Τα Λουτρά Υπάτης

Ιαματικές πηγές Φθιώτιδας

Εισαγωγή

   Οι θερμοπηγές είναι αποτέλεσμα γεωλογικών μεταβολών στη φύση. Συνοδεύονται από άλλα γεωλογικά φαινόμενα, όπως ρήγματα, σεισμούς και ορογενέσεις. Η θερμοπηγή στην περιοχή Υπάτης έγινε σε προϊστορικά χρόνια. Δεν είναι βέβαιο, ότι για πρώτη φορά τα νερά ανέβλυσαν το έτος 427 π.Χ., ως αποτέλεσμα του μεγάλου[1] και καταστροφικού σεισμού (με επίκεντρο τη Σκάρφεια Λοκρίδας.

Υδροθεραπευτήριο Υπάτης

  Οι αρχαίοι κάτοικοι είχαν από πολύ νωρίς επισημάνει τις θεραπευτικές ιδιότητες αυτών των θερμοπηγών και τις ονόμασαν ιαματικές. Γύρω από την πηγή της Υπάτης, υπήρχε κυκλικό κτίσμα που διαβρώθηκε και πέτρες σε μορφή κλίμακας (σκάλας) ως είσοδος για τους λουόμενους. Βρέθηκε αρχαία επιγραφή “ΑΦΡΟΔΙΤΗ”, του 4ου αι., που είναι απόδειξη αφιέρωσης στη θεά. Επίσης, αρχαία μαρμάρινη επιγραφή που γράφει : "ΛΗΘΗΝ Τ' ΟΠΙΣΘΕΝ ΟΣ ΙΘΙ ΕΛΕΥΣΕΤΑΙ", δηλ. "όποιος έρθει εδώ, ξεχνάει".

   Στη θέση Βαρκά (κοντά στο σημερινό οικισμό) βρέθηκε παλαιοχριστιανική βασιλική με κατακόμβες, αλλά και λουτρώνας με σπουδαία ψηφιδωτά του 5ου-6ου αιώνα.

   Μεγαλύτερη χρήση των πηγών αυτών έγινε από τα ρωμαϊκά χρόνια (2ο αιώνα π.Χ.) μέχρι και το 19ο αι., αλλά με εμπειρικό τρόπο. Την περίοδο του Μεσαίωνα, δεν υπάρχουν πληροφορίες για τη λουτροπηγή Υπάτης. Πάντως, σε αφήγηση γεγονότων του έτους 1304, αυτή μνημονεύεται από το Φράγκο χρονογράφο του Βιβλίου της Κουγκέστας.

   Στην παρούσα εργασία, θα παρουσιαστεί το ιστορικό της Λουτροπηγής Υπάτης, με όσο γίνεται σύντομο, αλλά περιεκτικό τρόπο.

1.    Από την Τουρκοκρατία στο ελεύθερο ελληνικό κράτος

  Στην Ευρώπη, από το  19ο αιώνα, αρχίζει η επιστημονική έρευνα[2] των ιαματικών πηγών και η πλέον ορθολογική χρήση τους. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας στην Ελλάδα, τα λουτρά Υπάτης ήταν παραμελημένα, αλλά τα χρησιμοποιούσαν, με το όνομα λουτρά του Πατρατζίκ[3].

   Μετά την απελευθέρωση από τον τουρκικό ζυγό, οι διάφορες ιαματικές πηγές της Ελλάδας βρέθηκαν εγκαταλειμμένες και σε πρωτόγονη κατάσταση. Η κυβέρνηση Καποδίστρια ενδιαφέρθηκε αμέσως και έντονα για τις ιαματικές πηγές και το 1830 έφερε ξένους ειδικούς μελετητές.

   Αναλύσεις του νερού της θερμοπηγής Υπάτης[4], έκανε το 1833 για πρώτη φορά ο Ξ. Λάντερερ (1809-1885), καθηγητής του Πανεπιστημίου και αρχιφαρμακοποιός του '0θωνα. Τότε βρέθηκε ότι τα ιαματικά νερά της Υπάτης έχουν σπάνια φυσικοχημική σύσταση και επομένως μοναδική θεραπευτική[5] αξία.

   Στις φυσικές τους ιδιότητες, τα νερά μυρίζουν υδρόθειο, έχουν άσχημη γεύση, θερμοκρασία 33,5⁰ C και ραδιενέργεια 0,11 μονάδες. Είναι όξινα και δημιουργούν φυσαλίδες. Είναι κατάλληλα για καρδιοπάθειες, κυκλοφορία αίματος, δερματοπάθειες, μητρικά, νευρασθένειες, κ.ά. Κρίθηκαν και θεωρούνται εφάμιλλα με τα ιαματικά λουτρά Royat (Γαλλία) και Naucheim (Γερμανία).

   Κατά τα πρώτα χρόνια του ελεύθερου Ελληνικού Κράτους, στο σημείο όπου ανάβλυζαν τα ιαματικά νερά, υπήρχε μια κυκλική λεκάνη σε σχήμα κρατήρα με διάμετρο 9 μ. περίπου και βάθος 1,5 μ,, μέσα στην οποία συγκεντρώνονταν τα νερά. Αργότερα, φτιάχτηκε μια δεξαμενή. Η χρήση των ιαματικών νερών γινόταν με πρωτόγονο ομαδικό τρόπο, έτσι ώστε στη δεξαμενή εναλλάσσονταν με πρώτους τους άνδρες και μετά λούζονταν οι γυναίκες.

   Όταν τελείωναν όλοι τότε λουζόντουσαν οι λεπροί, στην έξοδο των υδάτων.

2.    Οι προσπάθειες των αδελφών Αινιάνων

   Το επώνυμο Αινιάν είναι ταυτόσημο με την Υπάτη. Στα χρόνια που μιλάμε άρρενα τέκνα του παπα-Ζαχαρία Αινιάνα ήταν τα 3 αδέρφια : Γεώργιος, Χριστόδουλος και Δημήτριος[6]. Το 1836 ο Χριστόδουλος Αινιάν (1794-1850) εγκαταστάθηκε στην Υπάτη. Την ίδια περίοδο αγόρασε κτήμα στην Καρυά. Παράλληλα, τα αδέρφια Γεώργιος (1788-1848) και Χριστόδουλος μετέφεραν το ιδιόκτητο τυπογραφείο τους από τη Χαλκίδα στη Λαμία (ήταν το πρώτο που λειτούργησε στη Λαμία).

   Η υπάρχουσα κατάσταση της λουτροπηγής Υπάτης και του αναξιοποίητου περιβάλλοντα χώρου, αμέσως αποτέλεσε το κύριο ενδιαφέρον των αδελφών Γεωργίου και Χριστόδουλου Αινιάνα. Έτσι ο Χριστόδουλος[7], το 1837, με αναφορά του προς τη Βασιλική Γραμματεία Εσωτερικών της Επικρατείας (θα λέγαμε αντίστοιχα, το Υπουργείο Εσωτερικών) ζητούσε από την κυβέρνηση να κάνει έργα στην περιοχή, για χρήση και σκοπούς θεραπευτικούς.

   Μετά από 4 χρόνια, το 1840, η Βασιλική Γραμματεία Εσωτερικών ετοίμασε και έστειλε πρόταση προς το Δήμο Υπάτης, για αξιοποίηση των Λουτρών Υπάτης, με σχέδια έργων και προϋπολογισμό 30.000 δρχ. Την υλοποίησή της ζητούσε να αναλάβει  ο Δήμος Υπάτης. Θα βοηθούσε οικονομικά με κάποια χρηματοδότηση η Εθνική Τράπεζα[8] Ελλάδος.

   Όμως, η οικονομική εξαθλίωση του τόπου, δεν επέτρεπε στο Δήμο Υπάτης να αναλάβει το έργο και επομένως αρνήθηκε την πρόταση. Αντιπρότεινε δε, να δοθούν τα έργα σε ιδιώτη επιχειρηματία και από τα κέρδη του, να έχει κάποιο ετήσιο έσοδο και ο Δήμος Υπάτης. Την ίδια πρόταση ανέφερε (δηλ. να αναλάβει το έργο κάποιος εργολάβος) και ο τότε διοικητής Φθιώτιδας Παναγ. Λιδωρίκης, στο συνοδευτικό έγγραφό του (στις 29 Δεκεμβρίου 1841).

   Ο Χριστόδουλος Αινιάν επιμένει και στις 7 Μαρτίου 1842, με νέα επιστολή προς τη Βασιλική Γραμματεία Εσωτερικών. Σ’ αυτήν αναφέρει ότι :

“συνετάχθη σχέδιον των ανεγειρομένων λουτρών κα λοιπών αναγκαίων οικοδομών, αλλά το σωτήριο και κοινωφελές έργο έμεινε παραμελούμενον …” και συνεχίζει :

“αιτία είναι ότι η Κυβέρνησις δεν θέλει να προκαταβάλη την απαιτουμένην δαπάνην, που υπερβαίνει το ποσό των τριάκοντα χιλιάδων δρχ.”

   Έτσι, αν το έργο προκηρυχθεί σε  δημοπρασία, κανείς εργολάβος δεν θα ενδιαφερθεί. Για να δοθεί λύση στο θέμα, ο Χριστόδουλος Αινιάν δηλώνει, ότι αναλαμβάνει την εργολαβία αυτή, δεχόμενος κάθε συμφωνία με την Κυβέρνηση, για επιτυχία του σκοπού. Αναμένει δε απάντηση, το συντομότερο δυνατό.

   Η Γραμματεία Εσωτερικών απάντησε, δεχόμενη την ανάληψη της εργολαβίας από τον Χριστόφορο Αινιάνα, με χρηματοδότηση 30.000 δρχ., αλλά για διάρκεια 25 χρόνων (ενώ αρχικά ήταν 30). Επίσης, υπολόγιζαν τους αριθμούς λουομένων σε : 30 (τον 1ο χρόνο), 80 (το 2ο χρόνο), 150 (τον 3ο-4ο χρόνο), 250 (τον 5ο-14ο) και 300 (το 15ο-25ο). Επιπλέον η  Γραμματεία Εσωτερικών όρισε και το ποσό σε 1,50 δρχ./λουτρό.

   Ο Χριστόδουλος Αινιάν με πολυσέλιδη αναφορά του στις 13 Μαρτίου 1842, απάντησε αμέσως. Σ’ αυτήν αναφέρει ότι το σχέδιο της οικοδομής από το υπουργείο απαιτεί δαπάνη 31.200 δρχ. Χρειάζεται όμως τις αναγκαίες τροποποιήσεις, οι οποίες θα αυξήσουν τη δαπάνη σε 40.000 δρχ. τουλάχιστον. Αν η οικοδομή αρχίσει το μήνα Δεκέμβριο, θα χρειαστούν 6 μήνες για να περατωθεί, αλλά θα πρέπει να διέλθει ο απαραίτητος χρόνος για να στεγνώσουν τα κτίρια, οπότε το έτος θα παρέλθει άπραγο.

   Επιπλέον - πέραν της δαπάνης των 40.000 δρχ. - το έργο χρειάζεται υδροδότηση με 1-2 κρήνες. Είναι αναγκαίο ένα κατάλυμα για διαμονή μοίρας 10 χωροφυλάκων. Επίσης η κατασκευή στάβλου για τα άλογα και καταγώγιο για τους αγωγιάτες και υπηρέτες. Στις επιπλέον οικοδομές ανέφερε καφενείο και ξενοδοχείο. Με άλλα λόγια ούτε ποσό 50.000 δρχ. θα επαρκέσει. Η ετήσια δαπάνη υπολογίστηκε σε 9.850 δρχ.(ετήσιος τόκος δανείου, μισθοί διευθυντή, θυρωρού, ιατρού και δύο υπηρετών).

   Για τελική συμφωνία, ο Χριστόδουλος Αινιάν, ανέφερε δύο τρόπους (επιλογές) :

(1) Την παραχώρηση δικαιώματος ανέγερσης των λουτρών, νομής 100% του εισοδήματος, για διάρκεια 25 χρόνων, χωρίς όμως να πληρώνει άλλο τι, και με τη λήξη, τα παίρνει όλα η Κυβέρνηση, αφού πληρώσει την αξία των έργων.

(2) Παραχώρηση δικαιώματος ανέγερσης των λουτρών, νομής 100% του εισοδήματος, για διάρκεια 45 χρόνων και με τη λήξη, τα παίρνει όλα η Κυβέρνηση, χωρίς να πληρώσει.   

    Παράλληλα δεσμεύτηκε για την καθαριότητα της περιοχής, τον καλλωπισμό της και τη δημιουργία άλσους με παντοειδή δένδρα σε εθνική γη έκτασης 150-200 στρεμμάτων, που θα παραχωρηθεί για το σκοπό αυτό. Αυτά θα ποτίζονται από το νερό της πηγής και το κρύο νερό από τις κρήνες. Τέλος, οι πένητες θα έχουν δωρεάν λουτρό, σε μεγάλη δεξαμενή (όχι σε λουτήρες).

   Μέχρι τον επόμενο μήνα (Απρίλιο 1842) η πρόταση της Γραμματείας Εσωτερικών μαθεύτηκε, οπότε εμφανίστηκαν κι άλλοι ενδιαφερόμενοι να αναλάβουν το έργο των Λουτρών Υπάτης. Μεταξύ αυτών ήταν ο Δαμιανός Γεωργίου, ιατρός-καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ο πολιτικός Δρόσος Μανσόλας, ο πολεοδόμος-αρχιτέκτονας Σταμάτης Κλεάνθης, κ.ά. Ακόμα και ο διοικητής Φθιώτιδας Παναγ. Λιδωρίκης, με αναφορά του στο Υπουργείο Εσωτερικών, δεχόταν να αναλάβει το έργο, με 32.000 δρχ. και με τις παραπάνω δεσμεύσεις του Χριστόφορου Αινιάνα.

   Το επιπλέον έργο που πρότειναν οι Αινιάνες. ήταν η κατασκευή αμαξιτής οδού από την Υπάτη μέχρι το Κατάστημα των Λουτρών.

   Όταν όμως οι άλλοι μνηστήρες είδαν ότι ο προϋπολογισμός των έργων έφτανε τις 60.000 δρχ. τότε αποσύρθηκαν Έτσι έμεινε μόνον η πρόταση των αδελφών Αινιάνων.  Αναγκαστικά λοιπόν, η Γραμματεία Εσωτερικών συμφώνησε να αναλάβουν το έργο οι Αινιάνες.

   Στις 11 Μαρτίου 1843 με επιστολή προς τη Γραμματεία Εσωτερικών η εργολαβική εταιρία ανέφερε ότι αποδέχεται την εργολαβία των Λουτρών Υπάτης, για 30 χρόνια, με τους ίδιους όρους. Τα μέλη της εταιρείας αυτής ήταν : Γεώργιος Αινιάν, Δημ. Κυργούσιος, Ευάγ. Κοντογιάννης, Β. Μπαλατσός και Δρόσος Μανσόλας. Προφανώς, οι Αινιάνες πήραν κι άλλους συνεταίρους στην επιχείρηση αυτή για εξασφάλιση των αναγκαίων κεφαλαίων.

   Παράλληλα η Γραμματεία Εσωτερικών με νέα επιστολή της πρόσθεσε και νέα επιβάρυνση στην εταιρεία, αναφέροντας ότι :

“… εις το πέριξ των προκειμένων λουτρών υπάρχει ελώδες τι μέρος … Την αποξήρανσιν τούτου, τα μέγιστα αναγκαίαν ούσαν, ήτο καλόν αν εδύνασθε να κατορθώσετε …”.

   Στις 24 Ιουνίου 1843, η Γραμματεία Εσωτερικών κάλεσε τους μετόχους να πάνε για υπογραφή του συμβολαίου της προαναφερθείσης εργολαβίας. Από το γνωστό αρχειακό υλικό δεν βρέθηκε επιβεβαίωση για υπογραφή συμβολαίου και ανάληψη του έργου.

   Πάντως στους απογόνους Χατζίσκου ανήκε αρκετή έκταση[9] γης περί την πηγή. Το τσιφλίκι Λουτρών Υπάτης ανήκε στον Χατζηδημάκη, απόγονο του Χατζηχρήστου Αναγνώστου Οικονόμου.

   Απόγονοι της οικογένειας Χατζίσκου έκτισαν αργότερα για εκμετάλλευση τα ξενοδοχεία “Οίτη” και “Όθρυς”, Στη συνέχεια πρόσθεσαν κι άλλα, τα : “Πηγαί”, “Λαμία”, “Υπάτη”, “Δροσιά”, “Σπερχειός”, κ.ά. Για την αξιοποίηση των ξενοδοχείων, σημαντικό ρόλο έπαιξε η Μαριγώ Νικ. Χατζίσκου.

   Ο πρώτος γιατρός για εξυπηρέτηση των λουομένων, κατά τη διετία 1848-49, ήταν ο Α. Δεσποτόπουλος.

3.    Ο Χατζή Αβδουραχμάν Αγάς[10] και η Υπάτη

   Είναι απαραίτητη η παρουσίαση μιας ιδιόμορφης, παράξενης, αλλά τελικά ενδιαφέρουσας προσωπικότητας, από τα χρόνια της ελληνικής επανάστασης, που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην Υπάτη και ιδιαίτερα στη λειτουργία των Λουτρών στα μετεπαναστατικά χρόνια.

   Ο Χατζή Αβδουραχμάν Αγάς, γεννήθηκε στην Αίγυπτο. Ο πατέρας του προκάλεσε τη δυσαρέσκεια του τότε αντιβασιλέα της Αιγύπτου Μωχάμετ Άλυ[11] με αποτέλεσμα τις διώξεις και στα νεότερα μέλη της οικογένειας, οπότε ο Χατζή Αβδουραχμάν αναγκάστηκε να φύγει. Πέρασε από πολλές τουρκικές πόλεις και τελικά βρήκε καταφύγιο στη Θεσσαλονίκη, στον Αβδουλαβούδ[12], τον Τούρκο στρατηγό και πασά της Θεσσαλονίκης. Κέρδισε την εύνοιά του και σύντομα έγινε λιμενάρχης Θεσσαλονίκης. Απέκτησε πλούτο, χαρέμι και άλογα. Όταν όμως ο Αβδουλαβούδ εκστράτευσε στη Χαλκιδική, του ανέθεσε τη διεύθυνση μικρού στόλου (τον έχρισε ναύαρχο). Συγκρούστηκε με τον Ανδρέα Μιαούλη, με αποτέλεσμα να χάσει όλα τα πλοία (μια κορβέτα και τέσσερα μπρίκια). Για να σωθεί ο Χατζή Αβδουραχμάν κολύμπησε μέχρι την ξηρά.

  Έτσι, ο Χατζή Αβδουραχμάν για να κερδίζει τον επιούσιο αναγκάστηκε να ζητήσει δουλειά σε Τούρκους εμπόρους, ως πωλητής. Περνώντας από πολλούς τόπους, επισκέφτηκε κάποτε το Πατρατζίκι, δηλ. την Υπάτη. Εκεί παρέμεινε και κατάφερε γρήγορα να γίνει ένας από τους ισχυρούς  της πόλης, συνδεόμενος με μια κυρία, η οποία εκτός απ’ το χέρι της, του έδωσε την περιουσία της. Τότε διαρκούσε ακόμη η ελληνική επανάσταση. Γνωρίζοντας τον κόσμο, ο Χατζή Αβδουραχμάν ήξερε ότι “οι πόλεμοι για την πίστη είναι πόλεμοι για το πιλάφι”! Έτσι έμεινε αμέτοχος με τους αντιμαχόμενους και έπαιρνε πάντα το μέρος των νικητών.

   Όταν οι Τούρκοι παραδόθηκαν στους Έλληνες ήταν ο πρώτος που ύψωσε τη βασιλική σημαία και ο πρώτος που επευφήμησε τις λευκές και μπλε γραμμές της. Ήταν ο μόνος Τούρκος υπήκοος του βασιλιά Όθωνα, ο οποίος παρέμεινε ανάμεσα στους χριστιανούς, χωρίς να κινδυνεύει η περιουσία του ή οι θρησκευτικές του πεποιθήσεις. Απολάμβανε σημαντικής δημοτικότητας, όσο λίγοι από τους Έλληνες. Και αν έχασε ένα μέρος από την περιουσία του, είχε αρκετά για να ζήσει και να μπορεί να φιλοξενεί, πράγμα που για εκείνον ήταν πάθος.

 

4.    Ένας περιηγητής περιγράφει τον τόπο της περιοχής Λουτρών Υπάτης

   Η περιγραφή της περιοχής Λουτρών Υπάτης έγινε από τον Frederick Strong, που ήταν τότε πρεσβευτής της Βαυαρίας και του Αννοβέρου στην Αθήνα. Είναι συγγραφέας του βιβλίου “Greece is a Kingdom” ή υπότιτλος «A Statistical Description of that Country», που εκδόθηκε το 1842 στο Λονδίνο).

“… Στο  κέντρο ενός δάσους από plantain[13] (κοκοφοίνικες), περίπου ένα μίλι από την Υπάτη, στο δρόμο για τη Λαμία, υψώνεται ένας χαμηλός λόφος, του οποίου η κορυφή είναι καλά ορατή από τη δεύτερη πόλη και ανήκει στην κατηγορία των κρυσταλλοσχιστωδών ασβεστόλιθων. Απ’ αυτή την κορυφή, που μοιάζει με μεγάλη κύστη, η οποία δημιουργήθηκε από ηφαιστειογενή υλικά, που σκλήρυναν με το χρόνο, αναβλύζει θειούχος θερμή πηγή. Από τον πλούτο των συστατικών της έχει χαρακτηριστεί ως η πρώτη μεταξύ των ιαματικών πηγών της Ευρώπης, ενώ οι ιαματικές της ιδιότητες, σε λίγο θα αποκτήσουν σίγουρα μεγάλη φήμη[14]. Όλη η επιφάνεια του λόφου καλύπτεται από φλοιό ασβέστου και ένα βαθύ κοίλωμα που μεταφέρει τον ήχο της πηγής δημιουργεί υποψίες ότι ένα μεγάλο κενό υπάρχει από κάτω.

   Η πηγή βρίσκεται σε καλή θέση. Στα νότια βρίσκεται το όρος Οίτη, στα νοτιοδυτικά η πόλη του Πατρατζικίου (Υπάτη). Στα δυτικά ορίζεται από την Πίνδο και βόρεια από χαμηλή οροσειρά, ενώ προς τα ανατολικά το μάτι φτάνει πάνω απ’ τη γαλάζια έκταση του νερού και πλανάται στον ορίζοντα, που σχηματίζεται από το νησί της Εύβοιας. Η πλούσια βλάστηση, το σκιερό δάσος των plantains[15], η θέση της κοντά στο ρομαντικά κτισμένο Πατρατζίκι και με τη μακρινή θέα της Λαμίας, συνηγορούν στο να καταστεί ένας αξιόλογος τόπος. Εάν δε διατεθεί ένα μέτριο ποσό για να φτιαχτούν λίγα σπίτια, θα μπορούσε να την κάνει μια ανυπέρβλητη λουτρόπολη!

   Το νερό είναι εμπλουτισμένο με υδρόθειο και αναβλύζει παφλάζοντας και αφρίζοντας, από τη διαφυγή του αερίου, μέσα σε μια κυκλική λεκάνη, που έχει σχήμα κρατήρα και χρησιμοποιείται από τους ασθενείς σαν δημόσιο λουτρό. Έχει 40 πόδια[16] διάμετρο και 8 πόδια βάθος. Η ποσότητα του νερού που περιέχεται είναι αρκετή για να γεμίσει 60-70 μπάνια.

   Τα ίχνη ενός κυκλικού τοίχου στο κέντρο της πηγής, που διακρίνεται σε βάθος 5 ποδών (1,52 m), οδηγεί στην υπόθεση ότι άλλοτε ήταν κατασκευασμένο εδώ ένα κανονικό μπάνιο, με στερεό κτίσμα, αλλά εκτεθειμένο όπως ήταν σε τόσους πολλούς αιώνες στο πέρασμα του χρόνου και στην καταστρεπτική επίδραση της μεγάλης ποσότητας ζεστού νερού, διαβρώθηκε από τη θερμοκρασία και κατά το μεγαλύτερο μέρος εξαφανίστηκε. Η τεχνική, με την οποία είναι τοποθετημένες οι πέτρες, σε μια ιδιαίτερη θέση, φανερώνει ότι κάποτε υπήρχε μια σκάλα, από την οποία γινόταν η είσοδος στο λουτρό.

   Σε αυτό το μικρό πέρασμα από την πηγή στη λεκάνη, από την έκθεσή του στον αέρα η θερμοκρασία του νερού μειώνεται. Η θερμοκρασία ποικίλει ανάλογα με το βάθος.

   Στην περιφέρεια του κύκλου, το θερμόμετρο δείχνει 23⁰R (Ρεωμύρου), ενώ  στο κέντρο φτάνει τους 40⁰ Ρεωμύρου[17]. Η καταλληλότερη θερμοκρασία για μπάνιο είναι 29⁰ R (δηλ. 36,25⁰ C).

   Και μόνη η οσμή είναι αρκετή για να αναγνωρίσουμε την παρουσία του θείου (θειαφιού) στο αέριο υδρόθειο. Μια ευχάριστη και παράξενη αίσθηση, σαν να σε κεντούν, συνδυασμένη με ελαφρό κοκκίνισμα του δέρματος και ένα ελαφρό ευεργετικό ιδρώτα, είναι τα πρώτα συμπτώματα στο λουόμενο, μετά το πρώτο μπάνιο. Καθώς οι αναθυμιάσεις του θειούχου αερίου συνεχίζονται για μερικές μέρες, πολύ λίγα μπάνια είναι ικανά να φέρουν μεγάλη αλλαγή στην κατάσταση του ασθενή[18]”.

5.    Ένας Οθωμανός συμβάλλει στη λειτουργία των Λουτρών

     Από τον τοπικό τύπο της Λαμίας, δημοσιεύεται η ανακοίνωση :

Από τις 25 Μαΐου 1856 τα θερμά λουτρά Υπάτης τίθενται[19] σε πλήρη ενέργεια, με τη διεύθυνση του Χατζή Αβδουραχμάνη.

   Αυτός, με έξοδά του, κατασκεύασε παραπετάσματα στις λεκάνες, παραπήγματα για να βγάζουν τα ρούχα και διάφορα οικήματα για τη διαμονή των λουομένων, που νοίκιαζε σε μέτρια τιμή. Τους έδινε φαγητό, όταν τιμούσαν το τραπέζι του, στους δε φτωχούς ζητούσε λιγότερα ή τους επέτρεπε να κάνουν λουτρό δωρεάν.

   Τα επόμενα χρόνια μέχρι το 1861, η δεξαμενή στεγάστηκε με λαμαρίνες και κατασκευάστηκαν λουτήρες μέσα σ’ αυτήν, για προστασία των λουόμενων από τον ήλιο και τον αέρα. Το 1861 έγινε καλός καθαρισμός της δεξαμενής. Εκτός του χώρου των Λουτρών λειτούργησε καφενείο με ποτά, κ.ά. Επίσης υπήρχε και κρεοπωλείο. Για τους λουόμενους είχε διοριστεί και μόνιμος γιατρός (λεγόταν Ζωγραφίδης). Εκτός της λουτροθεραπείας γινόταν και ποσιθεραπεία (μέχρι 3 ποτήρια/ημέρα).

   Το 1861 πέθανε ο Χατζη Αβδουραχμάνης και τον διαδέχτηκαν οι δύο γιοί του Ιμπραήμ και Σκέντερ, συνεχίζοντας το έργο του.

6.    Άλλοι επιχειρηματίες μέχρι το τέλος του 19ου αι.

   Το 1868, την εκμετάλλευση των Λουτρών ανέλαβε (ενοικίαση) ο Ι. Χατζόπουλος. Σε εφημερίδα των Αθηνών διαφήμιζε τα Λουτρά Υπάτης για περιποίηση και καθαρές τροφές. Επίσης για ασφάλεια για τους ερχόμενους από τη Στυλίδα μέχρι τα Λουτρά, με μόνιμη στρατιωτική δύναμη. Υπήρχε τότε ο τρόμος των ληστών.

   Νέος επιχειρηματίας από το 1874, ανέλαβε τα Λουτρά Υπάτης. Ήταν Ο Δημήτριος Τσερεμές. Ταυτόχρονα βελτιώθηκε η οργάνωση και λειτουργία τους, με Κανονισμό των ωρών λειτουργίας. Κατασκευάστηκαν καθαρά δωμάτια. Έγιναν ένα πολυτελές-πλούσιο ξενοδοχείο και επίσης καφενείο. Υπήρχε φρουρά από 30 στρατιώτες με επικεφαλής έναν αξιωματικό, για την ασφάλεια των λουομένων.

   Μετά όμως από 3 χρόνια, ο Δ. Τσερεμές εγκατέλειψε τα Λουτρά και προφανώς τα ανέλαβε κάποιος άλλος. Η σχετική βελτίωση των χώρων και των υπηρεσιών συνεχίστηκε, προσφέροντας καλή και σχετικά φτηνή  τροφή, τέλειο ξενοδοχείο[20] και καφενείο με γλυκίσματα, ποτά, κλπ., με σφαιριστήριο, μπιλιάρδο. Επίσης υπήρχε ταχυδρομείο, στρατιωτική δύναμη για ασφάλεια και τακτικός γιατρός.

  

Λουτρά Υπάτης (παλιά κάρτα)

7.    Το ευρωπαϊκό επίπεδο των Λουτρών Υπάτης, του Κων. Αγαθοκλή

   Το 1898 ανέλαβε τα Λουτρά Υπάτης ο επιχειρηματίας  Κωνστ. Π. Αγαθοκλής. μίσθωσε[21] από το Δημόσιο για 20 χρόνια τα Λουτρά Υπάτης, για εκμετάλλευση.

Κων. Π. Αγαθοκλής

  Ο Κωνσταντίνος Αγαθοκλής γεννήθηκε στον Πειραιά και από το 1869 ανέλαβε το εργοστάσιο του πατέρα του στην παραλία Στυλίδας. Ήταν ένα βιομηχανικό συγκρότημα με αλευρομύλους, εκκοκκιστήριο, νηματουργείο, μανεστροποιείο, κλιβάνους αρτοποιίας, σιδηρουργείο και χυτήριο. Απασχολούσε 100 εργάτες. Τροφοδοτούσε τον ελληνικό στρατό με άρτους και τρόφιμα. Έκανε εξαγωγές των προϊόντων του. Επεκτάθηκε στη Λαμία και μετά στη Θεσσαλία.

   Ο Κωνστ. Π. Αγαθοκλής, από το 1898 μίσθωσε από το Δημόσιο για 20 χρόνια τα Λουτρά Υπάτης για εκμετάλλευση. Μέχρι το 1897 τα ιαματικά μπάνια γίνονταν σε κοινή δεξαμενή.

   Από το 1898, η κατάσταση για τους λουόμενους βελτιώθηκε σημαντικά, με 42 λουτήρες. Υδροδότησε τη Λουτρόπολη. Ακολούθησε σχεδιασμός[22] του οικισμού Λουτρών με δρόμους και νέα κτίρια. Έγιναν νέα ξενοδοχεία (όπως π.χ. το πολυτελές ξενοδοχείο[23] “Φθιώτις”, με περίπτερα), εστιατόρια, τηλεγραφείο, φαρμακείο, αστυνομικός σταθμός, κλπ. Ο ετήσιος αριθμός των λουομένων αυξήθηκε σημαντικά. Την περίοδο αυτή υπήρχε στα Λουτρά Υπάτης και τμήμα εισπνοών.

   Μια μέρα της εβδομάδος η Δημοτική Φιλαρμονική Λαμίας έπαιζε μουσική για την ψυχαγωγία των λουομένων.

   Ο μεγαλοεπιχειρηματίας Κων. Αγαθοκλής οργάνωσε τα Λουτρά Υπάτης κατά το πρότυπο των γερμανικών ιαματικών λουτρών Carlsbad. Το 1903 η μόνη οργανωμένη ιαματική πηγή στην Ελλάδα ήταν αυτή της Υπάτης.

   Ο Κων. Αγαθοκλής κράτησε την επιχείρηση των Λουτρών μέχρι το 1908, χρονολογία του θανάτου του. Αυτός έκανε το πάρκο, με ποικιλία δένδρων και πλήρη αναμόρφωση του χώρου. Μπροστά στο ξενοδοχείο “Φθιώτις” είχε στηθεί η μαρμάρινη προτομή του.

   Τον Απρίλιο του 1903, ήρθε στη Λαμία η βασιλική οικογένεια της Ελλάδος και την επόμενη μέρα - με έκτακτη αμαξοστοιχία - έφτασε στα Λουτρά Υπάτης, φιλοξενούμενη του βιομηχάνου Κωνσταντίνου Αγαθοκλή. Εκεί, ο βασιλιάς Γεώργιος Α’ θαύμασε το έργο του Κωνστ. Π. Αγαθοκλή (νέα ξενοδοχεία, ρυμοτομία, πάρκο και πράσινο στην περιοχή, νέες λουτρικές εγκαταστάσεις, κλπ.) και του έδωσε συγχαρητήρια. Επέστρεψαν με άμαξες μέχρι το Μπεκή (τώρα λέγεται Σταυρός) και επιβαίνοντας πάλι του σιδηροδρόμου έφτασαν στην Αγία Μαρίνα, απ’ όπου έφυγαν ατμοπλοϊκώς.

Πάρκο των Λουτρών Υπάτης (από παλιά κάρτα)

   Ήταν τα χρόνια που κατασκευαζόταν ο σιδηρόδρομος μέχρι τη Λάρισα, με διακλαδώσεις προς τη Χαλκίδα και την Αγία Μαρίνα και Στυλίδα. Το 1905, ο τότε υπουργός Εσωτερικών Κυρ. Μαυρομιχάλης διέταξε την εκπόνηση μελέτης για την κατασκευή σιδηροδρόμου, πλάτους  0,60 μ., από του Σταθμού Μπεκή (Σταυρός) μέχρι Υπάτης[24]. Η γραμμή μέσω Λιανοκλαδίου θα διερχόταν το Σπερχειό ποταμό με προοπτική επέκτασης προς το Διπόταμο. Μάλιστα, ο μηχανικός ελέγχου σιδηροδρόμων Πειραιώς-Συνόρων Δημ. Διαμαντίδης διετάχθη να προβεί σε μελέτη κατασκευής σιδηροδρομικής γραμμής μεταξύ Λιανοκλαδίου-Βαρυμπόπης[25], πλάτους  0,60 μ., ως διακλάδωσης της κυρίως μεγάλης γραμμής. Δυστυχώς δεν υλοποιήθηκε ποτέ.

   Το 1906, τα Λουτρά Υπάτης διαφημίζονται[26], για την περίοδο λειτουργίας από 20 Απριλίου μέχρι 30 Σεπτεμβρίου. Η συγκοινωνία είναι καθημερινή από τη Στυλίδα με ατμόπλοια και σιδηροδρομικώς μέχρι Μπεκί (ήταν τερματικός σταθμός από Στυλίδα, εφόσον δεν είχε φτάσει ακόμα το τραίνο από την Αθήνα στο Λιανοκλάδι). Επίσης, αυθημερόν υπήρχε συγκοινωνία με σιδηρόδρομο από την Αθήνα μέχρι το Μπράλο και μετά με άμαξες.

   Το 1908 πέθανε ο Κωνσταντίνος Αγαθοκλής. Το ίδιο έτος τίθεται σε κυκλοφορία η σιδηροδρομική γραμμή Αθηνών-Λειανοκλαδίου-Λάρισας. Στις 24 Αυγ. 1908 έγινε το πρώτο δρομολόγιο (είχε διάρκεια 12 ωρών). Ο σιδηρόδρομος συνέβαλε στην αύξηση του αριθμού των λουομένων και επισκεπτών προς την περιοχή.

Τα Λουτρά Υπάτης (Γενική άποψη προς την Οίτη)

8.    Τα Λουτρά Υπάτης στο Μεσοπόλεμο

   Μετά το 1908 υπήρξαν μερικοί ενοικιαστές των Λουτρών Υπάτης όπως οι Μαυροειδής, Κοκκαλάκης, Λελούδας, κ.ά. Όλοι αυτοί δεν προσέθεσαν τίποτα στα ήδη υπάρχοντα έργα του Αγαθοκλή. Τελικά  το σύνολο των λουτρικών εγκαταστάσεων περιήλθε στην Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος.

   Η λειτουργία των Λουτρών υπάτης είχε ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη του οικισμού. Έτσι στην πρώτη γενική απογραφή πληθυσμού που έγινε στις 19 Δεκεμβρίου 1920, τα Λουτρά Υπάτης είχαν 118 άρρενες και 134 θήλεις, ήτοι σύνολο 252 άτομα.

   Το 1925, με Π.Δ. αριθ. 191/4-7-1925 η Υπάτη αναγνωρίστηκε ως Λουτρόπολη και ο χαρακτηρισμός παραμένει μέχρι σήμερα.

   Τη δεκαετία του ’30, διαφημίζονται τα Λουτρά Υπάτης με αγγελίες στον τοπικό τύπο (εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ[27]), “τα καταστήματα των Λουτρών Υπάτης ενοικιάζονται υπό της εταιρίας δια την προσεχή σαιζόν”, δηλ. από 1ης Απριλίου έως 31 Οκτωβρίου 1934. Ακολουθούν οι όροι ενοικίασης (η αγγελία παρατίθεται).

   Ακολουθεί ο πόλεμος και η Κατοχή. Τα Λουτρά δεν λειτουργούν και αφήνονται στην τύχη τους. Ο εμφύλιος που ακολούθησε απλώς παρέτεινε την ίδια κατάσταση μέχρι τη λήξη του τον Αύγουστο του 1949.

Το Ξενοδοχείο “ΦΘΙΩΤΙΣ” στα Λουτρά Υπάτης

9.    Τα Λουτρά Υπάτης στα μεταπολεμικά χρόνια μέχρι σήμερα

   Από το 1950, την εκμετάλλευση των Λουτρών υπάτης ανέλαβε ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού (Ε.Ο.Τ.), ο οποίος διαμόρφωσε κάποια από τα υπάρχοντα κτίσματα. Μέχρι το 1959 από τον Ε.Ο.Τ. κατασκευάστηκε το Υδροθεραπευτήριο, με 60 λουτήρες και αργότερα προστέθηκαν κι άλλοι 100. Επίσης κατασκευάστηκε το μεγάλο και πολυτελές ξενοδοχείο “Ξενία”.

   Τις επόμενες δεκαετίες ’60 και ’70, στον περιβάλλοντα χώρο  των Λουτρών κτίστηκαν αρκετές κατοικίες με μόνιμους κατοίκους και 20 ξενοδοχεία περίπου σε ιδιόκτητες εκτάσεις. Τόσο τα ξενοδοχεία, όσο και ενοικιαζόμενα δωμάτια κάλυψαν πλήρως τις ανάγκες φιλοξενίας-στέγασης των λουομένων και επισκεπτών. Παράλληλα έγιναν κι άλλα καταστήματα, με αποτέλεσμα την αυτονομία αγαθών και υπηρεσιών.

   Πλέον σύγχρονα και αξιόλογα ξενοδοχεία ήταν/είναι τα: Μαρτίνι, Φιλοξένια , Ευρώπη, Υγεία, Αλεξάκης, Νέον, Ελλάς, Άλφα, Άνεσις, Άστρον, Γαλαξίας. Μερικά ίσως έπαψαν να λειτουργούν.

   Το 1908, μετά από ενέργειες κατοίκων των Λουτρών και πολιτικές πιέσεις (παρά τις έντονες αντιδράσεις του Δήμου Υπάτης, κ.ά.) έγινε ίδρυση και αναγνώριση νέας κοινότητας Λουτρών Υπάτης (Π.Δ. 383/80). Προσαρτήθηκαν και οι οικισμοί Νέα Υπάτη, Βαρκά και Μαγούλα.

   Με το Σχέδιο “Καποδίστριας” για την Αυτοδιοίκηση, από τις 4-12-1997 η Κοινότητα Λουτρών Υπάτης καταργήθηκε και οι οικισμοί προσαρτήθηκαν στο δήμο Υπάτης. Από το 2010, ο δήμος Υπάτης καταργήθηκε και όλοι αυτοί προσαρτήθηκαν στο δήμο Λαμιέων.

Το ξενοδοχείο “ΦΘΙΩΤΙΣ” σε χρόνια ευημερίας

Επίλογος

   Η Φθιώτιδα ευνοήθηκε από τη φύση με το μεγαλύτερο αριθμό ιαματικών πηγών στη χώρα, από τα αρχαία χρόνια. Αντίστοιχες πηγές, στον ευρωπαϊκό κυρίως χώρο, κυρίως τους δύο τελευταίους αιώνες έτυχαν σημαντικής ανάπτυξης κι έγιναν πόλος έλξης. Ο ιαματικός τουρισμός είναι πηγή πλούτου. Δυστυχώς, οι ιαματικές πηγές στην Ελλάδα παραμένουν δέσμιες κρατικών υπηρεσιών (πριν Ε.Ο.Τ., μετά Τουριστικά Ακίνητα, τώρα Ταμείο Ιδιωτικοποιήσεων) χωρίς αξιοποίηση, με ελάχιστο προσωπικό, χωρίς συντήρηση, ειδικά στην 8ετία της οικονομικής κρίσης.

   Την περίοδο που τα πολυτελή ξενοδοχεία των Λουτρών Υπάτης είχαν πλούσιο κόσμο στα γεμάτα σαλόνια τους με πιάνα και ακριβά εδέσματα, διαδέχτηκαν οι τελευταίες δεκαετίες με τα κλειστά ξενοδοχεία και τους λουόμενους με τα κουπόνια του ιαματικού τουρισμού. Ο φυσικός και γενναιόδωρος ιαματικός πλούτος πάει χαμένος, από την αδιαφορία και ανικανότητα, αυξάνοντας τη φτώχεια και τα χρέη του κόσμου.

  Αιδώς …

Κωνσταντίνος Αθ. Μπαλωμένος

              φυσικός

Βιβλιογραφία, Αναφορές

1.    εφ. ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ, με τίτλο “Λουτρά Υπάτης”,1906.

2.    εφ. ΕΜΠΡΟΣ, 1905.

3.    εφ. ΕΥΝΟΜΙΑ, 1877, Λαμία

4.    εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, 1934, Λαμία.    

5.    εφ. ΦΑΡΟΣ ΤΗΣ ΟΘΡΥΟΣ, 1856, Λαμία.

6.    Τάκη Λάππα, “Πρώτες ενέργειες και χρήση των Λουτρών Υπάτης”, περ. ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 1982, σελ. 55-63, Λαμία.

7.    G. A. Perdicaris, “Η Ελλάδα των Ελλήνων”, μετάφραση Ιωάννας Κ. Κοτσίλη (τόμ. 1, κεφ. 19-22), Περιοδικό ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 1985, σ. 55-64, Λαμία.

8.    Κων. Φλώρου : “Η Υπάτη χθες και σήμερα”, περ. ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 1986, σελ. 245-260, Λαμία.

9.    Βορτσέλλας Ι.: Φθιώτις, η προς νότον της Όθρυος, (Εν Αθήναις 1907)

10.  Frederick Strong : “Greece is a Kingdom” με υπότιτλο «A Statistical Description of that Country», 1842, Λονδίνο.Ιστοσελίδα http://www.hotel-lux.gr

11.  Κωνσταντίνου Αθ. Μπαλωμένου : “Κωνσταντίνος Παν. Αγαθοκλής”, από τις 15 Ιουλίου 2017, αναρτημένη εργασία στο www.amfictyon.blogspot.gr

12.  Ιστοσελίδα http://www.loutraypatis.gr

13.  Ιστοσελίδα https://www.kaliterilamia.gr

14.  Ιστοσελίδα https://www.eetaa.gr

15.  Βικιπαιδεία

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

---

[1] Οι σεισμολόγοι Βασίλειος & Κατερίνα Παπαζάχου τον εκτίμησαν σε μέγεθος 7 R.

[2] Οφείλεται στις προόδους της φυσικής, της χημείας και της γεωλογίας.

[3] Ήταν το τουρκικό όνομα της Υπάτης.

[4] όπως και των άλλων πηγών Αιδηψού, Κύθνου, Μεθάνων και Ερμιόνης.

[5] Αναφέρονται από το Λουκιανό.

[6] Ο Δημήτριος Αινιάν (1800-1881) ήταν σπουδαίος αγωνιστής στην Επανάσταση και γραμματέας του Γεωργ. Καραϊσκάκη.

[7] Η σχέση των Αινιάνων (και ιδιαίτερα του Γεωργίου Αινιάνα) με το παλάτι και τους Βαυαρούς του Όθωνα δεν ήταν καλή. Για το λόγο αυτό την αίτηση έκανε μόνον ο Χριστόδουλος Αινιάν.

[8] Η Εθνική Τράπεζα ιδρύθηκε στις 30 Μαρτίου 1841, με κεφάλαιο 5 εκατ. δρχ.

[9] Σ’ αυτήν αργότερα (το 1870 περίπου) έγιναν 9 λιθόκτιστα δωμάτια αρχικά.

[10] G. A. Perdicaris, A.M. (1844) : “Η Ελλάδα των Ελλήνων”, μετάφραση Ιωάννας Κ. Κοτσίλη (τόμ. 1, κεφ. 19-22), περιοδικό ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 1985, σ. 55-64, Λαμία.

[11] Μωχάμετ Άλυ (1769-1849) : Αντιβασιλεύς της Αιγύπτου, ιδρυτής της βασιλικής δυναστείας της Αιγύπτου. Γεννήθηκε στην Καβάλα και είναι ο πατέρας του γνωστού μας Ιμπραήμ, που παραλίγο να καταπνίξει την Ελληνική Επανάσταση.

[12] Αβδουλαβούδ ή Αμπουλαβούδ : Τούρκος στρατηγός την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης. Κατέπνιξε την εξέγερση των Ελλήνων στη Χαλκιδική, υποχρεώνοντας τους επαναστάτες να υποχωρήσουν στον Άθω. Συμμετείχε σε εκστρατείες στη Μακεδονία (καταστροφή της Νάουσας) και στη νότια Ελλάδα.

[13] Προφανώς είναι λάθος. Ο συγγραφέας έπρεπε να γράψει plane tree, δηλ. πλατάνια που θα υπήρχαν και τότε. Κοκοφοίνικες στην περιοχή δεν υπήρξαν.

[14] Όντως επαληθεύτηκε ο συγγραφέας. Τα Λουτρά Υπάτης, που είναι ιστορικά συνδεδεμένα και αναπόσπαστο τμήμα της Υπάτης και ακολούθησαν την τύχη της, έχουν γίνει γνωστά σε όλο τον κόσμο, διατηρώντας πολύ υψηλή θέση στη λίστα των ελληνικών λουτροπόλεων.

[15] βλ. υποσημείωση 13.

[16] 1 πόδι (ft) ισοδυναμεί με 30,48 cm. Έτσι, τα 40 πόδια είναι 914,4 cm ή 9,144 m, ενώ τα 8 πόδια είναι 243,84 cm ή 2,44 m.

[17] Οι αντιστοιχίες είναι 23⁰ R ® 28,75⁰ C, ενώ 40⁰ R ® 50⁰ C.

[18] Τα Λουτρά Υπάτης έχουν επονομαστεί “Κολυμβήθρα του Σιλωάμ”, για τις ιαματικές τους ιδιότητες.

[19] εφ. “ΦΑΡΟΣ ΤΗΣ ΟΘΡΥΟΣ”, 19 Μαΐου 1856, Λαμία.

[20] εφ. “ΕΥΝΟΜΙΑ”, 7 Μαΐου 1877, Λαμία.

[21] Συμβόλαιο αριθ. 13896/1898.

[22] Ως πρότυπο είχε τα λουτρά Carlsbad.

[23] Στην πρόσοψη του ξενοδοχείου υπήρχε μαρμάρινη προτομή του Κωνστ. Αγαθοκλή. Καταστράφηκε την περίοδο της Κατοχής.

[24] εφ. ΕΜΠΡΟΣ, με τίτλο «Νέα σιδηροδρομική. Γραμμή εις την Υπάτην», 19-8-1905.

[25] εφ. ΕΜΠΡΟΣ, με τίτλο «Νέα διακλάδωσις Λιανοκλαδίου-Βαρυμπόπης», 12-10-1905.

[26] εφ. ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ, με τίτλο “Λουτρά Υπάτης”, 11-6-1906.

[27] φ. 784, σελ. 4, 8-3-1934, Λαμία.