Ο ανδριάντας του Αθανασίου Διάκου στη Λαμία

Μια πολύχρονη περιπέτεια

Πρόλογος

Αθαν. Διάκος

  Στα χρόνια του Όθωνα, δόθηκαν για πρώτη φορά ονομασίες στις τότε αδιαμόρφωτες και χωμάτινες πλατείες της Λαμίας. Η κεντρική ονομάστηκε πλατεία Όθωνος (μετά Ελευθερίας) και η άλλη πλατεία Διάκου, τιμώντας τον ήρωα της Αλαμάνας. Το 1858, με δήμαρχο Λαμίας τον Δήμο Παπαβασιλείου, στην Α’ Συνεδρίαση[1] του Δημοτικού Συμβουλίου αποφασίστηκε :

“Η από πλατείας Όθωνος αρχομένη οδός και διερχομένη δια της πλατείας Διάκου μέχρι του Τρουμπέ, ονομάζεται οδός Διάκου”.

   Το 1843, το Δημοτικό Συμβούλιο Λαμίας, με δήμαρχο το Γεώργιο Π. Χαλμούκο ή Χαλμουκόπουλο, εξέδωσε Ψήφισμα[2] για τον ήρωα της Αλαμάνας Αθανάσιο Διάκο, με το οποίο αποφάσιζε να αναζητηθούν τα λείψανα του ήρωα και η πόλη να τον τιμήσει με ανάλογο μνημείο. Ούτε τάφος βρέθηκε, ούτε μνημείο στήθηκε τότε.

1.    Η αρχή – Πρώτες προσπάθειες

  Όταν πλησίαζε η 50ετηρίδα από το Εικοσιένα, με πρωτοβουλία του Θεμιστοκλή Κορομάντζου, τότε νομάρχη[3] Φθιωτιδοφωκίδος το έτος 1867, άρχισε οικονομική εξόρμηση για την ανέγερση ανδριάντα του Διάκου. Για το σκοπό αυτό συστάθηκε Επιτροπή. Μετά από υποχρεωτική εισφορά των δήμων του νομού συγκεντρώθηκε[4] για το έτος 1867, το σεβαστό ποσό των 5.150 δρχ. (βλ. πίνακα). Η προσπάθεια όμως διεκόπη, λόγω μετάθεσης του Θεμ. Κορομάντζου στις αρχές του 1868.

  Παράλληλα, ο Θεμ. Κορομάντζος έγραψε στον ποιητή και τότε βουλευτή Αριστοτέλη Βαλαωρίτη (1824-1879), τον οποίο ενημέρωσε για την πρωτοβουλία του για δημιουργία ανδριάντα ή προτομής του Διάκου. Με την άμεση και ένθερμη γραπτή απάντηση στις 22 Δεκεμβρίου 1867 ο ποιητής πρότεινε αμέσως :

“…θέλω πλήρη τον ανδριάντα του Διάκου ανυψούμενον επί κραταιάς και ακλονήτου βάσεως…” και επιπλέον

“… η θέσις του ανδριάντος είναι τοιαύτη, ώστε τα βλέμματα αυτού ν’ ατενίζωσι προς ανατολάς … ”.

   Συμπλήρωσε δε ότι :

“Θα ίδω τον αγαλματοποιόν Κόσσον[5] και θα συνεννοηθώ μετ’ αυτού ως προς την απαιτούμενην δαπάνην… ”

   Κλείνοντας την επιστολή του υπόσχεται ότι :

“αν ζήσω έως τότε, θα καταβάλω πάσαν  προσπάθειαν, όπως παρευρεθώ και απαγγείλω τον επιτάφιον λόγον.”

   Δυστυχώς, αυτό δεν έγινε.

   Τον Απρίλιο του 1876, ο Γεώργιος Π. Κρέμος (1839-1926), καθηγητής της Ιστορίας στο Βαρβάκειο Γυμνάσιο, διδάσκοντας τη μάχη της Αλαμάνας και τον ηρωικό αγώνα του Διάκου, ενθουσίασε και συγκίνησε τόσο τους μαθητές, που οργάνωσαν στις 23 Απριλίου 1876 μνημόσυνο του Αθαν. Διάκου στον Ι.Ν. Αγ. Γεωργίου Καρύτση και ακολούθησαν ομιλίες των Χαραλ. Ευταξία[6], από τη Λοκρίδα και Νικ. Σπηλιοπούλου. Ακολούθησε ομιλία-διάλεξη για το ίδιο θέμα, ως πολιτικό μνημόσυνο του Διάκου. Με ενθουσιασμό και συγκίνηση δημιουργήθηκε Επιτροπή για κατασκευή Μνημείου του Διάκου στην Αλαμάνα. Όρισαν το Γεώργιο Κρέμο[7] ως πρόεδρο. Για συγκέντρωση χρημάτων έγιναν έρανοι, πολιτιστικές δράσεις (θέατρο, μουσική) και εκδόσεις. Τα χρήματα τα κατέθεταν στην Εθνική Τράπεζα.

   Τα πρώτα χρήματα ο Γεώργιος Κρέμος μετέφερε στη Λαμία, με σκοπό να γίνει κενοτάφιο στην Αλαμάνα. Στη συγκέντρωση όμως εκεί, όπου μίλησε, τού ζήτησαν να μην γίνει κενοτάφιο, αλλά ανδριάντας στη Λαμία. Επιστρέφοντας στην Αθήνα με το ποσό των 8.348 δρχ. αντί κατάθεσης σε τράπεζα, ο Γ. Κρέμος το δάνεισε σε κάποιον. Η προσπάθεια ατόνησε μέχρι το 1887.

2.    Νέα προσπάθεια – Θεμελίωση του έργου

   Ενεργοποιήθηκε με νέα μέλη και τον Οκτώβριο 1892 η Επιτροπή ανέθεσε στο γλύπτη Γιάννη Καρακατσάνη την κατασκευή του ανδριάντα του Διάκου, από πεντελικό μάρμαρο, με τίμημα 18.000 δρχ. Δόθηκε προκαταβολή 1.000 δρχ. και θα ακολουθούσαν τμηματικές δόσεις. Η διαχείριση όμως των χρημάτων από το Γεώργιο Κρέμο δεν ήταν καλή (το ποσό των 8.348 δρχ. έλεγε ότι το έδωσε στο γλύπτη, αλλά το δάνεισε στον καθηγητή Ι. Βάσση). Με Β.Δ. στις 22 Φεβρ. 1894 ορίστηκε νέα Επιτροπή για τον ανδριάντα του Διάκου, με μέλη από τη Φθιώτιδα (εκτός του Γ. Κρέμου), τους: Νικ. Ζητουνιάτη, Κων. Αγαθοκλή, Παν. Μαυρίκα, Αρ. Σκληβανιώτη, Ι. Γεωργιάδη, Γ. Μήσιο, Δ. Παπαθεοδώρου, Γ. Καρακαντά, Νικ. Λαχανοκάρδη, Δημ. Ταλιαδούρο, Ηλ. Κοκκινόπουλο, Ευθ. Κούτρα και Νικ. Κοντογιάννη.

   Το συνολικό ποσό του έργου, μαζί με το βάθρο (και τα έξοδα συσκευασίας, μεταφοράς και τοποθέτησης) ορίστηκε στις 30.000 δρχ.

  Η νέα Επιτροπή οργάνωσε εράνους και μια μεγάλη αγορά στο Ζάππειο, όπου διατέθηκαν εργόχειρα γυναικών της Λαμίας, αποφέροντας ποσό 7.000 δρχ. Τα χρήματα όμως ήταν ανεπαρκή και καθυστερούσε η πληρωμή του γλύπτη (του χρωστούσαν 15.000 δρχ. ακόμη). Η σύγκρουση του απλήρωτου καλλιτέχνη με την επιτροπή[8], η οποία ήθελε να κατασχέσει το έργο, παραλίγο να φέρει την καταστροφή[9] του. Με επιστολή του προς τον τύπο, ο γλύπτης Ιωάν. Καρακατσάνης επιρρίπτει την ευθύνη στο Γεώρ. Κρέμο για την κακόπιστη διαχείριση.

   Η κρατική παρέμβαση μέσω του βουλευτή Παρνασσίδος και υπουργού Οικονομικών Αναργ. Σιμοπούλου (1837-1908) στις κυβερνήσεις Δ. Ράλλη και Γ. Θεοτόκη, βοήθησε σημαντικά, όπως και η συμβολή του Υπαταίου ποιητή Σπύρου Ματσούκα απέδωσε. Τελικά το έργο αποπληρώθηκε.

3.    Τοποθέτηση - Αποκαλυπτήρια

   Για τη θέση του ανδριάντα, το Δημοτικό Συμβούλιο Λαμίας αποφάσισε την ομώνυμη πλατεία. Το θέμα ήρθε στη Βουλή, όπου ο Δημήτριος Κρίτσας[10], βουλευτής Φθιωτιδοφωκίδος έκρινε ακατάλληλη τη θέση αυτή και πρότεινε το λόφο Γολγοθά[11], κοντά στο Σιδ. Σταθμό Λαμίας. Αντίθετα, ο άλλος βουλευτής Φθιωτιδοφωκίδος Νικόλαος Δημ. Χατζίσκος (1850-1917) συμφώνησε με τη θέση της πλατείας Διάκου.

   Στις 15 Ιανουαρίου 1895, έγινε η θεμελίωση του έργου, στην ομώνυμη πλατεία, χοροστατούντος του μητροπολίτη Φθιώτιδος Κωνσταντίνου Καλοζύμη[12] και την παρουσία πλήθους κόσμου. Ο πρόεδρος του Δημοτ. Συμβουλίου Λαμίας Ιωάν. Γεωργιάδης εκφώνησε λόγο. Η πλάκα θεμελίωσης γράφει :

“Βασιλεύοντος των Ελλήνων Γεωργίου του Α’, δημαρχούντος Λαμιέων Αριστείδου Σκληβανιώτου κοινή και Πανελληνίω δαπάνη το δε το μνημείον ιδρύθη, αϊδίου του έθνους ευγνωμοσύνης σήμα περιφανές εις Αθανάσιον Διάκον, ηρωϊκώς εν Λαμία μαρτυρήσαντα υπέρ Πίστεως και Πατρίδος τη 23 Απριλίου 1821. Εν Λαμία τη 15 Ιανουαρίου 1895”

Ο ανδριάντας στην πλατεία της Λαμίας

   Η μεταφορά του ανδριάντα έγινε το 1900 με ιστιοφόρο, στο λιμάνι της Αγίας Μαρίνας, λόγω δυσκολίας της φόρτωσης σε ατμόπλοιο[13] (ήταν μεγάλο το βάρος του). Μεταφορτώθηκε σε μεγάλο τροχοφόρο όχημα, το οποίο έσερναν έξι άλογα. Η μεταφορά ήταν δύσκολη μέχρι την πλατεία. Όλα τελικά ετοιμάστηκαν.

   Στις 23 Απριλίου 1903, με την παρουσία της βασιλικής οικογενείας, πολλών επισήμων και πλήθους κόσμου, με δήμαρχο Λαμίας το Νικόλαο Κρίτσα[14], έγιναν τα αποκαλυπτήρια του μεγαλόπρεπου ανδριάντα στην ομώνυμη πλατεία της πόλης. Η Λαμία ντύθηκε στα καλά της.

   Προηγήθηκε ο λόγος του προέδρου της Επιτροπής Αναργ. Σιμοπούλου. Ο βασιλιάς Γεώργιος Α’ αποκάλυψε τον ανδριάντα. Ακολούθησε το εμπνευσμένο ποίημα για το Διάκο, από τον ποιητή Αριστομένη Προβελέγγιο[15], που διάβασε ο ίδιος. Μετά μίλησε ο πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων Νικόλαος Δημ. Χατζίσκος[16] (1850-1917). Τέλος μίλησε ο δήμαρχος Λαμίας Νικόλαος Κρίτσας, που στο τέλος προσέφερε ανθοδέσμες στη βασίλισσα Όλγα και την πριγκίπισσα Σοφία.

   Ο ανδριάντας είναι ένα εκπληκτικό έργο του Γιάννη Καρακατσάνη (1857-1906), που θεωρείται ότι έχει μεγάλες επιδράσεις από τον Απόλλωνα του Μπελβεντέρε[17]. Ο ήρωας “βλέπει” προς την Αλαμάνα, είναι “σε κίνηση” με προτεταμένο το δεξί πόδι, ενώ κρατά τη λαβή του κομμένου σπαθιού του πάνω απ’ το κεφάλι του, έχοντας την κάπα του στο αριστερό. Την ορμητική κίνηση του σώματός του για χτύπημα φανερώνουν οι κομψοί κυματισμοί των πτυχώσεων της φουστανέλας του. Το έργο αποτελεί κόσμημα της Λαμίας.

Επίλογος

   Από το 1867 που ξεκίνησε η προσπάθεια, χρειάστηκε να περάσουν 36 χρόνια, για να υλοποιηθεί το χρέος του τόπου προς τον ήρωα του Εικοσιένα, Αθανάσιο Διάκο και πλέον των 70 ετών από τη δημιουργία του νεοελληνικού κράτους. Είναι άμεσος ο συνειρμός που έρχεται στη σκέψη όταν ακούμε Αλαμάνα και Θανάσης Διάκος, να σκεφτόμαστε τη Λαμία.

   Τα τελευταία χρόνια, πύκνωσαν οι τιμητικές εκδηλώσεις για το Διάκο, με ετήσιο θεσμό τα “Διάκεια”. Επιπλέον, ο μακαριστός μητροπολίτης Φθιώτιδας Νικόλαος, κατά την περιφορά του Επιταφίου του Μητροπολιτικού Ι.Ν. Ευαγγελιστρίας Λαμίας, όταν περνούσε από την πλατεία Διάκου, μπροστά στον Ανδριάντα του, έψαλε ένα τρισάγιο για τον ήρωα. Το τελευταίο έγινε τη Μεγάλη Παρασκευή στις 26 Απριλίου 2019.

   Άξιος ιεράρχης, που απέδιδε την οφειλόμενη τιμή σ’ έναν εθνομάρτυρα.

Κωνσταντίνος Αθαν. Μπαλωμένος

                   φυσικός

1.    εφ. “ΑΛΗΘΕΙΑ”, 29 Φεβ. 1868

2.    εφ. “ΦΑΡΟΣ ΤΗΣ ΟΘΡΥΟΣ”, 2 Απριλίου 1860, Λαμία

3.    Τριαντ. Δ. Παπαναγιώτου : “Η Φθιώτις στο ’21”, Αθήναι, 1971.

4.     Παναγ. Φάκλαρη,  Πανεπ. Θεσ/κης : “Μια μαρτυρία  για τον ενταφιασμό του Αθανασίου Διάκου (αποκαλυπτικό έγγραφο)”, περ. ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 1987, σελ. 85-88, Λαμία.

5.    Τάκη Λάππα : “Θανάσης Διάκος”, έκδ. Μ. Πεχλιβανίδης & Σια, Β’ έκδοση, 1968.

6.    Ιστοσελίδα Δήμου Λαμιέων : http://www.lamia.gr/

7.    Μαρίας Χρ. Καραστάθη : “Ανδριάντες, προτομές και μνημεία στη Λαμία”, περ. ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 2012, σελ. 63-66, Λαμία.

8.         “Οδός Ελλήνων, 2010”, στην Ιστοσελίδα https://odosell.blogspot.com

9.    Αθανάσιος Διάκος (εργασία μαθητών Γ’ Γυμνασίου στις 23-1-2016) στην Ιστοσελίδα https://www.slideshare.net

10.  Δημητρίου Θ. Νάτσιου : “Δρόμοι και πλατείες της Λαμίας (1852-1998)”, σελ. 13, εκδ. Προσκήνιο, Άγγ. Σιδεράτος, Αθήνα.

11.  Βικιπαίδεια

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

---

[1] Δημητρίου Θ. Νάτσιου : “Δρόμοι και πλατείες της Λαμίας (1852-1998)”, σελ. 13, εκδ. Προσκήνιο, Άγγ. Σιδεράτος, Αθήνα.

[2] εφ. “ΦΑΡΟΣ ΤΗΣ ΟΘΡΥΟΣ”, 2 Απριλίου 1860, Λαμία.

[3] Μέχρι το τέλος του 20ού αι., οι νομάρχες δεν εκλέγονταν, αλλά διορίζονταν από την εκάστοτε κυβέρνηση.

[4] εφ. “ΑΛΗΘΕΙΑ”, 29 Φεβ. 1868.

[5] Ιωάννης Κόσσος (1822-1875), επιφανής γλύπτης. Από την Τρίπολη Αρκαδίας.

[6] Από την Αμφίκλεια (Δαδί). Ήταν δικηγόρος, πολιτικός και βουλευτής Λοκρίδος. Αδελφοί του ήταν ο Ιωάννης (διοικητής ΕΤΕ) και Αθανάσιος (1849-1931), πολιτικός, βουλευτής και πρωθυπουργός (1926). Ο πατέρας αυτών ήταν εφημέριος στον Ι .Ν. Αγ. Γεωργίου Καρύτση Αθηνών.

[7] Καταγόταν από το Στείρι Βοιωτίας. Ήταν συγγραφέας, ερευνητής, ιστορικός και υφηγητής του Πανεπ. Αθηνών. Υπηρέτησε στην ελληνική εκπαίδευση. Συνέβαλε στην τεκμηρίωση της νεότερης ιστορίας της Βοιωτίας.

[8] Πρόεδρος της Επιτροπής ήταν ο υπουργός Οικονομικών Αναργ. Σιμόπουλος. Την ημέρα των εγκαινίων εκφώνησε πανηγυρικό λόγο. Μετά, ο βασιλιάς έκανε τα αποκαλυπτήρια.

[9] Ο γλύπτης ήταν έτοιμος να το σπάσει με το σφυρί.

[10] Εξελέγη για πρώτη φορά βουλευτής με το κόμμα του Θεοδ. Δηλιγιάννη στις εκλογές του 1892 και επανεξελέγη στις εκλογές του 1895 και 1899. Ήταν πριν αξιωματικός του στρατού.

[11] Στην περιοχή αυτή μέχρι το 19ο αι. υπήρχε καρμανιόλα και γίνονταν εκτελέσεις καταδίκων, κυρίως ληστών. Επίσης υπήρχε και νεκροταφείο (καταργήθηκε από τα χρόνια του Όθωνα). Εκεί, το 1928 θεμελιώθηκε και κτίστηκε το Ορφανοτροφείο Αρρένων Λαμίας.

[12] Γεννήθηκε στο Μαρούσι Αττικής το 1840. Στις 16 Οκτωβρίου 1894 χειροτονήθηκε στον Μητροπολιτικό Ναό Αθηνών επίσκοπος Φθιώτιδος. Εκοιμήθη στη Λαμία στις 31 Ιανουαρίου 1902.

[13] Η ανύψωση του ανδριάντα δεν ήταν ασφαλής, από τα βαρούλκα των ατμοπλοίων, που γινόταν από την αποβάθρα μέχρι το κατάστρωμα του πλοίου.

[14] Διετέλεσε δήμαρχος την περίοδο 1899-1903.

[15] Ήταν και βουλευτής Μήλου κατά την περίοδο 1899-1905.

[16] Βουλευτής Φθιώτιδος την περίοδο 1890-1910.

[17] Είναι ρωμαϊκό αντίγραφο, αρχαιοελληνικού έργου του 4ου αι. π.Χ. Θεωρείται από τα τελειότερα έργα τέχνης της αρχαιότητας και έχει επηρεάσει βαθύτατα την ευρωπαϊκή τέχνη. Το άγαλμα βρίσκεται στο Μουσείο του Βατικανού.