Μετανάστες στην Αμερική από το Παλαιοχώρι Δωριέων (1906-1914)

Προλεγόμενα

   Με καταγωγή εκ πατρός από τη Γραβιά Παρνασσίδος, μου ήταν από παλιά γνωστό το Παλαιοχώρι Δωριέων. Έχω περάσει πολλές φορές από τον παλιό δρόμο Λαμίας-Αθηνών και λίγες φορές σταμάτησα και περπάτησα σε σοκάκια του χωριού. Η θέση του στην πλαγιά του Καλλιδρόμου με νότιο προσανατολισμό είναι εξαιρετική, με θέα στην κοιλάδα του Κηφισού. Φυσικά είναι γνωστή και η ταβέρνα της “Χολέβαινας”, όπου βρέθηκα με καλή παρέα λίγες φορές.

   Μελετώντας τους Έλληνες μετανάστες που πήγαν στην Αμερική, εδώ και αρκετά χρόνια, κατέγραψα και όσους προέρχονταν από το Παλαιοχώρι. Το πρόβλημα ήταν ότι στην Ελλάδα υπάρχουν 40 και πλέον χωριά με το όνομα αυτό. Μη γνωρίζοντας όμως επώνυμα, όσων μεταναστών κατάγονταν από το Παλαιοχώρι Δωριέων (ή Γραβιάς) αποτάθηκα σε μια συγγενή μου και έναν θαυμάσιο άνθρωπο που γεννήθηκε στο Παλαιοχώρι. Είναι η Τρισεύγενη (ή Νούλα) Κων. Μπαλωμένου, παντρεμένη από χρόνια στη Γραβιά. Εκείνη ανταποκρίθηκε αμέσως και μου έστειλε 2 βιβλία που γράφτηκαν από ανθρώπους που έζησαν στο Παλιοχώρι. Επιπλέον με βοήθησε και ο Εκλογικός Κατάλογος Παλαιοχωρίου του έτους 1865. Έτσι βεβαιώθηκα για τα ορθά επώνυμα και προχώρησα στην ολοκλήρωση της εργασίας.  Οφείλω εγκάρδιες ευχαριστίες στη θαυμάσια αυτή γυναίκα που με βοήθησε αμέσως. Επιπλέον, της έχω ιδιαίτερη εκτίμηση για τη μεγάλη αγάπη που δίνει στην πολυαγαπημένη της κόρη, όση επίσης έδωσε και στον αείμνηστο Κώστα, το σύζυγό της.

   Η συγκέντρωση του υλικού άρχισε πριν 4 περίπου χρόνια. Η επεξεργασία έγινε τμηματικά και το μεγαλύτερο μέρος της έγινε τον Ιανουάριο του 2015. Η εργασία ολοκληρώθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 2015.

   Για το αποτέλεσμα αυτό χρειάστηκαν πολλές ώρες και μέρες εντατικής απασχόλησης. Με βοήθησε πολύ, μέσω του Διαδικτύου, το εξαιρετικό αμερικανικό αρχείο μετανάστευσης του νησιού Έλλις (Ellis Island). Η έρευνα απέδωσε  49 μεταναστευτικά ταξίδια (κάποιοι μετανάστες έκαναν 2 ταξίδια). Ίσως να διέφυγαν κάποια ονόματα που δεν εντόπισα ή να έγραψαν άλλο τόπο γέννησης και προηγούμενης διαμονής. Θυμίζω τη (συνήθη) περίπτωση που κάποιοι, τότε στις ΗΠΑ, δήλωναν ότι γεννήθηκαν ή ότι διέμεναν στη μεγαλύτερη πόλη (π.χ. Λαμία) ή στο κεφαλοχώρι (π.χ. Γραβιά) της περιοχής. Κάτι τέτοιο όμως, θα πρέπει να το συμπληρώσει κάποιος που ξέρει καλύτερα τα ντόπια επώνυμα, κι αν είναι μεγαλύτερης ηλικίας (με καλή μνήμη) ακόμα καλύτερα.

   Η παρούσα εργασία θα μπορούσε να εμπλουτιστεί με φωτογραφικό υλικό των μεταναστών στις ΗΠΑ, που εγώ δεν έχω αυτή τη δυνατότητα. Ο τοπικός Σύλλογος ή με πρωτοβουλία κάποιου (ή κάποιων) μπορεί να αναζητήσει και να βρεθούν στο Παλιοχώρι κάποιες φωτογραφίες, που θα εμπλουτίσουν την προσπάθεια αυτή. Επίσης μπορεί να συμπληρωθεί η εργασία, με την τύχη των μεταναστών αυτών, δηλ. ποιοι γύρισαν στην πατρίδα και ποια ήταν η προκοπή τους (επαγγελματική και προσωπική).

   Η εργασία-μελέτη αυτή θέλει να τιμήσει τους ανθρώπους του  Παλαιοχωρίου, για την τόλμη και την απόφαση να φύγουν στα ξένα (μερικοί ίσως να μην ξαναδούν τον τόπο τους), θυσιάζοντας τα καλύτερά τους χρόνια για να  ζήσει η γονική οικογένεια και οι ίδιοι καλύτερα.

   Μετά από έναν αιώνα, η προσπάθεια αυτή αποτείνεται στο θυμικό όσων έζησαν ή έχουν εικόνες από τα χρόνια της μετανάστευσης στην Αμερική. Είναι όμως μια αναγκαία κατάθεση μνήμης για τους νεότερους, στους οποίους και αφιερώνεται.

 

Μετανάστες στην παραλία Τζελέπη (Πειραιά) για επιβίβαση

 --------

                    Αυτοδιοικητικά του Παλαιοχωρίου Δωριέων

   Από τις 20-4-1835, έγινε για πρώτη φορά σύσταση του δήμου Λιλαίας στο Νομό Φωκίδος και Λοκρίδος, με έδρα τον οικισμό Σουβάλα. Ο οικισμός Παληοχώρι προσαρτήθηκε στο δήμο Λιλαίας.

   Το 1840, ο οικισμός Παληοχώρι αποσπάσθηκε από το δήμο Λιλαίας και προσαρτήθηκε στο δήμο Δωριέων Ν. Φωκίδος και Λοκρίδος (ΦΕΚ 22Α/18-12-1840).

   Το 1842, η έδρα του δήμου μεταφέρθηκε από τον οικισμό Κάτω Αγόριανη στον οικισμό Γραβιά (ΦΕΚ 24Α/15-10-1842).

   Το 1899, ο δήμος Δωριέων αποσπάσθηκε από το νομό Φθιώτιδος και Φωκίδος και υπαγόταν πλέον στο νομό Φωκίδος (ΦΕΚ 136Α/8-7-1899). Το 1909, αντίστροφα, ο δήμος, από το νομό Φωκίδος αποσπάσθηκε στο νομό Φθιώτιδος και Φωκίδος (ΦΕΚ 282Α/4-12-1909).

   Το 1912, ο οικισμός Παληοχώρι αποσπάσθηκε από το δήμο Δωριέων και ορίσθηκε ως έδρα της κοινότητας Παλαιοχωρίου Δωριέων (ΦΕΚ 261Α/31-8-1912). Ο δήμος Δωριέων καταργήθηκε.

   Το 1997, ο οικισμός Παλαιοχώριον Δωριέων αποσπάσθηκε από την κοινότητα Παλαιοχωρίου Δωριέων και προσαρτήθηκε στο δήμο Αμφίκλειας του νομού Φθιώτιδος (ΦΕΚ 244Α/4-12-1997)

   Το 2010 ο οικισμός Παλαιοχώριον Δωριέων αποσπάσθηκε από το δήμο Αμφίκλειας και προσαρτήθηκε στο δήμο Αμφίκλειας-Ελάτειας (ΦΕΚ 87Α/7-6-2010).

   Κατά την απογραφή του 2001 είχε 601 κατοίκους.

 

Διαφήμιση σε εφ. της Λαμίας (1914)

1. Η κατάσταση στην πατρίδα - Η απόφαση μετανάστευσης

   Στις αρχές του 20ού αιώνα το Παλαιοχώρι ήταν ένα ανθηρό χωριό του δήμου Δωριέων, του νομού Φωκίδος. Στην απογραφή πληθυσμού του 1896 είχε συνολικά 469 κατοίκους. ενώ κατά την απογραφή του 1920 εμφανίζει αύξηση φτάνοντας τους 665 κατοίκους.

Στην παρούσα εργασία αναζητήθηκαν και εντοπίστηκαν 49 μετανάστες του Παλαιοχωρίου, που πήγαν στην Αμερική, στις 2 πρώτες δεκαετίες του 20ού αι. Είναι ποσοστό 8 % του πληθυσμού του χωριού, που τότε έχασε ένα σημαντικό τμήμα από το παραγωγικό ενεργό ανδρικό δυναμικό του.

   Η ζωή των κατοίκων και η οικονομία της γύρω περιοχής στα χρόνια εκείνα στηριζόταν κυρίως στη γεωργία[1] και στην κτηνοτροφία. 

   Μεγάλο ποσοστό κατοίκων από τους μεγαλύτερους στην ηλικία ήταν αναλφάβητοι[2] (πολύ δε περισσότερο οι γυναίκες), όπως και κάποια από τα παιδιά τους. Οι γυναίκες είχαν το μεγάλο φορτίο τόσο του σπιτιού και των παιδιών όσο και των αγροτικών (γεωργικών ή κτηνοτροφικών) εργασιών. Τα παιδιά βοηθούσαν στις εργασίες ακολουθώντας το πατρικό επάγγελμα. Τα οικονομικά των σπιτιών ήταν περιορισμένα γι’ αυτές τις οικογένειες. Η αγορά των απαραίτητων απ’ το μπακάλη γινόταν για κάποιους με πίστωση.

 Μεγαλύτερες ανάγκες (όπως για σπορά των δημητριακών, τις συναλλαγές των κτηνοτρόφων, την αγορά εργαλείων, έκτακτα περιστατικά, κ.ά.) απαιτούσαν χρήματα που πολλές φορές ήταν δανεικά. Η τοκογλυφία αποτελούσε τη λύση ανάγκης και τα χρήματα αυτών των δανείων δίνονταν με υποθήκη κάποιου ακινήτου[3] (συνήθως μικροκτήματος).

   Κάποιοι άκουσαν από άλλους τον ωραιοποιημένο μύθο της «γης της επαγγελίας[4]». Ήταν το αμερικάνικο όνειρο.  Για έναν τόπο μακρινό, που έχει δουλειές, που κερδίζουν πολλά λεφτά και όλοι ζουν καλύτερα. Ελάχιστοι στην αρχή αλλά τολμηροί, αποφάσισαν να φύγουν. Η μεγάλη ανάγκη της φτώχειας[5] που ζούσαν ξεπέρασε το φόβο του μακρινού, άγνωστου και επικίνδυνου ταξιδιού.

Για τα απαραίτητα ναύλα[6] (εισιτήριο και λοιπά έξοδα του ταξιδιού) πούλησαν ένα ζώο ή δανείστηκαν[7] χρήματα, με την υπόσχεση να τα επιστρέψει η οικογένεια του μετανάστη τον άλλο χρόνο.

    Έτσι έφυγαν το έτος 1906 και νωρίτερα, από τους πρώτους οι Νικόλαος Πατρινός και Ευστάθιος Κατσαδήμας. Τους ακολούθησαν οι Νικόλαος Κολύρης και Δημ. Πατρινός. Τον επόμενο χρόνο (1907) ακολούθησαν 7 μετανάστες και στα επόμενα χρόνια ο αριθμός τους θα αυξηθεί, με  κορύφωση το 1909, με 22 μετανάστες! Μαζί τους έφυγαν και άλλοι από γειτονικά χωριά. Πήγαν στην Αμερική[8] κι έδωσαν διέξοδο στην ανέχεια, επιτρέποντας και υλοποιώντας το όνειρο μιας καλύτερης ζωής, αλλά ταυτόχρονα αποτέλεσαν και το παράδειγμα που ενθάρρυνε τους επόμενους.

   Δίνονται μερικά στατιστικά στοιχεία των μεταναστών του Παλαιοχωρίου:

   Συγκεκριμένα από τους 49 μετανάστες που κατέγραψε αυτή η εργασία, οι 22 (δηλ. το 45 %) έφυγαν το έτος 1909. Το 1907 και το 1912 εγκατέλειψαν το Παλιοχώρι από 7 μετανάστες (δηλ. το 14 %) για την Αμερική. Θα μεταναστεύσει συνολικά ποσοστό 8 % του πληθυσμού του Παλαιοχωρίου, που συμπίπτει ακριβώς με το μέσο όρο της Ελλάδος.

   Ν ληφθεί υπόψη ότι στην εικοσαετία 1900-1920 ο μεταναστευτικός πυρετός στην Ελλάδα θα κορυφωθεί και η χώρα μας θα χάσει το 8% του συνολικού της πληθυσμού. Τότε 25.000 άνθρωποι περίπου εγκατέλειπαν ετησίως την Ελλάδα.

  Οι μετανάστες ήταν μόνο άνδρες, εκτός από την οικογένεια του Νικολάου Κολύρη (που πήρε τη σύζυγο μαζί του και τα δύο μικρά παιδιά του). Μελετώντας την ηλικιακή κατανομή συμπεραίνουμε ότι κυριάρχησαν οι πιο παραγωγικές ηλικίες έως 30 ετών, με 42 μετανάστες. Οι ηλικίες των αριθμητικά περισσότερων μεταναστών του χωριού κατά ηλικία δίνονται στον πίνακα 2.

    Σε ομάδες ηλικιών, οι αντίστοιχοι αριθμοί μεταναστών δίνονται στο διπλανό πίνακα 3. Ο μέσος όρος των ηλικιών των 49 μεταναστών του Παλαιοχωρίου ήταν 23 έτη!  

   Σε μεγαλύτερη απ’ όλους ηλικία (38 ετών) πήγε στην Αμερική ο Λουκάς Λουκαδούνος (το 1909) και Κώστας Μαντανίκας (το 1912). Τις μικρότερες ηλικίες είχαν τα παιδιά Δημήτριος και Γιαννούλα Κολύρη (5 και 2 ετών) και ο Γεώργιος Πατρινός (17 ετών) που πήγε το 1914.

   Οι περισσότεροι μετανάστες του Παλαιοχωρίου ήταν ανύπαντροι. Πιο συγκεκριμένα από τους 49 μετανάστες οι 37 ήταν άγαμοι (ποσοστό 75%).

    Από τα τις ευρύτερες οικογένειες του Παλαιοχωρίου τα περισσότερα αριθμητικά ταξίδια των μεταναστών στην Αμερική κατέγραψαν τα επώνυμα : Πατρινός (6), Κολύρης (5), Αημάκης (4), Λουκαδούνος (4), Κολοφώτης (3), Μαντανίκας (3), Σιαφάκας (3), Σούφλης (3), Κατσαδήμας (2), Κολοτούρας (2), Πλαστήρας (2), Σκουρτιάς (2). Τα υπόλοιπα επώνυμα (10) είναι μεμονωμένα.

Διπλά ταξίδια στην Αμερική

   Περισσότερα από ένα ταξίδια έκαναν 6 άτομα. Είναι διπλά ταξίδια. Αυτά οφείλονται στη στράτευση των ανδρών την περίοδο 1912-13, στις πιεστικές οικονομικές ανάγκες της οικογένειας, στη μετανάστευση κάποιου παιδιού ή μελών της οικογένειας, εφόσον ξεπεράστηκαν πλέον οι φόβοι του ταξιδιού και της μακρινής Αμερικής. Εντοπίστηκαν τα επόμενα άτομα (δίνονται και οι αντίστοιχες χρονολογίες) :

1. Κολύρης Νικόλαος : Στο α’ ταξίδι την περίοδο 1906-08 στην πολιτεία Ουάσινγκτον και το β’ ταξίδι το 1909 στη Νέα Υόρκη.

2. Πατρινός Δημήτριος : : Στο α’ ταξίδι την περίοδο 1906-09 στο Κούμπερλαντ της Νέας Υόρκης και το β’ ταξίδι το 1909 στο Σικάγο.

3. Πατρινός Κωνσταντίνος : Στο α’ ταξίδι την περίοδο 1906-09 στο Κούμπερλαντ της Νέας Υόρκης και το β’ ταξίδι το 1909 στο Σικάγο.

4. Μαντανίκας Κώστας : Στο α’ ταξίδι την περίοδο 1909-12 στην Πενσυλβάνια και το β’ ταξίδι το 1912 στο Τζόνσονμπουργκ της Πενσυλβάνια.

5. Μαντανίκας Σπύρος : Στο α’ ταξίδι την περίοδο 1909-12 στην Πενσυλβάνια και το β’ ταξίδι το 1912 στο Τζόνσονμπουργκ της Πενσυλβάνια.

6. Σιαφάκας Κωνσταντίνος : Στο α’ ταξίδι την περίοδο 1909-1913 στο Γουίλκοξ της Πενσυλβάνια και το β’ ταξίδι το 1914 πάλι στον ίδιο προορισμό.

2. Τα πλοία

Η αναχώρηση του πλοίου για την Αμερική

   Τα μεγάλα ταξίδια γίνονταν με ατμόπλοια, που ανήκαν σε ελληνικές ή σε ξένες εταιρείες. Μεγάλη ξένη εταιρεία ήταν η Austro-Americana Line[9], με μεγάλα υπερωκεάνια, όπως τα : Alice, Giulia, Martha Washington, Oceania, Kaiser Franz Josef I, Laura, Argentina, κ.ά.  Οι άλλες ξένες εταιρείες ήταν μικρότερες. 

Ελληνικές ατμοπλοϊκές εταιρείες δημιουργήθηκαν από το έτος 1907, στην υπερπόντια γραμμή[10] Ελλάδα - Αμερική.  Οι πρώτες εταιρείες ήταν: “Μωραΐτης”[11] (1906-1908) και “Υπερωκεάνιος Ελληνική Ατμοπλοΐα[12]” (1910-1912), που δεν άντεξαν στον ανταγωνισμό και χρεοκόπησαν. 

Διαφήμιση σε εφημερίδα της Λαμίας

 (Αρχές 20ού αι.)

Αντίθετα, η εταιρεία “Εθνική Ατμοπλοΐα της Ελλάδος[13]” των αδελφών Εμπειρίκου κυριάρχησε στο χώρο των υπερωκεανίων για 30 χρόνια (1908-1937), με πλοία όπως : Patris[14], Themistocles, Macedonia, Ioannina, Thessaloniki, Vassilefs Constantinos[15], Athinai, κ.ά.

Τα ελληνικής πλοιοκτησίας ατμόπλοια έπαιρναν επιβάτες από διάφορα λιμάνια (Θεσσαλονίκη, Πειραιά, Καλαμάτα, Πάτρα) με τελικό προορισμό τη Νέα Υόρκη. Με σχετικά μικρή συνολική χωρητικότητα 5-6 χιλιάδων κόρων μετέφεραν 1.200 περίπου επιβάτες. Τα  μεγάλα ξένα ατμόπλοια της υπερατλαντικής γραμμής Μεσόγειος-Νέα Υόρκη έπαιρναν επιβάτες (κυρίως μετανάστες) από πολλά λιμάνια της Μεσογείου. Αυτά τα πλοία ήταν συνήθως μεγαλύτερα για μεταφορά πλέον των 1.500 επιβατών (τα πιο μεγάλα μετέφεραν 2.000 και πλέον επιβάτες).

Λιμάνι της Πάτρας, αρχές του 20ού αιώνα. Μετανάστες περιμένουν να επιβιβαστούν. (Φωτ.: Αρχείο EΛIΑ).

   Άλλη επιλογή ταξιδιού των μεταναστών ήταν να περάσουν από ελληνικό λιμάνι (Πειραιά, Πάτρα, κ.ά.) σε ξένο λιμάνι (Νάπολη της Ιταλίας, τη Χάβρη ή Μασσαλία της Γαλλίας). Από εκεί, έπαιρναν άλλο ατμόπλοιο (ξένης εταιρείας) κι έφταναν στην Αμερική. Τέτοια πλοία υπήρχαν πολλά όπως Sicilian Prince, Panonnia, Caronia, Italia, Ivernia, Niagara, Madonna, Chicago, κ.ά.

Η επιλογή του πλοίου δεν είχε ιδιαίτερη σημασία για το μετανάστη εκτός από το κόστος του εισιτηρίου. Πυκνότερη κίνηση είχαν τα ξένης ιδιοκτησίας ατμόπλοια, εφόσον ήταν αριθμητικά περισσότερα. Οι περισσότεροι μετανάστες του Παλαιοχωρίου (13 άτομα) ταξίδεψαν από την Πάτρα με το ατμόπλοιο “Martha Washington”.

Συνολικά έγιναν 18 ταξίδια, που διακίνησαν 49 μετανάστες του Παλαιοχωρίου. Οι περισσότεροι μετανάστες (30) προτίμησαν το λιμάνι της Πάτρας, ενώ μόνο 13 έφυγαν από το λιμάνι του Πειραιά (βλ. πίνακα 5).

Με το πλοίο “Martha Washington” από το λιμάνι της Πάτρας έφυγαν 10 μετανάστες, σε ένα ταξίδι το 1909. Από το λιμάνι του Πειραιά σε ένα ταξίδι, το 1909, έφυγαν 8 άτομα με το ελληνικής ιδιοκτησίας πλοίο “Patris ”. 

 

3. Το ταξίδι – η άφιξη

   Οι περισσότεροι μετανάστες του Παλαιοχωρίου - όπως προαναφέρθηκε - προτίμησαν το μεγάλο ελληνικό λιμάνι της Πάτρας και πήραν το ατμόπλοιο για την Αμερική ή μέσω Ιταλίας ή Γαλλίας, απ’ όπου πήραν άλλο πλοίο για τον ίδιο τελικό προορισμό. Σε πλοία των 5-6 χιλιάδων κόρων, οι 1.000-1.300 επιβάτες της 3ης θέσης (οι μετανάστες) στοιβάζονταν σε πολύ στενούς χώρους, κάτω απ’ το κατάστρωμα.  

Άφιξη των μεταναστών στην Αμερική

Σ’ ένα κρεβάτι-κουκέτα μόνο περνούσαν αναγκαστικά όλες  τις ώρες και μέρες του ταξιδιού, λόγω του συνωστισμού. Η πολυκοσμία, η ανύπαρκτη καθαριότητα (η ατομική και των χώρων), η ναυτία, το κρύο και η κακή ποιότητα του φαγητού ήταν, για τις 20 περίπου μέρες ταξιδιού, ένα μαρτύριο που το υπέμεναν αναγκαστικά.

Φτάνοντας στο λιμάνι της Νέας Υόρκης, περνούσαν όλοι από υγειονομικό έλεγχο επάνω στο πλοίο. Μετά κατέβαιναν και μαζί με τις αποσκευές τους περίμεναν στη σειρά για την καταγραφή και τον τελικό έλεγχο της υπηρεσίας Μετανάστευσης, στο κτίριο του Ellis Island (νησιού Έλλις), που οι Έλληνες το έλεγαν «Καστιγγάρι».

Οι άρρωστοι, όσοι είχαν κάποια καταδίκη (κλοπή ή έγκλημα), όσοι δεν είχαν συγγενείς ή φίλους στην Αμερική κι όσοι δεν είχαν λίγα χρήματα για εισιτήριο στον τόπο προορισμού, υποχρεωτικά επέστρεφαν στο πλοίο για επαναπατρισμό.

Οι νεοαφιχθέντες έμεναν για λίγο στη Νέα Υόρκη [16] (η πρώτη εικόνα της Αμερικής). Ήταν όμως ακριβή πόλη[17] και αναγκαστικά έφευγαν σύντομα για τον τελικό προορισμό τους. Με ένα ποσό γύρω στα 20 δολάρια, αγόραζαν το εισιτήριο και έτρωγαν κάτι στη διαδρομή μέχρι τον τόπο προορισμού.

 

Πλήθος μεταναστών στο κατάστρωμα του πλοίου,

έτοιμο για αποβίβαση.

Οι προορισμοί (αναλυτικά στοιχεία δίνονται σε χωριστή ενότητα) ήταν:

(α) Οι μεγάλες πόλεις των βορειοανατολικών πολιτειών της Νέας Υόρκης και της Μασαχουσέτης.

 (β) Οι αναπτυγμένες πολιτείες των Μεγάλων Λιμνών του Ιλλινόις (κυρίως το Σικάγο), του Οχάιο και της Πενσυλβάνια.

(γ) Οι μεσοανατολικές πολιτείες της Γιούτα, και λιγότεροι της Μοντάνα και Γουαϊόμινγκ.

Κυρίως απέφυγαν τις μακρινές δυτικές πολιτείες και την Καλιφόρνια.

4. Αλφαβητικός πίνακας των μεταναστών του Παλαιοχωρίου

   Από το αμερικανικό αρχείο του νησιού Έλλις (Ellis island) μέσω του Διαδικτύου (internet) βρέθηκαν οι περισσότεροι μετανάστες του Παλαιοχωρίου που έφτασαν στις Η.Π.Α. και καταγράφηκαν. Από το 1892 έως το 1924, περισσότεροι από 22 εκατομμύρια μετανάστες, επιβάτες, και μέλη πληρώματος των πλοίων ήρθαν στις ΗΠΑ μέσω του νησιού Ellis και του λιμένα της Νέας Υόρκης και έχουν καταγραφεί[18]. Τα βασικά στοιχεία των μεταναστών του Παλαιοχωρίου δίνονται συνοπτικά στον παρακάτω πίνακα (με αλφαβητική σειρά και έτσι ακριβώς, όπως τα κατέγραψαν στην Υπηρεσία Μετανάστευσης των ΗΠΑ):

 

Κτίριο της Υπηρεσίας Μετανάστευσης των ΗΠΑ (EllisIsland)

5. Μεταναστευτικό χρονικό του Παλαιοχωρίου Δωριέων

Α. Οι πρωτοπόροι

   Η αρχή έγινε στο 1906 από δύο μεμονωμένα άτομα. Ήταν ο Νικόλαος Πατρινός και ο Ευστάθιος Κατσαδήμας. Πιο συγκεκριμένα και με τη χρονική σειρά :

   Στις 24 Απριλίου 1906, από το λιμάνι της Πάτρας, ο Νικόλαος Πατρινός έφυγε με το πλοίο “Giulia” και στις 15 Μαΐου έφτασε στην Αμερική. Ήταν τότε 18 χρονών παλικάρι και με 23 $ μαζί του πήγαινε για δουλειά εργάτη στα ανθρακωρυχεία του Κάστλ Γκέιτ της Γιούτα, όπου δήλωσε έναν φίλο του το Δημήτριο Χαλέθο.

   Στις 21 Μαΐου 1906, από το λιμάνι της Πάτρας ο Ευστάθιος Κατσαδήμας, αναχώρησε με το πλοίο “Francesca” και στις 7 Ιουνίου αποβιβάστηκε στο λιμάνι της Νέας Υόρκης. Κι αυτός ήταν τότε 18 χρονών και αναζητούσε δουλειά εργάτη στο Κάστλ Γκέιτ της Γιούτα, όπου είχε το θείο του Γεώργιο Μπαμπάρα.

   Επιπλέον, στο 1906 πήγε και ο Νικόλαος Κολύρης και εργάστηκε την περίοδο 1906-1908 στην πολιτεία Ουάσινγκτον. Από στοιχεία των καταγραφών δηλώθηκε ότι το 1906 είχε έρθει και ο 16χρονος τότε Δημήτριος Πατρινός.

Β. Αύξηση των μεταναστών στο 1907

  Στη διάρκεια του έτους έγιναν δύο ομαδικά ταξίδια και 1 από μεμονωμένο άτομο προς την Αμερική. Συνολικά έφυγαν 8 μετανάστες απ’ το Παλιοχώρι. Πιο αναλυτικά :

   Η πρώτη ομαδική αναχώρηση στο 1907 έγινε από μια διμελή ομάδα που την απάρτισαν οι Ιωάν. Λουκαδούνος και Τζ. Πλαστήρας. Στις αρχές Μαΐου, η ομάδα έφυγε από την Ελλάδα κι έφτασε στο γαλλικό λιμάνι της Βουλώνης, απ’ όπου στις 4 Μαΐου 1907, πήρε το πλοίο “Potsdam” και στις 16 Μαΐου πάτησαν πόδι στις ΗΠΑ. Για τους μετανάστες αυτούς ξέρουμε ότι :

· Ο Ιωάννης Λουκαδούνος ήταν 21 ετών. Ως τόπο γέννησής του δήλωσε τη Γλούνιστα. Ήταν εργάτης και με 12 $ μαζί του πήγαινε για δουλειά στο Σικάγο, κοντά στο φίλο του Ι. Μπούσουλα.

· Ο Τζέιμς [19] Πλαστήρας ήταν 23 ετών. Τελικός προορισμός του για δουλειά εργάτη ήταν το Σικάγο, όπου ήταν ο κοινός φίλος Ι. Μπούσουλας.

Η μεμονωμένη αναχώρηση στο 1907 έγινε από τον Αθανάσιο Σκουρτιά. Από την Ελλάδα ταξίδεψε με πλοίο στη Νάπολη. Από το ιταλικό λιμάνι στις 7 Οκτωβρίου έφυγε με το πλοίο “Italia” και στις 18 Οκτωβρίου έφτασε στην Αμερική. Ο μετανάστης ήταν τότε 19 ετών. O πατέρας του λεγόταν Παναγιώτης. Ως εργάτης πήγαινε στο Καστλ Γκέιτ της Γιούτα για δουλειά, κοντά στο φίλο του Ασημ. Ασημακόπουλο.

   Η δεύτερη ομαδική αναχώρηση στο 1907 έγινε από τετραμελή ομάδα, που την στελέχωσαν οι : Ευθ. Αντιπάτης, Γιώρ. Ασημάκης, Νικ. Ασημάκης και Αθ. Σούφλης. Στα μέσα Νοεμβρίου από το λιμάνι της Πάτρας, η ομάδα επιβιβάστηκε στο πλοίο “Laura” και στις 6 Δεκεμβρίου αποβιβάστηκαν στο λιμάνι της Νέας Υόρκης. Επιπλέον στοιχεία μας πληροφορούν ότι :

· Ο Ευθύμιος Αντιπάτης ήταν τότε 26 ετών. Ο πατέρας του στο Παλιοχώρι λεγόταν Ηλίας. Δήλωσε εργάτης και πήγαινε στο Καστλ Γκέιτ της Γιούτα, όπου ήταν ο φίλος του Ασημάκης Ασημακόπουλος.

 

Ατμόπλοιο “Laura”  (Photo: Peabody Essex Museum)

· Ο Γεώργιος Ασημάκης ήταν 24 ετών. Πίσω στην πατρίδα ήταν ο πατέρας του Δημήτριος. Με 18 $ στην τσέπη πήγαινε κι αυτός στο Καστλ Γκέιτ της Γιούτα για δουλειά εργάτη, κοντά στον ξάδερφό του Ασημάκη Ασημακόπουλο.

· Ο Νικόλαος Ασημάκης ήταν 24 ετών και παντρεμένος. Η γυναίκα του στο Παλαιοχώρι λεγόταν Ευγενία. Δήλωσε εργάτης και πήγαινε στο Σικάγο για δουλειά, όπου ήταν ο φίλος του Γουλιάμος Γουλιάμου[20] από τη Γραβιά.

· Ο Αθανάσιος Σούφλης ήταν 23 ετών. Ο πατέρας του στο χωριό λεγόταν Θεόδωρος. Με 32 $ μαζί του πήγαινε για δουλειά εργάτη στο Σικάγο, όπου ήταν ο φίλος του Σπύρος Γεωργίου.

Δ. Κορύφωση της μεταναστευτικής  φυγής στο 1909

   Στη διάρκεια τους 1909 έγιναν 4 ταξίδια από τα οποία τα τρία ήταν ομαδικά και 1 από μεμονωμένο άτομο. Στα δύο ομαδικά ταξίδια έφυγαν 8 και 10 μετανάστες αντίστοιχα. Συνολικά το Παλαιοχώρι έχασε 22 άτομα στη διάρκεια του 1909. Πιο αναλυτικά :

   Η πρώτη ομαδική αναχώρηση στο 1909 έγινε από οκτώ άτομα, τους :Ιωάν. Ασημάκη, Αντ. Κολοφώτη, την οικογένεια Κολύρη (Νικόλαος, Βασιλική, Δημήτριος, Γιαννούλα), Σπ. Μαντανίκα και Αναστ. Γ. Σούφλη. Η ομάδα έφυγε στις 29 Μαρτίου από το λιμάνι του Πειραιά, με το ελληνόκτητο πλοίο “Patris” και στις 21 Απριλίου έφτασε στην Αμερική. Τα διαθέσιμα στοιχεία μας γνωρίζουν ότι:

· Ο Ιωάννης Ασημάκης ήταν τότε 25 ετών, αναλφάβητος και παντρεμένος. Η γυναίκα του στο Παλαιοχώρι λεγόταν Γιαννίτσα. Προορισμός του για δουλειά εργάτη ήταν η Νέα Υόρκη, όπου ήταν ο φίλος του Ιωάν. Κομπότης.

· Ο Αντώνιος Κολοφώτης ήταν 23 ετών και αναλφάβητος. Ο πατέρας του στο χωριό λεγόταν Κωνσταντίνος. Με 23$ μαζί του κι αυτός πήγαινε στη Νέα Υόρκη για δουλειά εργάτη, κοντά στο φίλο Σοφοκλή Βώκο.

· Ο Νικόλαος Κολύρης ήταν 35 ετών και παντρεμένος. Μαζί του ταξίδευε για την Αμερική όλη η οικογένεια. Πίσω στην πατρίδα είχε τον αδελφό του Γεώργιο. Ο Νικόλαος Κολύρης δήλωσε εργάτης και με 100 $  μαζί του αναζητούσε δουλειά στη Νέα Υόρκη, όπου είχε το φίλο του Γεράσιμο Ντεμπονέρα. Για το Νικόλαο Κολύρη αυτό ήταν το δεύτερο ταξίδι στις ΗΠΑ. Είχε έρθει το 1906 και εργάστηκε για 2 χρόνια στην πολιτεία Ουάσινγκτον.

· Η Βασιλική Κολύρη ήταν 26 ετών, αναλφάβητη και παντρεμένη με το Νικόλαο. Πρώτη φορά ερχόταν στην Αμερική.

· Ο Δημήτριος Κολύρης ήταν τότε 5 ετών.

· Η Γιαννούλα Κολύρη ήταν 2 ετών.

· Ο Σπυρίδων Μαντανίκας ήταν 27 ετών. Στο Παλαιοχώρι είχε τον αδερφό του Κωνσταντίνο. Ήταν εργάτης και πήγαινε στη Νέα Υόρκη για δουλειά, στο φίλο του Δημήτριο Μαντζαβλιά.

· Ο Αναστάσιος Σούφλης ήταν 24 ετών. Ο πατέρας του στο χωριό λεγόταν Γεώργιος. Με 25 $ στην τσέπη και προορισμό τη Νέα Υόρκη, αναζητούσε δουλειά εργάτη, κοντά στο φίλο του Ιωάν. Κομπότη.

 

Ατμόπλοιο Πατρίς (Patris)

Η μοναδική μεμονωμένη αναχώρηση στο 1909 έγινε από τον Κώστα Σιαφάκα. Στις 4 Ιουνίου ταξίδεψε από τον Πειραιά με το πλοίο “Themistocles” και στις 25 Ιουνίου αποβιβάστηκε στο λιμάνι της Νέας Υόρκης. Ήταν τότε 21 ετών. Η μητέρα του στο Παλιοχώρι λεγόταν Δέσπω. Δήλωσε εργάτης και πήγαινε στο Τζόνσονμπουργκ (Johnsonburg) της Πενσυλβάνια, όπου είχε τον ξάδερφό του Αντώνη Σιαφάκα.

   Η δεύτερη ομαδική αναχώρηση στο 1909 έγινε από τρία άτομα, τους : Νικ. Κατσαδήμα, Κων. Λιάλιο και Ιωάν. Λουκαδούνο. Από το λιμάνι της Πάτρας, στις 27 Ιουνίου αναχώρησαν με το πλοίο “Patris” και στις 14 Ιουλίου έφτασαν στις ΗΠΑ. Επιπλέον στοιχεία μας πληροφορούν ότι :

· Ο Νικόλαος Κατσαδήμας ήταν 18 ετών. Τελικός προορισμός του ήταν το Σικάγο, όπου ήταν ο φίλος του Τζέιμς Λυμπέρης.

· Ο Κωνσταντίνος Λιάλιος ήταν 19 ετών. Ο πατέρας του στο χωριό λεγόταν Ιωάννης. Δήλωσε εργάτης και πήγαινε στο Φίτσμπουργκ (Fitchburg) της Μασαχουσέτης, όπου ήταν ο φίλος του Ιωάν. Παλαβάτσος.

· Ο Ιωάννης Λουκαδούνος ήταν 18 ετών. Ο πατέρας του στο Παλιοχώρι λεγόταν Αθανάσιος. Με 10 $ μαζί του ταξίδευε για το Σικάγο, αναζητώντας δουλειά εργάτη κοντά στο φίλο του Τζέιμς Λυμπέρη.

   Η τρίτη ομαδική αναχώρηση στο 1909 έγινε από την πολυπληθέστερη ομάδα που έφυγε από το Παλαιοχώρι. Αριθμούσε 10 άτομα και περιλάμβανε τους : Γεώρ. Αντωνίου, Ταξ. Ασημάκη, Ιωάν. Δεληγιάννη, Παν. Κατσόγιαννο, Λουκ. Λουκαδούνο, Αθ. Μιρμίρη, Δημ. Πατρινό, Κων. Πατρινό, Νικ. Πλαστήρα και Δημ. Ταλαμάγκα. Από το λιμάνι της Πάτρας, στις 6 Δεκεμβρίου επιβιβάστηκαν στο πλοίο “Martha Washington” και στις 21 Δεκεμβρίου πάτησαν πόδι στην Αμερική. Από τις καταγραφές των μεταναστών γνωρίζουμε επιπλέον ότι:

· Ο Γεώργιος Αντωνίου ήταν 32 ετών και παντρεμένος. Η γυναίκα του στο χωριό λεγόταν Αθανασία. Ως εργάτης πήγαινε για δουλειά στη Νέα Υόρκη, όπου ήταν ο φίλος του Δ. Σταμέλος.

· Ο Ταξιάρχης Ασημάκης ήταν 32 ετών και παντρεμένος. Στο Παλαιοχώρι είχε τη γυναίκα του Αλεξάνδρα. Αναζητούσε δουλειά εργάτη στη Νέα Υόρκη, κοντά στο φίλο του Ιωάν. Κόκο.

· Ο Ιωάννης Δεληγιάννης ήταν 20 ετών και αναλφάβητος. Ο πατέρας του στην πατρίδα λεγόταν Δημήτριος. Μς 24 $ μαζί του πήγαινε για δουλειά εργάτη στο Κάνσας Σίτι, της Μοντάνα, όπου ήταν ο ξάδερφός του Αρ. Κολοβός.

· Ο Παναγιώτης Κατσόγιαννος ήταν 28 ετών, αναλφάβητος και παντρεμένος. Η γυναίκα του στο χωριό λεγόταν Παναγιώτα. Με 30$ στην τσέπη αναζητούσε δουλειά εργάτη στο Σικάγο, όπου είχε το φίλο του Ν. Γκριάνια.

 

Ατμόπλοιο “Martha Washington”  (Photo: Richard Faber Collection)

· Ο Λουκάς Λουκαδούνος ήταν 38 ετών και παντρεμένος. Στο Παλιοχώρι ήταν η γυναίκα του Λάμπρω. Δήλωσε εργάτης με προορισμό το Χάβερχιλ της Μασαχουσέτης, όπου είχε το φίλο του Γ. Καπαρέλη.

· Ο Αθανάσιος Μιρμίρης ήταν 32 ετών, αναλφάβητος και παντρεμένος. Η γυναίκα του πίσω στην πατρίδα λεγόταν Καλλιόπη. Με 25 $ μαζί του πήγαινε για δουλειά εργάτη στη Νέα Υόρκη, μαζί με το φίλο του Α. Γκαβαλίνη.

· Ο Δημήτριος Πατρινός ήταν 19 ετών. Με 35 $ μαζί του πήγαινε για δουλειά εργάτη στο Σικάγο, όπου ήταν ο φίλος του Ν. Κατσαδήμας. Για το μετανάστη Δημ. Πατρινό αυτό ήταν το δεύτερο ταξίδι στις ΗΠΑ, εφόσον είχε ξανάρθει το 1906 και εργάστηκε μέχρι το 1909 στο Cumberlant της Νέας Υόρκης.

· Ο Κωνσταντίνος Πατρινός[21] ήταν 27 ετών και παντρεμένος. Η γυναίκα του στο χωριό λεγόταν Μόρφω. Προορισμός του το Σικάγο, κοντά στο φίλο Ν. Κατσαδήμα. Κι ο Κωνστ. Πατρινός είχε ξανάρθει στην Αμερική και εργάστηκε την περίοδο 1906-09 στο Cumberlant της Νέας Υόρκης.

· Ο Νικόλαος Πλαστήρας ήταν 25 ετών. Στο χωριό είχε τον αδερφό του Ιωάννη. Αναζητούσε δουλειά εργάτη στο Χάβερχιλ της Μασαχουσέτης, όπου είχε το φίλο του Αθ. Καπαρέλη.

· Ο Δημήτριος Ταλαμάγκας ήταν 30 ετών και παντρεμένος. Στο Παλαιοχώρι είχε τη γυναίκα του Γιαννούλα. Με 12 $ μαζί του πήγαινε για δουλειά στο Χάβερχιλ της Μασαχουσέτης, κοντά στο φίλο του Λ. Σταυρόπουλο.

Δ. Μεγάλη μείωση μεταναστών στο 1910

   Στη διάρκεια του 1910 έγιναν δύο μεμονωμένες αναχωρήσεις και μία ομαδική. Συνολικά έφυγαν 4 μετανάστες. Πιο συγκεκριμένα :

   Η πρώτη μεμονωμένη αναχώρηση έγινε από τον Ηλία Κολοφώτη. Στις 8 Αυγούστου, από το λιμάνι της Πάτρας ταξίδεψε με το πλοίο “Martha Washington” και στις 21 Αυγούστου αποβιβάστηκε στο λιμάνι της Νέας Υόρκης. Ήταν τότε 20 ετών και αναλφάβητος. Ο πατέρας του στο χωριό λεγόταν Κώστας. Προορισμός του ήταν το Τζόνσονμπουργκ (Johnsonburg) της Πενσυλβάνια, όπου ήταν ο ξάδερφός του Αθ. Αντωνολουκάς.

   Η ομαδική αναχώρηση στο 1910 περιλάμβανε δύο άτομα, τους Ιωάν. Κολοτούρα και Θεμ. Σαφάκα. Στις 9 Οκτωβρίου, από το λιμάνι της Πάτρας, αναχώρησαν με το πλοίο “Eugenia” και στις 29 Οκτωβρίου έφτασαν στην Αμερική. Από τα διαθέσιμα στοιχεία ξέρουμε ότι :

· Ο Ιωάννης Κολοτούρας ήταν 25 ετών, αναλφάβητος και παντρεμένος. Η γυναίκα του στο Παλιοχώρι λεγόταν Λελούδα. Με 30 $ μαζί του πήγαινε για δουλειά εργάτη στη Νέα Υόρκη, όπου είχε ένα φίλο τον Νικ. Νίνη.

· Ο Θεμιστοκλής Σ(ι)αφάκας ήταν 19 ετών και αναλφάβητος. Η μητέρα του στο χωριό λεγόταν Δέσπω. Αναζητούσε δουλειά εργάτη στο Τζόνσονμπουργκ (Johnsonburg) της Πενσυλβάνια, όπου ήταν ο αδελφός του Αντώνης Σ(ι)αφάκας.

   Η δεύτερη μεμονωμένη αναχώρηση έγινε από τον Αναστάσιο Πενταγιώτη. Από την Ελλάδα ταξίδεψε με πλοίο στη Μασσαλία. Από το γαλλικό αυτό λιμάνι στις 18 Οκτωβρίου έφυγε με το πλοίο “Venezia” και την 1η Νοεμβρίου αφίχθηκε στις ΗΠΑ. Ήταν τότε 24 ετών. Ο πατέρας του στο Παλαιοχώρι λεγόταν Δημήτριος. Δήλωσε καλλιεργητής-αγρότης. Τελικός του προορισμός ήταν το Τζόνσονμπουργκ (Johnsonburg) της Πενσυλβάνια, όπου είχε τον ξάδερφό του Σπύρο Μαντανίκα.

Ε. Ελάχιστες αναχωρήσεις στο 1911

   Στη διάρκεια του 1911 έγιναν μόνο 2 αναχωρήσεις (1 ομαδική και 1 μεμονωμένη). Συνολικά έφυγαν 3 άτομα για την Αμερική. Πιο αναλυτικά :

   Η ομαδική αναχώρηση έγινε από δύο άτομα, τους : Ευθ. Κουλουτούρα και Αναστ. Λουκαδούνο. Στις 10 Απριλίου από το λιμάνι της Πάτρας, επιβιβάστηκαν στο πλοίο “Martha Washington” και στις 26 Απριλίου αποβιβάστηκαν στο λιμάνι της Νέα Υόρκης. Για του μετανάστες αυτούς ξέρουμε ότι :

· Ο Ευθύμιος Κουλουτούρας ήταν τότε 18 ετών. Η μητέρα του πίσω στην πατρίδα λεγόταν Αλεξάνδρα. Δήλωσε εργάτης σε φάρμα και με 25 $ μαζί του πήγαινε για δουλειά στο Σικάγο. Ως γνωστό του στις ΗΠΑ ανέφερε το θείο του Ν. Κατσαδήμα στη Νέα Υόρκη.

· Ο Αναστάσιος Λουκαδούνος ήταν 19 ετών. Ο πατέρας του στο χωριό λεγόταν Γεώργιος. Ως εργάτης σε φάρμα πήγαινε κι αυτός για δουλειά στο Σικάγο. Ως συγγενή του στις ΗΠΑ δήλωσε τον ξάδερφό του Ν. Κατσαδήμα.

Η μεμονωμένη αναχώρηση στο 1911 έγινε από τον Πάνο Σούφλη. Στις αρχές Σεπτεμβρίου με πλοίο ταξίδεψε από την Ελλάδα μέχρι τη Χάβρη. Από αυτό το γαλλικό λιμάνι στις 4 Σεπτεμβρίου αναχώρησε με το πλοίο “La Bretagne” και στις 13 Σεπτεμβρίου έφτασε στις ΗΠΑ. Ήταν τότε 28 ετών. Ο πατέρας του στο Παλαιοχώρι λεγόταν Βασίλειος. Ως ασχολία-επάγγελμα ο μετανάστης δήλωσε δάσκαλος (teacher) και με 40 $ μαζί του πήγαινε στην Νέα Υόρκη για δουλειά, κοντά στο φίλο του Λουκά Σαράντη.

Ζ. Σχετική αύξηση αναχωρήσεων στο 1912

   Στη διάρκεια του 1912 έγιναν 3 ταξίδια (2 ομαδικά και 1 από μεμονωμένο άτομο). Συνολικά έφυγαν 7 άτομα. Πιο αναλυτικά :

   Η πρώτη ομαδική αναχώρηση στο 1912 έγινε από τετραμελή ομάδα, την οποία απαριθμούσαν οι: Αθ. Κολοφώτης, Ιωάν. Κολύρης, Αθ. Πατρινός και Δημ. Σκουρτιάς. Από το λιμάνι της Πάτρας στις 25  Μαρτίου επιβιβάστηκαν στο πλοίο “Columbia (1908)” και στις 13 Απριλίου αποβιβάστηκαν στο λιμάνι της Νέας Υόρκης. Τα διαθέσιμα στοιχεία του αρχείου μας πληροφορούν ότι :

· Ο Αθανάσιος Κολοφώτης ήταν 19 ετών. Ο πατέρας του στο χωριό λεγόταν Κωνσταντίνος. Δήλωσε εργάτης σε φάρμα με προορισμό το Τζόνσονμπουργκ (Johnsonburg) της Πενσυλβάνια, όπου ήταν ο αδερφός του Αντώνιος Κολοφώτης.

· Ο Ιωάννης Κολύρης ήταν 20 ετών και αναλφάβητος. Στο χωριό είχε τον αδελφό του Γεώργιο. Ως εργάτης, με 38 $ στην τσέπη, πήγαινε για δουλειά στο Τζόνσονμπουργκ (Johnsonburg) της Πενσυλβάνια, όπου ήταν ο θείος του Αντώνιος Κολοφώτης.

· Ο Αθανάσιος Πατρινός ήταν 20 ετών. Ο πατέρας του στο Παλαιοχώρι λεγόταν Γεώργιος. Δήλωσε εργάτης με προορισμό το Τζόνσονμπουργκ (Johnsonburg) της Πενσυλβάνια, όπου ήταν ο ξάδερφός του Ηλίας Κολοφώτης.

· Ο Δημήτριος Σκουρτιάς ήταν 19 ετών. Στο χωριό είχε τον πατέρα του Παναγιώτη. Με 30 $ μαζί του αναζητούσε δουλειά εργάτη στο Κούμπερλαντ (Cumberland) του Γουαϊόμινγκ, όπου είχε τον αδερφό του Αθανάσιο Σκουρτιά.

 

Πλοίο “Columbia (1908)”  (Photo: Maurizio Eliseo Collection)

   Η μεμονωμένη αναχώρηση στο 1912 έγινε από το Γεώργιο Κουμαρτσιώτη. Προς το τέλος του Απριλίου από την Ελλάδα με πλοίο πέρασε στη Νάπολη. Από αυτό το ιταλικό λιμάνι στις 27 Απριλίου ταξίδεψε με το πλοίο “Taormina” και στις 10 Μαΐου έφτασε στις ΗΠΑ. Ήταν τότε 19 ετών. Ως τόπο γέννησης και τελευταίας διαμονής δήλωσε τη Γραβιά. Η μητέρα του πίσω στο χωριό λεγόταν Μαρία. Ως εργάτης σε φάρμα αναζητούσε δουλειά στο Ντιτρόιτ του Μίτσιγκαν, όπου είχε έναν συγγενή του.

   Η δεύτερη ομαδική αναχώρηση στο 1912 έγινε από δύο άτομα τους Κώστα και Σπύρο Μαντανίκα. Από το λιμάνι της Πάτρας, στις 24 Ιουνίου αναχώρησαν με το πλοίο “Argentina” και στις 10 Ιουλίου αφίχθηκαν στο λιμάνι της Νέας Υόρκης. Επιπλέον γνωρίζουμε ότι :

· Ο Κώστας Μαντανίκας ήταν 38 ετών, αναλφάβητος και παντρεμένος. Η γυναίκα του στο χωριό λεγόταν Παναγιού. Με 70 $ μαζί του αναζητούσε δουλειά εργάτη σε φάρμα στο Τζόνσονμπουργκ (Johnsonburg) της Πενσυλβάνια, όπου είχε έναν ξάδερφό του τον Αθ. Ζαρλακούτα. Για το μετανάστη Κώστα Μαντανίκα αυτό ήταν το δεύτερο ταξίδι στις ΗΠΑ, εφόσον είχε ξανάρθει και εργάστηκε στην περίοδο 1909-12, πάλι στην Πενσυλβάνια.

· Ο Σπύρος Μαντανίκας ήταν 31 ετών. Στο Παλαιοχώρι δήλωσε ότι δεν έχει κανένα συγγενή του! Κι αυτός πήγαινε για δουλειά εργάτη σε φάρμα στο Τζόνσονμπουργκ (Johnsonburg) της Πενσυλβάνια, όπου είχε τον ανεψιό του Απ. Δαλαρή. Για τον Σπύρο Μαντανίκα αυτό ήταν το δεύτερο ταξίδι στην Αμερική. Κι αυτός είχε έρθει και εργάστηκε τν περίοδο 1909-12, πάλι στην περιοχή της Πενσυλβάνια.

Η. Επίλογος της μετανάστευσης στο 1914

   Στη διάρκεια του 1914 καταγράφηκε μία ομαδική αναχώρηση. Συγκροτήθηκε από τέσσερα άτομα τους : Ηλ. Ολυμπίσιο, Γεώρ. Πατρινό, Ιωάν. Πατρινό και Κων. Σιαφάκα. Από το λιμάνι του Πειραιά, στις 7 Φεβρουαρίου η ομάδα επιβιβάστηκε στο πλοίο ελληνόκτητο “Athinai” και στις 4 Μαρτίου αποβιβάστηκε στο λιμάνι της Νέας Υόρκης. Το υλικό του αρχείου μας γνωρίζει ότι :

· Ο Ηλίας Ολυμπίσιος ήταν τότε 19 ετών. Η μητέρα του στο Παλαιοχώρι λεγόταν Πηνελόπη. Ως εργάτης, με 30 $ μαζί του, πήγαινε για δουλειά στο Σικάγο, κοντά στο φίλο του Ιωάννη Λουκαδούνο.

· Ο Γεώργιος Πατρινός ήταν 17 ετών. Ο πατέρας του στο χωριό λεγόταν Περικλής. Προορισμός του για δουλειά εργάτη ήταν το Σικάγο, όπου ήταν ο ξάδερφός του Αθαν. Πατρινός.

· Ο Ιωάννης Πατρινός ήταν 19 ετών. Ο πατέρας του πίσω στην πατρίδα λεγόταν Γεώργιος. Κι αυτός αναζητούσε δουλειά εργάτη στο Σικάγο, όπου είχε τον αδερφό του Αθαν. Πατρινό.

· Ο Κωνσταντίνος Σιαφάκας ήταν 27 ετών. Η μητέρα του στο χωριό λεγόταν Δέσπω. Με 25 $ μαζί του πήγαινε για δουλειά εργάτη στο Γουίλκοξ (Wilcox) της Πενσυλβάνια, κοντά στον αδερφό του Θεμιστοκλή Σιαφάκα. Για τον Κωνστ. Σιαφάκα αυτό ήταν το δεύτερο ταξίδι στις ΗΠΑ, εφόσον είχε ξανάρθει την  περίοδο 1909-13 και εργάστηκε πάλι στον ίδιο τόπο.

 

Ατμόπλοιο “Athinai” , 1910

6. Η ζωή του μετανάστη στην Αμερική

Οι Έλληνες που μετανάστευαν στις υπερπόντιες χώρες, εκτός από τη σωματική ικανότητα, δε διέθεταν άλλο προσόν. Έφταναν στην Πάτρα ή στον Πειραιά και αντίκριζαν για πρώτη φορά θάλασσα και βαπόρια. Κάποιοι ήταν αγράμματοι, μερικοί είχαν τελειώσει το Δημοτικό, ήταν “άβγαλτοι” και αθώοι, στερημένοι άνθρωποι, πού δεν είχαν συνείδηση της δύναμής τους, ούτε φυσικά των δικαιωμάτων τους. Ήταν δηλαδή το κατάλληλο υλικό για εκμετάλλευση.

Η ζωή στην Αμερική, ειδικά στην αρχή,  ήταν πολύ δύσκολη. Δεν ήξεραν τη γλώσσα, ήταν ανειδίκευτοι εργάτες ή αγρότες και αντιμετώπιζαν την άρνηση των ντόπιων. Αναλάμβαναν τις πιο ανθυγιεινές και σκληρές δουλειές (ορυχεία, σιδηροδρόμους, κ.ά.). Μερικοί έγιναν πλανόδιοι πωλητές (λαχανικά, φρούτα, γλυκά, λουλούδια). Αρκετοί έγιναν λούστροι (στο βορρά, οι περισσότεροι λούστροι ήταν Έλληνες).

Για να κάνουν οικονομία στα χρήματα έμεναν σε άθλια υπόγεια, σε  ένα δωμάτιο με πολλά κρεβάτια ή στο πάτωμα, χωρίς αερισμό και καθαριότητα. Να σημειωθεί ότι τότε «θέριζε» η φυματίωση.

Κάποιοι άλλαξαν[22] δουλειά και πόλη κι έγιναν εργάτες σε βιομηχανίες. Άλλοι από λαντζιέρηδες  μάζεψαν κάποια χρήματα και άνοιξαν δικό τους μαγαζί. Τελικά πλούτισαν. Το 1920 αρκετοί Έλληνες είχαν μικρές επιχειρήσεις με γλυκίσματα (ζαχαροπλαστεία), εστιατόρια, ανθοπωλεία, καπελάδικα, καθαριστήρια, τσαγκάρικα ή έκαναν (λιανικό ή χονδρικό) εμπόριο[23].

Έλληνες ανθρακωρύχοι στην Αμερική (1912)

Το φθινόπωρο του 1912 άρχισε η επιστράτευση και αμέσως οι Βαλκανικοί Πόλεμοι. Η μετανάστευση σταμάτησε και οι νέοι μας ντύθηκαν το χακί και πήγαν στον πόλεμο εναντίον Τούρκων και Βουλγάρων, με πολλά θύματα. Αντίθετα, κάποιοι γύρισαν από την Αμερική και υπηρέτησαν τη θητεία τους ή ήταν επίστρατοι. Το 1914, μετά το τέλος του πολέμου έφυγαν ξανά.

Κάποιοι μπορεί να μην τα κατάφεραν, με βασικότερη αιτία την υγεία. Οι συνθήκες ζωής, η κούραση και η φύση της εργασίας (εργάτες ορυχείων, στις γραμμές του σιδηροδρόμου σε όλες τις καιρικές συνθήκες, ατυχήματα, ασθένειες[24], κ.ά.) με την κακή ψυχολογία από την έλλειψη της οικογένειας δεν οδήγησαν το μετανάστη στον «παράδεισο» της επιτυχίας. Έτσι αρρώστησαν και πέθαναν στα ξένα. Στην πατρίδα έστελναν για κάποια χρόνια όσα χρήματα επέτρεπε η οικονομική τους κατάσταση, βοηθώντας τη γονική οικογένεια. Άλλοι δεν μπόρεσαν να προσαρμοστούν στις ξένες συνθήκες ζωής ή ατύχησαν στους ανθρώπους και στον τόπο όπου βρέθηκαν.

     Αντίθετα, κάποιοι άλλοι μετανάστες της Ιμίρμπεης ίσως πρόκοψαν τόσο επαγγελματικά, όσο και στην προσωπική τους ζωή. Να παντρεύτηκαν ελληνίδες ή ξένες γυναίκες αποκτώντας οικογένειες με παιδιά, που στη συνέχεια επίσης να ευδοκίμησαν στην Αμερική δημιουργώντας επιχειρήσεις και δημιουργώντας περιουσίες.

      Η έλλειψη γνώσης για πρόσωπα του τόπου δεν επιτρέπει να ξέρω την τύχη των μεταναστών, μετά από κάποια χρόνια στην Αμερική. Αποτελεί αντικείμενο μικρής επιπλέον έρευνας και συμπλήρωσης αυτής της προσπάθειας.

7. Προορισμοί – Τόποι εργασίας

     Μετά τον έλεγχο της υπηρεσίας Μετανάστευσης, οι μετανάστες έφευγαν για τον τόπο τελικού προορισμού, με σκοπό την εγκατάσταση και την εύρεση εργασίας. Με επιστολές είχαν από πριν συνεννοηθεί πού και πώς θα φτάσουν στον τόπο, όπου τους περίμενε ο συγγενής, συμπατριώτης ή φίλος τους. Οι πρωτοπόροι επέλεξαν τον τόπο εργασίας τους με τον ίδιο τρόπο (μέσω κάποιου γνωστού ή συγγενή) ή τυχαία. Από τον παρατιθέμενο πίνακα φαίνεται ότι οι πλέον ζητούμενοι προορισμοί ήταν οι πολιτείες : Ιλλινόις, Νέας Υόρκης,  Πενσυλβάνια, Γιούτα και Μασαχουσέτης. Για τους κυριότερους τελικούς προορισμούς και τους ανθρώπους του Παλαιοχωρίου που βρέθηκαν εκεί, θα δοθεί ένα σύντομο χρονικό. Συγκεκριμένα :

   Ιλλινόις (Illinois) :  Στην πολιτεία αυτή επέλεξαν ως τόπο εργασίας την πρωτεύουσά της δηλ. το Σικάγο (Chicago). Πιο συγκεκριμένα :

   Το Μάιο του 1907 ήρθαν εδώ οι Ιωάννης Λουκαδούνος και Τζέιμς Πλαστήρας, κοντά στο φίλο τους Ι. Μπούσουλα.

   Το Δεκέμβριο του 1907 κατέφθασαν οι Νικόλαος Ασημάκης και Αθανάσιος Σούφλης. Οι φίλοι Γουλιάμος Γουλιάμου και Σπύρος Γεωργίου φρόντισαν για την εκεί εγκατάστασή τους.

   Τον Ιούλιο του 1909 αφίχθηκαν οι Νικόλαος Κατσαδήμας και Ιωάννης Λουκαδούνος. Ο κοινός τους φίλος Τζέιμς Λυμπέρης συνέδραμε στην αναζήτηση εργασίας.

   Το Δεκέμβριο του 1909 ήρθαν οι Παναγιώτης Κατσόγιαννος, Δημήτριος Πατρινός και Κωνσταντίνος Πατρινός κοντά σε φίλους (όπως ο Ν. Κατσαδήμας).

 

Πανοραμική εικόνα του Σικάγου

   Τον Απρίλιο του 1911 έφτασαν οι Ευθύμιος Κουλουτούρας και Αναστάσιος Λουκαδούνος, κοντά στο συγγενή τους Ν. Κατσαδήμα.

   Το Μάρτιο 1914 αφίχθηκαν οι τελευταίοι μετανάστες της περιόδου αυτής, δηλ. ο Ηλίας Ολυμπίσιος, ο Γεώργιος Πατρινός και ο Ιωάννης Πατρινός. Οι φίλοι (Ι. Λουκαδούνος) και συγγενείς (Αθαν. Πατρινός) ήταν οι δικοί τους άνθρωποι εκεί.

   Συνολικά στην πολιτεία Ιλλινόις κατέληξαν 14 μετανάστες του Παλαιοχωρίου Δωριέων.

 

Πανοραμική εικόνα της Νέας Υόρκης

   Στη Νέα Υόρκη[25] (New York) : Είναι η τεράστια πολιτεία όπου έφτασαν εδώ και εγκαταστάθηκαν αρκετοί μετανάστες του Παλαιοχωρίου. Συγκεκριμένα :

   Από τον Απρίλιο του 1909 ήρθαν οι : Ιωάννης Ασημάκης, Αντώνιος Κολοφώτης, η οικογένεια Νικολάου Κολύρη με τη γυναίκα του Βασιλική και τα δύο παιδιά του (Δημήτριο και Γιαννούλα), ο Σπύρος Μαντανίκας και ο Αναστάσιος Σούφλης. Καλοί και διαφορετικοί φίλοι ήταν οι “δικοί τους άνθρωποι” εκεί.

   Το Δεκέμβριο του 1909 κατέφθασαν οι Γεώργιος Αντωνίου, Ταξιάρχης Ασημάκης και Αθανάσιος Μιρμίρης. Πάλι, γνωστοί και φίλοι των μεταναστών φρόντισαν για την εκεί εγκατάστασή τους.

   Τον Οκτώβριο του 1910 αφίχθηκε ο Ιωάννης Κολοτούρας κοντά σε φίλο του.

   Τέλος, το Σεπτέμβριο του 1911 ήρθε ο Πάνος Σούφλης, που ήταν και ο τελευταίος μετανάστης στο συγκεκριμένο προορισμό.

       Συνολικά επέλεξαν τη Νέα Υόρκη ως τόπο εργασίας 13 άτομα του Παλαιοχωρίου.

˜™

   Στην πολιτεία της Πενσυλβάνια οι μετανάστες επέλεξαν δύο τόπους για εργασία, το Τζόνσονμπουργκ και το Γουίλκοξ. Αναλυτικά :

   Στο Τζόνσονμπουργκ[26] (Johnsonburg) : Τον Ιούνιο του 1909 ήρθε μεμονωμένα ο Κωνσταντίνος Σιαφάκας. Είχε προηγηθεί και τον υποδέχτηκε ο ξάδερφός του Αντώνιος Σιαφάκας.

Χαρακτηριστικό κτίσμα στο Τζόνσονμπουργκ

 Τον Αύγουστο του 1910, έφθασε πάλι μεμονωμένα ο Ηλίας Κολοφώτης. Ο ξάδερφός του Αθ. Αντωνολουκάς τον βοήθησε στην εγκατάσταση και αναζήτηση εργασίας.

   Τον Οκτώβριο του 1910 αφίχθηκε ο Θεμιστοκλής Σ(ι)αφάκας, κοντά στον αδερφό του Αντώνη. Λίγες μέρες αργότερα ήρθε μεμονωμένα ο Αναστάσιος Πενταγιώτης. Είχε έρθει εκεί από τη Νέα Υόρκη και τον περίμενε ο ξάδερφός του Σπύρος Μαντανίκας.

   Το Μάρτιο του 1912 ήρθαν μαζί οι Αθανάσιος Κολοφώτης, Ιωάννης Κολύρης και Αθανάσιος Πατρινός. Οι στενοί συγγενείς Αντώνιος και Ηλίας Κολοφώτης βοήθησαν.

   Τον Ιούλιο του 1912 ήρθαν εδώ - στο δεύτερο ταξίδι τους στις ΗΠΑ - οι Κώστας και Σπύρος Μαντανίκας. Καλοί συγγενείς ήταν εκεί και τους συνέδραμαν.

   Συνολικά, στο Τζόνσονμπουργκ της Πενσυλβάνια ήρθαν και εργάστηκαν 9 άνθρωποι του Παλαιοχωρίου Δωριέων.

   Στο Γουίλκοξ (Wilcox) της Πενσυλβάνια : Το Μάρτιο του 1914 ήρθε - στο δεύτερο ταξίδι του στην Αμερική - ο Κωνσταντίνος Σιαφάκας, κοντά στο αδερφό του Θεμιστοκλή.

˜

   Στην πολιτεία της Γιούτα πήγαν οι πρώτοι μετανάστες του Παλαιοχωρίου ως εργάτες στα ανθρακωρυχεία. Πιο συγκεκριμένα στο Καστλ Γκέιτ (Castle Gate) :

Έλληνες ανθρακωρύχοι στο Κάστλ Γκέιτ

 Τον Απρίλιο του 1906 έφτασαν οι πρωτοπόροι μετανάστες Νικόλαος Πατρινός και Δημήτριος Πατρινός. Ακολούθησαν, από το Μάιο 1906, ο Ευστάθιος Κατσαδήμας και μετά ο Νικόλαος Κολύρης.

   Τον Οκτώβριο του 1907 ήρθε μεμονωμένα ο Αθανάσιος Π. Σκουρτιάς. Ο φίλος Ασ. Ασημακόπουλος ήταν “ο άνθρωπός του” εκεί. Ο ίδιος βοήθησε και τους επόμενους.

   Το Δεκέμβριο του 1907 ακολούθησαν άλλοι δύο μετανάστες, ο Ευθύμιος Αντιπάτης και ο Γεώργιος Ασημάκης.

   Συνολικά, στο Καστλ Γκέιτ πήγαν και εργάστηκαν 5 άνθρωποι από το Παλαιοχώρι.

 

Χάβερχιλ, Μασαχουσέτης στις αρχές του 20ού αι.

   Στην πολιτεία της Μασαχουσέτης (Massachusetts) : Ο τόπος για εργασία που επέλεξαν οι μετανάστες του Παλαιοχωρίου ήταν η πόλη Χάβερχιλ (Haverhill). Πιο συγκεκριμένα :

   Το Δεκέμβριο ήρθε και εγκαταστάθηκε μία και μοναδική τριμελής ομάδα, από τους Λουκά Λουκαδούνο, Νικόλαο Πλαστήρα και Δημήτριο Ταλαμάγκα κοντά σε φίλος των.

  

Η κεντρική οδός (Walnut street) του Κάνσας Σιτυ (1906)

    Μεμονωμένες επιλογές τόπων εργασίας ήταν :

   Το Κάνσας Σίτυ (Kansas City), της Μοντάνα : Ήρθε το Δεκέμβριο του 1909 ο Ιωάννης Δεληγιάννης. Ήταν ήδη εκεί ο ξάδερφός του Αρ. Κολοβός.

   Το Κούμπερλαντ (Cumberland), του Γουαϊόμινγκ : Τον Απρίλιο του 1912 αφίχθηκε ο Δημήτριος Π. Σκουρτιάς. Είχε στο μεταξύ έρθει εδώ ο αδερφός του Αθανάσιος Σκουρτιάς από το Καστλ Γκέιτ, όπου πήγε το 1907 που πρωτοήρθε.

   Το Ντιτρόιτ (Detroit) του Μίτσιγκαν : Έφτασε εδώ μεμονωμένα ο Γεώργιος Κουμαρτσιώτης[27], κοντά σε συγγενή του.

   Το Φίτσμπουργκ (Fitchburg) της Μασαχουσέτης : Το επέλεξε ο Κωνσταντίνος Ι. Λιάλιος, εφόσον είχε εκεί έναν καλό φίλο.

                                                                                                     Κωνσταντίνος Αθ. Μπαλωμένος

                                                                                                                             φυσικός

 ----------------

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΑΝΑΦΟΡΕΣ-ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ

1. Ηλεκτρονικό Αρχείο EllisIsland
2. Ηλία Τρ. Καινούργιου : Βιβλίο, με τίτλο “Λαογραφικό, η Ρούμελη, το Παλιοχώρι, οι Σαρακατσαναίοι”, 1978, Αθήνα.
3. Βιβλίο “Εκκλησιαστικά Ιστορικά  Ενορίας Παλαιοχωρίου Δωριέων” του ιερέα Χαράλ. Ε. Παπαευθυμίου, 2010, Έκδοση Πολιτιστικού Συλλόγου Παλαιοχωρίου Δωριέων.
4. Ιστοσελίδα :  www.eetaa.gr
5. Στοιχεία Γενικών Απογραφών Πληθυσμού στα έτη 1889, 1896 και 1920.
6. Εκλογικός Κατάλογος Δήμου Δωριέων (Παλαιοχώριον) έτους 1865 (από ΓΑΚ).
7. εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ ετών 1927-1940, Λαμία.
8. Αρχείο ΕΛΙΑ.
9. Κωνσταντίνου Αθ. Μπαλωμένου : «Μετανάστες της Γραβιάς στην Αμερική (τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα)», Λαμία, 2009.
10. «Οδηγός του Μετανάστου», 1910, Αθήνα.
11. Θανάση Καλαφάτη «1880-1920, η πρώτη εν Αμερική μετανάστευσις»,  2-5-2004, από το Διαδίκτυο.
12. περ. «Οικονομικός Ταχυδρόμος», ειδικό τεύχος, σελ. 54, 1997.
13. Ιστοσελίδα http://palaioxori-dorieon.blogspot.gr/
14. http://kallidromon.blogspot.gr/
15. http://www.neoi-palaioxwriou.gr/
16. Βικιπαίδεια

Το Παλαιοχώρι Δωριέων (από ιστοσελίδα Συλλόγου)

---

[1] Οι συνθήκες ζωής στα χρόνια εκείνα, ιδιαίτερα της αγροτιάς η οποία έδωσε και το μεγαλύτερο ποσοστό στον όγκο των μεταναστών, ήταν άθλιες.

[2] Από τους 49 μετανάστες αυτής της εργασίας, οι 8 ήταν αναλφάβητοι (ποσοστό 16 %).

[3] Χαρακτηριστική είναι η παρατήρηση ότι οι μετανάστες δεν προερχόντουσαν όλοι από τα πιο φτωχά τμήματα του αγροτικού πληθυσμού. Το ταξίδι απαιτούσε ένα σημαντικό ποσό και οι πράκτορες ή οι τοκογλύφοι που θα δάνειζαν το απαραίτητο για τα ναύλα ποσό, ζητούσαν εξασφάλιση. Έτσι μικροκτηματίες με υποθηκευμένα κτήματα ήσαν πολλοί μεταξύ των μεταναστών.

[4] έτσι παρουσίαζαν την Αμερική  εκατοντάδες μεσίτες μετανάστευσης (επάγγελμα που ανθούσε τα χρόνια εκείνα), ως νέα Γη της Επαγγελίας.

[5] Στους παράγοντες που ώθησαν προς την υπερπόντια μετανάστευση, σημαντική θέση δίπλα στις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες κατείχαν και οι πολιτικές συνθήκες. Η εμπόλεμη κατάσταση, αλλά και οι πολιτικές εκτροπές και ανωμαλίες γίνονταν πρόξενοι μεγάλων πληθυσμιακών μετακινήσεων. Η ανυποταξία στο στρατό τις δύο δεκαετίες 1890-1910 ήταν σημαντική. Για τις τότε κυβερνήσεις η μετανάστευση αποτέλεσε μια επιθυμητή εκτόνωση και τη διέξοδο από το μεγάλο και άλυτο πολυετές πρόβλημα της ληστείας στην Ελλάδα.

[6] Κυμαίνονταν από 100 μέχρι 400 δραχμές σε αξία της εποχής εκείνης. Με τον ανταγωνισμό των εταιριών και με το μεγάλο αριθμό μεταναστών σε κάθε ταξίδι (1.000 - 1.500 άτομα), το ταξίδι έφτασε να κοστίζει 60 δραχμές. Πάντως ήταν σημαντικό ποσό για τα χρόνια εκείνα.

[7]  Η τοκογλυφία οργίαζε. Ο τόκος, ήταν 20-30% σε χρήμα, αλλά οι δανειστές έπαιρναν από τους οφειλέτες τους, γάλα, βούτυρο, και άλλα προϊόντα, ανεβάζοντας τον τόκο σε 70 ή και 80%.

[8] Όταν λέμε Αμερική εννοούμε τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής (ΗΠΑ).

[9] Αντιπρόσωπος (πράκτορας) για τη Φθιώτιδα ήταν ο Αθανάσιος Γιαννούκος, με γραφείο στην οδό Ρήγα Φεραίου στη Λαμία.

[10] Οι ελληνικές υπερπόντιες γραμμές που αναπτύχθηκαν ήταν κυρίως δύο : η γραμμή βορείου Ατλαντικού (1907– 1977), που τη διέκοψε για επτά χρόνια ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και η γραμμή Αυστραλίας (1947 – 1977).

[11] Εταιρεία των Δ. Μωραΐτη και Παν. Βαλλιάνου. Είχε τα αγγλικής κατασκευής υπερωκεάνια "Μωραΐτης" (Moraitis) και "Αθήναι" (Athinai).

[12] Είχε τα ίδια πλοία της προηγούμενης εταιρείας (δηλ. Moraitis και Athinai). Όμως χρεοκόπησε το 1912 και απορροφήθηκε από την εταιρεία των Αφών Εμπειρίκου.

[13] Η «Εθνική Ατμοπλοΐα της Ελλάδος» συχνά αναγκάστηκε να αντιμετωπίσει επιτάξεις και φθορές πλοίων, από πολεμικές αντιξοότητες (Βαλκανικοί πόλεμοι, Α’ παγκόσμιος πόλεμος) αλλά και από εχθρότητα των αντίπαλων πολιτικών μερίδων, που εναλλάσσονταν τότε στη διακυβέρνηση της χώρας. Στη συνέχεια η «Εθνική Ατμοπλοΐα της Ελλάδος» ίδρυσε την αγγλική εταιρεία «Byron Steamship Company» που διαλύθηκε το 1928, μετά υπέγραψε μια ατυχή σύμβαση το 1932 με το κράτος και τελικά το 1937 διαλύθηκε.

[14] Ήταν το πρώτο πλοίο που παρέλαβε το 1909 από τα αγγλικά ναυπηγεία (4.890 κόρων).

[15] Τα επόμενα χρόνια μετονομάστηκε σε Megali Hellas (το 1919) και σε Byron (το 1923).

[16] Στις αρχές του 20ου αιώνα περίπου ένας στους επτά μετανάστες παρέμενε στη Νέα Υόρκη, που είχε το 1910 πάνω από 12.000 Έλληνες. Οι υπόλοιποι συνέχιζαν την πορεία τους στην τεράστια αμερικανική ενδοχώρα.

[17] «Ο βίος εν Νέα Υόρκη είναι αρκούντως πολυδάπανος. Αν ο μετανάστης μείνει ημέρας τινάς άεργος ενταύθα και δεν έχει συγγενείς ή φίλους, οι οποίοι να δαπανώσι δι΄ αυτόν, οφείλει να υπολογίζει εν τουλάχιστον δολλάριον καθ΄ ημέραν δια τροφήν και κατοικίαν, ήτοι πέντε περίπου φράγκα. Και ταύτα αν τρώγει εις τα ελληνικά μικροεστιατόρια και αποφεύγει τα ποτά και τα κεράσματα. Οιονδήποτε ποτόν στοιχίζει το ολιγότερον 5 σεντς, ήτοι 25 λεπτά. Καλόν είναι ο μετανάστης να προσπαθεί να μη μείνει μακρόν χρόνον εν Νέα Υόρκη, αλλά να διευθύνεται εις το εσωτερικόν. [Από τον «Οδηγόν του Μετανάστου», 1910].

[18] Σ’ αυτή την εργασία δεν καταγράφηκαν και  δεν περιλαμβάνονται, όσοι μετανάστες ήρθαν στις ΗΠΑ, αλλά από άλλα λιμάνια της, εκτός της Νέας Υόρκης.

[19] Έτσι τον έγραψαν στα Βιβλία Μεταναστών. Το πραγματικό του όνομα (πιθανά) ήταν Δημήτριος.

[20] Πήγε στην Αμερική στις 27 Οκτ. 1906. Δεν βρέθηκαν πολλά στοιχεία γι’ αυτόν. Πιθανά δεν επέστρεψε στη Γραβιά.

[21] Ταξίδεψε μαζί με τους : Κωνστ. Ψύχα από τη Χαλίλη, Κωνστ. Μπρούνη από το Κλωνί, Παναγ. Καφούση από τη Γλούνιστα και Δημ. Σκούρα απ’ το Μπράλο.

[22] Οι περισσότεροι μετανάστες ασχολήθηκαν μετά με το εμπόριο και τα ελεύθερα επαγγέλματα, ενώ άλλοι πολλοί σε διάφορες υπηρεσίες, έχοντας πάντα στο νου τους πώς να κερδίσουν συντομότερα και να επιστρέψουν στην πατρίδα.

[23] Βλ. περιοδικό «Οικονομικός Ταχυδρόμος», ειδικό τεύχος, σελ. 54, 1997.

[24] όπως η φυματίωση, η γρίπη (ιδιαίτερα η ισπανική γρίπη του 1918) και τα αφροδίσια νοσήματα (σύφιλη). Οι απλές μολύνσεις από χτυπήματα μπορούσαν να οδηγήσουν στο θάνατο, εφόσον δεν είχαν ανακαλυφθεί τα αντιβιοτικά.

[25] Πόλη και Πολιτεία των ΗΠΑ. Εκατομμύρια  μετανάστες πέρασαν απ’ τη Νέα Υόρκη, όταν ήρθαν στην Αμερική προς το τέλος του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα. Σε όλο το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, η πόλη έγινε παγκόσμιο κέντρο για τη βιομηχανία, το εμπόριο, και την επικοινωνία. Στο λιμάνι της έφταναν τα ατμόπλοια φορτωμένα μετανάστες με όνειρα κι ελπίδα. Μετά τους ελέγχους και την καταγραφή στο Έλλις, έμπαιναν στην πόλη της Νέας Υόρκης. Στις αρχές του 20ου αιώνα περίπου ένας στους επτά μετανάστες παρέμενε στη Νέα Υόρκη, που είχε το 1910 πάνω από 12.000 Έλληνες. Οι υπόλοιποι συνέχιζαν την πορεία τους στην τεράστια αμερικανική ενδοχώρα. Ο πληθυσμός της μητροπολιτικής περιοχής της Νέας Υόρκης είναι 19.750.000 άνθρωποι.

[26] Το Johnsonburg είναι ένας δήμος στην κομητεία Elk, στην πολιτεία Πενσυλβάνια των ΗΠΑ. Διαθέτει παραγωγική γεωργία και υλοτομία. Η μεγάλη χαρτοβιομηχανία Domtar ήταν η πλέον χαρακτηριστική μεγάλη μονάδα. Ο πληθυσμός της ήταν 4.334 κάτ. (το 1910), ενώ ήταν 2.483 κάτ. (στην απογραφή του 2010).

[27] Ο Γεώργιος Δημ. Κουμαρτσιώτης, γνωστός ως «προβιάς», προσέφερε 140.000 δραχμές το 1956 για το καμπαναριό με ρολόι του Ι. Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου Παλαιοχωρίου Δωριέων και για τη δεύτερη καμπάνα. Η σύζυγός του Άννα συνέχισε με το ποσό των 2.000 δολαρίων. Όταν ο Γεώργιος Κουμαρτσιώτης επέστρεψε στην Αμερική, έλεγε στους εκεί Έλληνες : “Στην εκκλησία του χωριού μου δώρισα ένα καμπαναριό και μια καμπάνα, μα στους συγχωριανούς μου από ένα ρολόι”.