και γιαούρτι, τρισχίλιοι κεφτέδες, αρνί σούβλας με σαλάτες, σωρούς αυγών και όρη (!) γιαούρτης, χαλβά, ραβανί, μπακλαβά και τυρί ελληνικό.
Στις 4 μμ ορίστηκε η αναχώρηση της βασιλικής οικογένειας για την Άμφισσα.
8. Οι επίσημοι προσκεκλημένοι
Την παραμονή της εκδήλωσης (Σάββατο 28 Μαΐου 1888) ο βασιλιάς αναχώρησε από την Κέρκυρα. Με τη θαλαμηγό “Αμφιτρίτη ” και με όλους τους βασιλόπαιδες (Αλεξάνδρα, Νικόλαο, Μαρία, Ανδρέα) έφτασε στο λιμάνι της Ιτέας. Η βασίλισσα Όλγα[3] δεν παρέστη, επειδή από τις 13 Μαΐου 1888 ήταν σε ταξίδι, από την Κόρινθο στην Οδησσό, για να επισκεφθεί τους γονείς της.
Στην Ιτέα είχε στηθεί κυανόλευκος εξέδρα, στην άκρη της ξύλινης προέκτασης της αποβάθρας, με σκάλα προς τη θάλασσα. Όλη η εξέδρα ήταν σημαιοστολισμένη. Το μεσημέρι της παραμονής ήρθε μία ίλη ιππικού με επικεφαλής τον Εμμ. Μεταξά. Το απόγευμα έφτασε με το ατμόπλοιο “Αφρόεσσα”, ένας λόχος μηχανικού με το λοχαγό Λέκκα και η μουσική του μηχανικού υπό τον Καίσαρη.
 |
| Δημ. Βουλπιώτης |
Η αντιπολίτευση εκπροσωπήθηκε από τον αρχηγό της Θεόδωρο Δηλιγιάννη και από 6 βουλευτές της (Κ. Καραπάνος, Ν. Λεβίδης, Δ. Πετρίδης, Κ. Κουμουνδούρος, Ασημ. Χρηστόπουλος και Θεμ. Κανάρης).
Την Ιερά Σύνοδο εκπροσώπησε ο επίσκοπος Χαλκίδος Χριστόφορος Σταματιάδης (1830-1891).
9. Περιγραφή του χώρου της τελετής
Στο μέσο του περιβόλου είναι το μνημείο, με την προτομή του Ανδρούτσου στην κορυφή. Στις πλευρές είναι θυρεοί με τα ονόματα των μαχητών Αθ. Καπλάνη και Αθ. Σεφέρη, που φονεύτηκαν. Στο εμπρόσθιο μέρος η επιγραφή : “Το Χάνι της Γραβιάς, 8 Μαΐου 1821” και οι αναθηματικές εντειχισμένες πλάκες του Γαλαξιδιού και της Λαμίας (έχουν ήδη αναφερθεί).
Στην οπίσθια όψη, η στήλη του μνημείου φέρει επιγραφή “Τω στρατάρχει Οδυσσεί και τοις συν αυτώ 120 ήρωσιν η πατρίς ευγνωμονούσα, 8 Μαΐου 1888”.
Στη γωνία του περιβόλου υπάρχει τμήμα από τα ερείπια του αρχαίου Χανιού. Γύρω από τη στήλη υπάρχουν πινακίδες με επιγράμματα και στίχους των ποιητών Αριστ. Βαλαωρίτη και Γεωργ. Ζαλοκώστα. Μέσα στον περίβολο και αριστερά είναι η βασιλική εξέδρα. Σε ημικύκλιο υπάρχουν καθίσματα.
Πίσω από τον περίβολο είναι η οδός προς τη γέφυρα του χειμάρρου Χαϊνίτσα της Γραβιάς, έξω δε από το εκκλησάκι του Αγ. Αθανασίου είναι χώρος αγοράς. Ως κατάλυμα των δημοσιογράφων ορίστηκε το πανδοχείο Κόκκαλη. Έχει κατασκευαστεί περίπτερο, όπου θα παρατεθεί το γεύμα.
 |
|
Ιωάν. Βισβίκης Δήμαρχος Δωριέων |
Η Γραβιά ήταν σημαιοστόλιστη, με πολλές επιγραφές και μεγάλη κίνηση των καλοντυμένων κατοίκων. Αρκετοί θυρεοί σε συμπλέγματα από καρυοφύλλια φέρουν τα ονόματα των αξιωματικών της μάχης του Χανίου Γραβιάς : Κουρκουμέλης, Τράκας, Παπαντριάς, Μητρόπουλος, Κλίμακας, Μαμούρης, Γκούρας και Αφοί Κατσικογιανναίοι. Το περίπτερο έχει δαφνοστεφείς εικόνες των βασιλέων, του Ανδρούτσου και της Δικαιοσύνης.
Γύρω από το περίπτερο φυτεύτηκαν έλατα και δεξιά βρίσκονται οι σκηνές.
10. Η προσέλευση- Επιζώντες αγωνιστές
Για την τελετή των αποκαλυπτηρίων του Μνημείου της Γραβιάς, στις 29 Μαΐου 1888, η “Ελληνική Ατμοπλοΐα” διέθεσε ατμόπλοιο, με αναχώρηση στις 27 Μαΐου από την Κόρινθο για το λιμάνι της Ιτέας, για να μεταφέρει επιβάτες που θέλουν να παρακολουθήσουν την τελετή. Θα φτάσει στην Ιτέα το πρωί του Σαββάτου. Τη Δευτέρα 30 Μαΐου θα αναχωρήσει από την Ιτέα επιστρέφοντας κατ’ ευθείαν στην Κόρινθο.
Για τους ταξιδιώτες η “ΝΕΑ ΕΦΗΜΕΡΙΣ”, εκ μέρους της Επιτροπής για την ενέγερση του Μνημείου Γραβιά έδινε οδηγίες για τους ταξιδιώτες : (α) Η απόσταση Άμφισσας-Γραβιάς είναι 25 χλ., (β) η οδός προς Γραβιά είναι αμαξιτή, αλλά δεν υπάρχουν άμαξες, παρά μόνον άλογα και μουλάρια, (γ) υπάρχει φροντίδα στην Άμφισσα να βρεθούν μεταφορικά ζώα και (δ) καλό ντύσιμο είναι απαραίτητο, λόγω του ορεινού της διαδρομής.
Την Κυριακή το πρωί στις 8 πμ ήρθαν από τη Λαμία 100-300 άτομα μαζί με το δήμαρχο Λαμίας Θεμιστοκλή Λάζο[6] που έκαναν αισθητή την παρουσία τους. Μαζί τους έφεραν και μια χρυσοκέντητη, πολυτελέστατη σημαία[7] με “ζωγραφισμένα διάφορα σύμβολα του αγώνος”, που φιλοτέχνησαν οι κυρίες[8] της Λαμίας. Μαζί ήταν και ο Λεωνίδας Τράκας πρώην βουλευτής Φθιωτιδοφωκίδος. Ο δήμαρχος παρέδωσε τη σημαία στον Μιχ. Κυργούσιο, μετά σύντομο λόγο. Πολλοί Λαμιείς[9] και λαός ζητωκραύγαζαν υπέρ του βασιλέα και της Κυβερνήσεως. Μετά την προσφώνηση του δημάρχου Λαμίας, ευχαρίστησε ο Μιχ. Κυργούσιος. Επίσης αντιφώνησε ο Δημ. Βουλπιώτης, ευχαριστώντας αυτούς.
Κάτοικοι από τις Λιβανάτες ήρθαν στις 10.30’ με καρυοφύλλια στον ώμο, πορευόμενοι σε σώμα, με τις οδηγίες του πρώην δημάρχου Γεωργούλα. Αυτός παρουσίασε και τον Οδυσσέα Βερούση, ανεψιό του Οδυσσέα Ανδρούτσου, που του έμοιαζε πολύ και έφερε το ιστορικό καρυοφύλλι του θείου του. Η εφ. ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ έγραψε ότι :
“… μεταξύ των 200 καλλίζωνων Λοκρών, υπήρχαν δύο ανεψιοί του Οδυσσέα και ο ένας εξ αυτών έφερε το ιστορικό καρυοφύλλι του θείου του”.
Ο υιός Λιδωρίκης κατέθεσε στεφάνι δάφνης από το δήμο Αιγιτίων, πρωτεύουσας της Δωρίδας, εκφωνώντας σύντομο λόγο.
 |
|
Ο αγωνιστής Ηλίας Πετώνης (1795-1896) Φωτ.1890 |
Στην τελετή παρέστη και η Αικατερίνη Π. Κουρκουμέλη, χήρα του αγωνιστή Παρασκευά Κουρκουμέλη (1903-1880) από την Κεφαλονιά, με τις δύο κόρες της (Αναστασίας, Πηνελόπης).
Αναφέρθηκε ότι υπήρχαν ακόμη ορισμένοι υπέργηροι αγωνιστές του 1821. Ένας ήταν ο Αντώνιος Τσουνάρης, από το χωριό Βάγια Θηβών, που ζούσε επαιτώντας. Όμως το Φεβρουάριο 1888 απεβίωσε στη Θήβα.
Στις 13 Μαΐου 1888 εντοπίστηκε κι άλλος παλιός αγωνιστής στο Χάνι. Ήταν ο Βασίλειος Παπαγγέλου, στο χωριό Ματαράγκα της Καρδίτσας. Επιθυμία του ήταν να παραστεί στα εγκαίνια, αλλά ήταν πάμπτωχος.
Εγράφη επίσης ότι ήρθε στη Γραβιά και ένας ηλικιωμένος με λευκά γένια, ονόματι Ανδρέας Ηλιόπουλος, γεννημένος το 1796 στην Αγία Ευθυμία, αγωνιστής του Χανιού.
Στο περιοδικό “Φιλολογική Ακρόπολις” του Βλάση Γαβριηλίδη, δημοσιεύτηκε στις 31 Ιανουαρίου 1888, το σκίτσο (από κάποιον ονόματι Μαρλά) του αγωνιστή Ανδρέα Παπαλεξοπούλου, συντρόφου του Οδυσσέα Ανδρούτσου (παρατίθεται).
Το 1888 ελάχιστοι ήρωες της Επανάστασης του 1821 ζούσαν ακόμα. Η «Φιλολογική
Ακρόπολις», σημείωνε με λύπη:
Ανδρέας
Παπαλεξόπουλος
«Ατυχώς, απομένουσιν ολίγιστοι. Μόλις μετρούνται εις τα δάκτυλα πλέον, αυτοί δε οι ολίγοι πένονται σήμερον και εάν δι’ αυτούς εζητούμεν ελεημοσύνην, θα ήτο εξευτελιστικόν δια την γενεάν μας, θα ήτο ύβρις δια το έθνος. Αποτεινόμενοι προς την κυβέρνησιν έχομεν εξησφαλισμένην την βεβαιότητα, ότι ουδέν θα έπραττεν υπέρ αυτών. Αποτεινόμεθα λοιπόν μόνον προς πάντας και αιτούμεν την εκπλήρωσιν του καθήκοντος προς τους επιζώντας δημιουργούς του έθνους. Είναι ολίγιστοι και εις το έσχατον αυτών γήρας ας τους περιθάλψωμεν δια της συνδρομής μας, ας τοις καταστήσωμεν ανέτους τας τελευταίας ημέρας».
Σε λίγες εφημερίδες της εποχής διατυπώθηκε και προβληματισμός, για τις ψευδείς δηλώσεις κάποιων ηλικιωμένων να δηλώσουν ότι συμμετείχαν στη μάχη του Χανιού Γραβιάς, προσδοκώντας υλικές αμοιβές από το κράτος.
11. Η άφιξη του βασιλέως
Ο χώρος μέχρι το απέναντι βουνό ήταν γεμάτος από 3.000 άτομα, με καλοντυμένους χωρικούς και φουστανελοφόρους. Η πρώτη άμαξα από την Άμφισσα, με το νομάρχη Φθιωτιδοφωκίδος, το δήμαρχο Άμφισσας και το διευθυντή Δ.Ε. έφτασε στις 11 πμ. Ακολούθησε η άμαξα με τον Ευθ. Χατζηπέτρο (σε ρόλο αυλάρχη).
Η βασιλική άμαξα με το βασιλιά και τα 2 παιδιά του (Αλεξάνδρα 18 ετών και Νικόλαος 16 ετών), στην πορεία προς τη Γραβιά, σταμάτησαν στην Τοπόλια. Εκεί κοντά σε μεγάλη βρύση, ο δήμαρχος Παρνασίων γιατρός Αντώνιος Μαντζαβίνος είχε φτιάξει σκίαστρο από έλατα, για να παραθέσει καφέ και γάλα στη βασιλική συνοδεία. Η είσοδος είχε διακοσμηθεί με αφελή αψίδα από ροδοδάφνες και σπάρτα, με επιγραφές για τον βασιλιά και το Έθνος, από το δήμο Παρνασίων. Έμειναν εκεί 1 ώρα και συνέχισαν το ταξίδι προς τη Γραβιά.
Η βασιλική άμαξα έφτασε στη Γραβιά. Στην κόρη Αλεξάνδρα προσφέρθηκε ανθοδέσμη. Τα άλλα δύο μικρότερα παιδιά του βασιλιά, η Μαρία 12 ετών και ο Ανδρέας 6 ετών, παρέμειναν μέσα στη θαλαμηγό “Αμφιτρίτη”, στο λιμάνι της Ιτέας.
12. Η τελετή - Τα αποκαλυπτήρια - Ομιλίες
Όλοι οι επίσημοι ανέβηκαν στην εξέδρα (Δημ. Βουλπιώτης, τα μέλη της Επιτροπής, κλπ.) στα αριστερά δε ο Θεόδ. Δηλιγιάννης με βουλευτές και οι αυλικοί (Χατζηπέτρος, Ράινεκ, Βότσαρης, Παπαζήσης, Καλλίνσης, Θων, Πουρναράς, Πανταζίδης, Γκιενόρ, δις Ινάλ, κλπ.).
Μετά τη σύντομη δοξολογία από τον επίσκοπο Χαλκίδος και τον τοπικό κλήρο, έγιναν τα αποκαλυπτήρια της προτομής του Οδυσσέα Ανδρούτσου. Ο βασιλιάς εκφώνησε σύντομο λόγο. Ανέφερε ότι:
“Κύριοι! Αμάραντος είναι η δόξα των μεγαλουργών ανδρών της ανεξαρτησίας του Έθνους. Τα ευγνωμονούντα τέκνα αυτών χρέος έχουσι να στήσωσι αυτοίς τρόπαια τοις απωτάτοις προγόνοις την ακραιφνή φιλοπατρίαν, την απαράμιλλον αυταπάρνησιν του εθνικού μεγαλείου. Το ανεγερθέν ώδε μνημείον του αρειμανίου και διαπρεπούς πολεμιστού Οδυσσέως Ανδρούτσου θέλει μαρτυρεί εις αιώνα την ευγνωμοσύνην της νέας γενεάς προς τον μεγαλουργόν άνδρα του μεγάλου αγώνος.
Ζήτω το Έθνος!”
 |
| Ανάργυρος Σιμόπουλος |
Ο ρομαντικός ποιητής Αχιλλέας Παράσχος (1838-1895) απήγγειλε απόσπασμα ποιήματός του με τον τίτλο ΟΔΥΣΣΕΥΣ ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΣ, που συγκίνησε. Ο βασιλιάς συνεχάρη τους Αχιλ. Παράσχο και Κων. Παπαμιχαλόπουλο. Αντάλλαξε χειραψία με το Θεόδωρο Δηλιγιάννη.
Τον ποιητή Αχιλ. Παράσχο συνεχάρη θερμώς και η βασιλόπαις Αλεξάνδρα.
13. Μετά την εκδήλωση
Κατόπιν ο βασιλιάς επισκέφθηκε τα ερείπια του Χανίου και επιθεώρησε από κοντά το μνημείο. Πηγαίνοντας πεζά στο βασιλικό κατάλυμα-οίκημα[11] που είχε στηθεί εκεί, ο βασιλιάς με την Αλεξάνδρα και τον υπουργό Δικαιοσύνης Δ. Βουλπιώτη επευφημήθηκε από το λαό.
Στο περίπτερο παρατέθηκε πρόγευμα, με παρόντες τους βουλευτές, το δήμαρχο, τις αρχές, τους ομιλητές, τα μέλη της Επιτροπής του μνημείου και δημοσιογράφους. Στη διάρκεια του γεύματος η μουσική επαιάνιζε. Ο βασιλιάς συνομίλησε με άλλους συνδαιτυμόνες. Στο Θεόδ. Δεληγιάννη έδειξε ένα καρυοφύλλι. Ο δήμαρχος Λαμίας του μίλησε για το εμπόριο της Λαμίας.
Το γεύμα που δόθηκε προς τον βασιλέα ήταν ελληνικότατο. Ο κατάλογος των φαγητών (όπως εγράφη στον τύπο της εποχής) ήταν: κοκορέτσι, προδόρπια, ντολμάδες με κληματόφυλλα, κεφτέδες (3000 τοιούτοι), ψητό σούβλας, σαλάτα, αυγά (σωρός μέγας), γιαούρτι (όρη ολόκληρα), χαλβάς, ραβανί, μπακλαβάς Αράχωβας, οίνοι Δόμπαινας, αντί πάγου χιόνι του Παρνασσού εννέα φορτώματα.
Το πλήθος χειροκροτούσε. Ο κόσμος μετά σκορπίστηκε στην πεδινή περιοχή, όπου έψηναν αρνιά, ντυμένοι με φουστανέλες, ενώ έπαιζαν τα όργανα και άρχισε ο χορός. Ο γενικός επιμελητής των Ανακτόρων Νικόλαος Θων (1850-1906) μοίρασε χρυσά νομίσματα στους οργανοπαίκτες. Το χορό έσυρε ο Κων. Παπαμιχαλόπουλος, μαζί με τη κυρία Κυργουσίου. Ο βασιλιάς στάθηκε στον κύκλο και προσέφερε χρυσά νομίσματα στους οργανοπαίκτες.
14. Αποχώρηση επισήμων
Στις 4 μμ αναχώρησε ο βασιλιάς από τη Γραβιά και στις 8 μμ αφίχθηκε στην Άμφισσα, όπου κατέλυσε στην οικία Ιωάν. Μελετοπούλου, διευθυντή του τοπικού καταστήματος της ΕΤΕ. Η υποδοχή ήταν ενθουσιώδης, σε πόλη φωταγωγημένη και το βράδυ με πυροτεχνήματα. Το βράδυ, ο βασιλιάς παρέθεσε δείπνο σε 25 προσκεκλημένους (Δ. Βουλπιώτη, τοπικές αρχές, κ.ά.).
Οι βασιλόπαιδες Ανδρέας και Μαρία έμειναν στην θαλαμηγό “Αμφιτρίτη” και είχε ορισθεί την άλλη μέρα να έρθουν στην Άμφισσα[12]. Στις 5 μμ. την επόμενη ημέρα (Δευτέρα) αναχώρησε όλη η βασιλική οικογένεια επιστρέφοντας στην Αθήνα.
15. Η εκδήλωση στα έντυπα μέσα της εποχής
Την τελετή παρουσίασαν σχεδόν όλες οι εφημερίδες εντός και εκτός Ελλάδος. Οι αθηναϊκές εφημερίδες την παρουσίασαν με τρόπο φιλοκυβερνητικό ή αντιπολιτευτικό, άλλες συνοπτικά και άλλες με εκτενείς ανταποκρίσεις. Οι ελληνικές εφημερίδες της Σμύρνης και Κωνσταντινούπολης ήταν πιο λιτές στην παρουσίαση και αυστηρά ειδησεογραφικές.
Υπήρχε και διάθεση κριτικής και σάτιρας (εφ. ΑΣΤΥ, ΕΦΗΜΕΡΙΣ).
16. Τοπική εθνική εορτή – Διατηρητέο μνημείο
Με Βασιλικό Διάταγμα αριθ. 475/15-7-1962, μετά από πρόταση του υπουργού Εσωτερικών Γεωργ. Ράλλη, καθιερώθηκε ως τοπική εθνική εορτή, η επέτειος της μάχης του Χανιού Γραβιάς. Θα εορτάζεται την πρώτη Κυριακή του Μαΐου και θα τελείται δοξολογία στην κοινότητα Γραβιάς.
Με την υπουργική απόφαση αριθ. 1994, στις 7 Ιουνίου 1940, του Υπουργού Θρησκευμάτων & Εθν. Παιδείας Ν. Σπέντζου, μετά από γνωμάτευση του Αρχαιολογικού Συμβουλίου, κηρύχθηκε ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο, το “Χάνι της Γραβιάς”.
Επίλογος
Η περίφραξη του 1888 με τη χαμηλή τοιχοποιία, την περίοδο του Μεσοπολέμου είχε υποστεί τη φθορά του χρόνου και ζημιές. Στις αρχές του 20ού αι. ήταν ακόμη σε καλή κατάσταση, όπως δείχνει η επόμενη φωτογραφία.
Το 1930, επί δημαρχίας Ιωάννη Βισβίκη, διαμορφώθηκε διαφορετικά ο χώρος, με μια πολύ ψηλή πετρόκτιστη μάντρα. Μάλιστα, την περίοδο της Κατοχής, μέσα στο χώρο αυτό, αμύνθηκαν 27 Γερμανοί σε επίθεση ανταρτών.
Μεταπολεμικά, η ψηλή μάντρα γκρεμίστηκε και άνοιξε ο χώρος, όπως είναι σήμερα.
--------------------
Βιβλιογραφία-Αναφορές-Ιστοσελίδες
1. Ιστορικές σελίδες της Φθιώτιδας, στο https://sotosalexopoulos.blogspot.gr
2. εφ. ΑΙΩΝ Αθηνών, φ. 5245, 5246 (29 και 31 Μαΐου 1888)
3. εφ. ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ Αθηνών, φ. 2174 (30 Μαΐου 1888)
4. εφ. ΑΜΑΛΘΕΙΑ Σμύρνης, φ. 4163-4168 (27-31 Μαΐου 1888, 3-4 Ιουνίου 1888)
5. εφ. ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΑΣΤΗΡ, Κωνσταντινουπόλεως, φ. 36 (8 Ιουνίου 1888)
6. εφ. ΑΧΕΛΩΟΣ Αθηνών, φ. 31 (28 Μαΐου 1888)
7. εφ. ΒΥΖΑΝΤΙΣ Κωνσταντινουπόλεως, φ. 616-617 (28 & 31 Μαΐου 1888)
8. εφ. ΔΕΛΤΙΟΝ ΤΗΣ ΕΣΤΙΑΣ, φ. 597 (5 Ιουνίου 1888)
9. εφ. ΕΒΔΟΜΑΣ Αθηνών, φ. 22-23 (28 Μαΐου, 4 Ιουνίου 1888)
10. εφ. ΕΛΠΙΣ Ζακύνθου, φ. 623 (29 Μαΐου 1888)
11. εφ. ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ Αθηνών, φ. 147-155 (26 Μαΐου – 3 Ιουνίου 1888)
12. εφ. ΕΥΡΙΠΟΣ Χαλκίδος, φ. 1167 (28 Μαΐου 1888)
13. εφ. ΕΦΗΜΕΡΙΣ Αθηνών, φ. 147-152 (26-31 Μαΐου 1888)
14. εφ. ΗΛΙΟΣ Σύρου, φ. 97 (5 Ιουνίου 1888)
15. εφ. ΗΜΕΡΑ Αθηνών, φ. φ. 922 (31 Μαΐου 1888)
16. εφ. ΝΕΑ ΕΦΗΜΕΡΙΣ Αθηνών, φ. 138, 141, 143-152 (17, 20, 22-31 Μαΐου1888)
17. εφ. ΝΕΟΛΟΓΟΣ Κωνσταντινουπόλεως, φ. 5681 (28 Μαΐου 1888)
18. εφ. ΝΕΟΣ ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ Αθηνών, φ. 20-22, 27 (21, 28 Μαΐου, 4 Ιουν., 16 Ιουλ. 1888)
19. εφ. ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑ Αθηνών, φ. 7245-7247 (28, 29, 31 Μαΐου 1888)
20. εφ. ΠΡΩΙΑ Αθηνών, φ. 2820, 2821, 2823, 2824 (28-29 Μαΐου & 1-2 Ιουνίου 1888)
21. εφ. ΡΑΜΠΑΓΑΣ Αθηνών, φ. 48, 50, 52 (13, 31 Μαΐου & 5 Ιουνίου 1888)
22. εφ. ΡΩΜΗΟΣ Αθηνών, φ. 209-210 (28 Μαΐου & 5 Ιουνίου 1888)
23. εφ. ΤΟ ΑΣΤΥ Αθηνών, φ. 138, 140, 141 (15, 29 Μαΐου & 5 Ιουνίου 1888)
24. εφ. ΩΡΑ Αθηνών, φ. 570 (30 Μαΐου 1888)
25. Ιστοσελίδα https://averoph.wordpress.com
26. Αθανασίου Κ. Μπαλωμένου : “Η Γραβιά της δεκαετίας του ’30”, από τις 13 Μαΐου 2015 είναι αναρτημένη στο ww.amfictyon.blogspot.gr
27. Νεώτερη Ελληνική Ιστορία
28. Ιστοσελίδα https://slpress.gr
29. Ιστοσελίδα (εικόνες) https://www.google.gr/
30. Βικιπαίδεια
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Είναι παραποτάμια πόλη στο Δέλτα του Δούναβη και σημαντικό λιμάνι. Κτίστηκε από Έλληνες το 1848. Είχε πολλούς Έλληνες παλιότερα.
[2] Από την εποχή που πέρασε ο Γάλλος περιηγητής Φραγκίσκος Πουκεβίλ (το 1810 περίπου).
[3] Ταξίδεψε με το πολεμικό “Ψαρά”. Σταμάτησε στο Βόσπορο, για μια τυπική επίσκεψη στο σουλτάνο Αβδούλ Χαμίτ Β’. Έτυχε πολλών τιμών. Η βασίλισσα τους ευχαρίστησε, όπως και ο βασιλιάς Γεώργιος με τηλεγράφημα στο σουλτάνο από την Κέρκυρα.
[4] Ήρθε από την Κόρινθο με το πλοίο. Αφίχθηκε το Σάββατο 28 Μαΐου 1888, στις 3 μμ
[5] Η πρωτεύουσα του νομού Φθιωτιδοφωκίδος.
[6] Η δημοτική θητεία του ήταν την περίοδο 1887-1891.
[7] Από την Επιτροπή του Μνημείου της Γραβιάς αποφασίστηκε να είναι η μόνιμη σημαία του μνημείου.
[8] Τη μεταξωτή ελληνική σημαία μήκους 5 μέτρων και πλάτους 3.μ. την είχαν κεντήσει οι Λαμιώτισες Αννέζα Ι. Νιούτσικου, Ελένη Ζαγγογιάννη, Πολυξένη Γραμματίκα, Ελένη Κρομμύδα και Ευανθία Γεωργιάδου.
[9] Την ημέρα της τελετής, το Νικολάκη Παπαβασιλείου από τη Λαμία, που είχε μακριά και αρχαϊκή φουστανέλα, φορούσε γυναικείο φέσι και είχε φούντα τρεις πήχες, ο βασιλιάς Γεώργιος νόμισε ότι ήταν η γυναίκα κάποιου βλαχοδήμαρχου.
[10] Η ομιλία του με τίτλο “Λόγος πανηγυρικός επί τοις αποκαλυπτηρίοις του εν Γραβιά μνημείου, εκφωνηθείς τη 29 Μαΐου 1888”, κυκλοφόρησε σε βιβλίο (εκδόσεις Παρασκευάς Λεωνής), τα δε έσοδα του βιβλίου διατέθηκαν για την ανέγερση ανδριάντα του Θεοδ. Κολοκοτρώνη.
[11] Έγινε από 20 στρατιωτικές σκηνές που χορήγησε η Διεύθυνση Γενικών Αποθηκών του στρατού.
[12] Την είχε ξαναεπισκεφθεί προ 20ετίας, όπως δήλωσε.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου