Oι άνθρωποι της Γραβιάς (την περίοδο 1914-1964)

αφιερώνεται στη μνήμη 

του Παναγιώτη Κοντογιάννη,

που μας έφυγε νωρίς

                 Προλεγόμενα

  Από το επώνυμο Μπαλωμένος και μόνο είναι φανερή η καταγωγή από τη Γραβιά. Γεννήθηκα και έζησα στη Λαμία αλλά υπάρχουν συγγενείς και διατηρώ δεσμούς με τον πατρογονικό τόπο. Από προηγούμενα χρόνια (2012) η γνωριμία μου με τον αρχιμ. Θεοδόσιο Κλήμη και η μεγάλη εκτίμηση προς τον άνθρωπο και το πολύ σημαντικό έργο που επιτέλεσε σε διάρκεια μισού αιώνα (1964-2015), με οδήγησαν στην απόφαση τούτης της γραφής.

   Υπέβαλα αίτηση στην Μητρόπολη Φωκίδος και ζήτησα την άδεια να αντλήσω υλικό από τα βιβλία του Ναού. Αυτή έγινε δεκτή κι έτσι δούλεψα σε υλικό της περιόδου 1914-1964, δηλ. διάρκειας μισού αιώνα.

   Τα στοιχεία που βρήκα είναι πολύ ενδιαφέροντα και αναδεικνύουν το δυναμικό του τόπου. Επιβεβαιώθηκε η μόνιμη σε 2-3 γενιές εγκατάσταση των κατοίκων της Γραβιάς. Ομαδοποιήθηκαν οι επαγγελματικές ασχολίες τους, που δείχνουν την αυτονομία σε παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα.

   Επιμέρους ενότητες αποτελούν η παιδική θνησιμότητα, οι θάνατοι από τη γρίπη του1918, περιστατικά βίαιων θανάτων, οι τελεσθέντες γάμοι, θάνατοι από φυματίωση, υπερήλικες και αιωνόβιοι.

  Ευχαριστώ το Σεβασμιότατο Μητροπολίτη Φωκίδος κ. Θεόκλητο για την άδεια πρόσβασης στα βιβλία του Ναού, αντλώντας στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν με σεβασμό στη μνήμη των ανθρώπων. Έχουν σκοπό να θυμίσουν τους προγόνους μας και να τιμηθούν από τους νεότερους.

Κωνσταντίνος Αθαν. Μπαλωμένος

                    φυσικός

 

         Σύντομη ιστορία της Γραβιάς

   Το 12ος αι. π.Χ., οι Δωριείς κατέρχονται μέσω Φθίας προς τη Δρυοπίδα και τελικά στην Πελοπόννησο. Η περιοχή μεταξύ των βουνών Οίτης και Παρνασσού (του σημερινού Νομού Φωκίδας), όπου οι Δωριείς παρέμειναν ένα χρονικό διάστημα, ήταν η αρχαία Δωρίδα[1]. Η θέση που κατείχαν ήταν σημαντική, επειδή βρισκόταν στην αρχή του περάσματος μεταξύ Γκιώνας και Παρνασσού που κατέληγε στην Ιτέα.

   Οι Δωριείς που έμειναν στην περιοχή[2] ίδρυσαν τέσσερις οικισμούς, το Κυτίνιον, το Βόιον[3], τον Ερινεό[4] και την Ακύφα – Πίνδο, που αποτέλεσαν τη δωρική Τετράπολη[5].

   Τον 3ο αι. π.Χ. η Δωρική Τετράπολη εντάχθηκε στην Αιτωλική Συμμαχία.

   Το 279 π.Χ. συνασπισμένες δυνάμεις από Φωκείς, Αιτωλούς, Λοκρούς, κ.ά. έκαναν επιβραδυντικό αγώνα δολιοφθοράς[6] στη στρατιά των Γαλατών του Βρέννου, που επέστρεφε από τους Δελφούς. Η θέση της Γραβιάς χρησίμευε πάντα για την άμυνα της Φωκίδας και ιδιαίτερα των Δελφών.

   Το 226 π.Χ. στο Κυτίνιο έγινε ισχυρός σεισμός, με ζημιές και θύματα στην αρχαία Δωρίδα, στη βόρεια Παρνασσίδα, τη Λοκρίδα μέχρι και τη Μελιταία Δομοκού.

   Το 325 μ.Χ., από την Α’ Οικουμενική Σύνοδο και μετά, αρχίζει και με πολύ βραδύ ρυθμό γίνεται ο εκχριστιανισμός του τόπου.

   Τον 6ος αι. οι κάτοικοι της Τετράπολης αποσύρθηκαν στα ορεινότερα της περιοχής.  Από τη Δωρική Τετράπολη το 535 μ.Χ. αναφέρεται μόνο το Βόιον ως Βοε, οι δε νέοι οικισμοί αρχίζουν να αναφέρονται με νέα σλαβικά ή φραγκικά ονόματα. Έτσι η Δωρίδα γη ονομάζεται με το γενικό σλαβικό όνομα “Γραβιά[7]”.

   Τη χρονική περίοδο 886-912 μ.Χ. ιδρύθηκε και λειτούργησε η Επισκοπή Βάριανης (Ασβεστοχώρι). Η μορφή του πατριάρχη Αλεξανδρείας Αθανασίου του Μεγάλου ήταν τόσο έντονη, γι' αυτό και στην περιοχή θεμελιώθηκαν πολλές εκκλησίες αφιερωμένες στον Άγιο Αθανάσιο.

   Μετά το 1204, την περίοδο της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα, η περιοχή της Δωρίδας μαζί με τις πόλεις και τα φρούρια Σιδηρόκαστρου, Ζητουνίου και Γαρδικίου χαρακτηρίζεται ως Βαρωνία[8] Γραβιάς. Ο Βονιφάτιος[9], βασιλιάς της Θεσσαλονίκης, το 1254, ίδρυσε την φραγκική αυθεντία της Γραβιάς.

   Στα χρόνια της Καταλανικής κυριαρχίας (1319-1393), με δούκα Αθηνών και Νέων Πατρών τον Πέτρο Α’, κυριότερα φέουδα στο δουκάτο Νέων Πατρών ήταν οι νέες Πάτρες, το φρούριο Σιδηρόκαστρο και η Γραβιά της Δωρίδος.

   Το 1393 έρχονται οι Τούρκοι κατακτητές και καταλαμβάνουν ολόκληρη την περιοχή και την Άμφισσα.

 Την περίοδο της Τουρκοκρατίας, ο Χλωμός και τα Καστέλλια έχουν δημογεροντία και μόνιμο φοροεισπράκτορα Τούρκο (ζαμπίτη) και ανήκουν στην τουρκική Γενική Διοίκηση (βιλαέτι) της Στερεάς Ελλάδας-Ηπείρου-Θεσσαλίας και στο σατζάκιο (νομό) της Χαλκίδας.

   Το 1517 χτίστηκε το Καθολικό της Μονής Παντάνασσας ή Πανάσσαρης (Κοίμησης της Θεοτόκου και Ζωοδόχου Πηγής). Είναι βυζαντινού ρυθμού με 2 τρούλους. Βρίσκεται σε απόσταση 5χλμ. ΝΑ της Γραβιάς, στην πλαγιά του βουνού.

Οδυσσέας Ανδρούτσος

   Στις 8 Μαΐου 1821 έγινε η ιστορική μάχη στο Χάνι της Γραβιάς με 110 άντρες υπό τον Οδυσσέα Ανδρούτσο και το στρατό του Τούρκου Ομέρ Βρυώνη. 330 νεκροί και 800 τραυματίες Τούρκοι, ενώ οι Έλληνες είχαν 6 νεκρούς.

   Το 1833 διορίζεται ο πρώτος εφημέριος στον παλιό μικρό ναό του Αγ. Αθανασίου ήταν ο Νικόλαος Κόλλιας, μέχρι το 1864.

   Το 1836 ο υπάρχων οικισμός Χάνι Γραβιάς που ανήκε στο Δήμο Λιλαίας αποσπάστηκε και προσαρτήθηκε στο Δήμο Δωριέων (με έδρα τα Καστέλλια). Το 1842 ο οικισμός Γραβιά γίνεται η έδρα του δήμου Δωριέων, ενώ ο οικισμός Χάνι Γραβιάς καταργήθηκε. Το ίδιο έτος (1836) η έδρα του Ειρηνοδικείου Δωριέων μετατέθηκε από το χωρίον Αγόργιανη στη Γραβιά (την έδρα του Δήμου).

   Το 1852 έγινε ισχυρός σεισμός με καταστροφές στην περιοχή μεταξύ Γραβιάς και Μαυρολιθαρίου. Υπήρξαν ανθρώπινα θύματα, αλλά επλήγησαν και κοπάδια με γιδοπρόβατα, από τους βράχους που έπεφταν.

   Την περίοδο 1864-66 τον ιερέα Νικόλαο Κόλλια διαδέχθηκαν, στο μικρό παλιό ναό του Αγ. Αθανασίου, οι ιερείς Αθανάσιος Μελέτης (1864-65), Γεώργιος Αδαμόπουλος (1865) και Ευθύμιος Γεωργίου (1966).

   Το 1866 ορίστηκε και ανέλαβε ως εφημέριος του Ι.Ν. Αγ. Αθανασίου Γραβιάς ο παπα-Δημήτριος Τσακνιάς (Παπαδημητρίου). Παρέμεινε μέχρι το 1906.

   Το 1888 από το βασιλιά Γεώργιο Α’ εγκαινιάστηκε το μνημείο με την προτομή του Οδυσσέα Ανδρούτσου, στη θέση του ιστορικού Χανιού της Γραβιάς. Δήμαρχος Δωριέων ήταν  τότε ο Ιωάννης Βισβίκης (1845-;).

   Το 1906 στον Ι. Ν. Αγίου Αθανασίου ανέλαβε ως νέος εφημέριος ο παπα-Δήμος Αθαν. Κόλλιας. Το 1907 θεμελιώθηκε ο Ι. Ν. του Αγίου Βασιλείου Γραβιάς (όπως γράφει εντοιχισμένη πλάκα στο υπέρθυρο του ναού).

   Το 1910 οικοδομήθηκε ο πετρόκτιστος Ι. Ν. του Αγίου Αθανασίου. Το έργο ανέλαβε ο εργολάβος Δημ. Μπαμπαλής (που καταγόταν από χωριό της Δωρίδος). Η ολοκλήρωση του νέου ναού καθυστέρησε λόγω των Βαλκανικών Πολέμων.

   Το 1912 ο δήμος Δωριέων με έδρα τη Γραβιά καταργήθηκε και δημιουργήθηκε πλέον η Κοινότητα Γραβιάς. Το ίδιο έγινε και στους άλλους οικισμούς (που έγιναν Κοινότητες).

   Το 1918 από την πανδημία ισπανικής γρίπης χάνουν τη ζωή τους 38 άνθρωποι της Γραβιάς.

   Το 1929 ένα δημοσίευμα[10] από περιοδεύοντα συντάκτη της εφ. “Η ΕΠΑΡΧΙΑ” της Λαμίας δίνει τα πλεονεκτήματα της Γραβιάς (ιστορία της, την κομβική θέση, τα πολλά νερά), αλλά καταγράφει και τα προβλήματα (ανεκμετάλλευτα νερά, έλλειψη αφοδευτηρίων της κοινότητας και περιτοίχισης του Νεκροταφείου, για να μην εισέρχονται οι χοίροι).

   Το ίδιο έτος (1929) ο δήμαρχος της Λυών και πρώην πρωθυπουργός (1924-25) της Γαλλίας Εντουάρ Ερριώ (1872-1957), συνοδευόμενος από το Νομάρχη Φθιωτιδοφωκίδος Κουράτο, στην διαδρομή του προς τους Δελφούς, σταμάτησε[11] στη Γραβιά. Ο Γάλλος  φιλέλληνας επισκέφθηκε το κενοτάφιο του Οδυσσέα Ανδρούτσου και ζήτησε πληροφορίες για τον αγώνα του 1821.

   Στη διάρκεια της δεκαετίας του ’30 έγινε διαμόρφωση του χώρου του μνημείου του Χανιού με την προτομή του Οδυσσέα Ανδρούτσου. Κατασκευάστηκε ψηλή πετρόκτιστη τοιχοποιία ως περίφραξη του χώρου.

   Τον Ιούνιο του 1933, στη Γραβιά, οι αδελφοί Ανδρ. και Δ. Μπρόφας τραυμάτισαν[12] στο στήθος με μαχαίρι τον Ι. Βισβίκη για λόγους τιμής. Οι δράστες συνελήφθησαν.

   Στις 8-5-1939, με πρωτοβουλία της Κοινότητος Γραβιάς, τελέστηκε ετήσιο μνημόσυνο[13] για τον Οδυσσέα Ανδρούτσο και κατάθεση στεφάνων στον ανδριάντα του. Παρέστησαν οι αρχές του νομού Φθιωτιδοφωκίδος με επικεφαλής το νομάρχη Χαρ. Παναγόπουλο, το δήμαρχο Λαμίας Νικ. Δουδουμόπουλο, κ.ά. Επίσης παρέστησαν οι καθηγητές και μαθητές του Γυμνασίου Αμφίκλειας και οι μαθητές του προγυμνασίου Γραβιάς. Μετά την κατάθεση στεφάνων ακολούθησε παρέλαση. Προσφέρθηκαν αναψυκτικά από τον πρόεδρο της κοινότητος Γραβιάς Μελισσάρη. Ακολούθησε ρουμελιώτικο γλέντι με οβελίες και χορό με τη συνοδεία ντόπιων οργάνων μέχρι τη δύση του ηλίου.

   Τον Οκτώβριο του 1942, από τον κατοχικό Ιταλικό στρατό, πυρπολήθηκε η Ι. Μονή Πανάσσαρης. Η πυρκαγιά κατάστρεψε το συγκρότημα των κελιών και τα περιεχόμενα του Καθολικού, ενώ διασώθηκαν οι βυζαντινές αγιογραφίες.

   Από το 1943, μετά τη διαίρεση του νομού Φθιωτιδοφωκίδος, η Γραβιά ανήκει στο νομό Φωκίδας.

Το ίδιο έτος (1943), από τους Ιταλούς συνελήφθη ο εφημέριος του Ι. Ν. Αγίου Αθανασίου Γραβιάς Δήμος Αθ. Κόλλιας και φυλακίστηκε για 4 μήνες. Πέθανε στην Αθήνα τον Ιούνιο του 1944.

   Το 1943, μέσα στο χώρο του μνημείου με την προτομή του Οδυσσέα Ανδρούτσου, που είχε ψηλή τοιχοποιία, αμύνθηκαν 27 Γερμανοί, σε επίθεση ανταρτών. Μεταπολεμικά η ψηλή τοιχοποιία γκρεμίστηκε και άνοιξε ο χώρος, όπως είναι σήμερα.

   Το 1944 ανέλαβε ο ιερέας Δημ. Παπαβασιλείου, ως εφημέριος του Ι. Ν. Αγ. Αθανασίου. Το 1945 τοποθετήθηκε ως εφημέριος του Ι. Ν. Αγ. Αθανασίου ο ιερέας Παναγιώτης Κοτσίκης. Παρέμεινε μέχρι το 1964. Σε λίγα ιερά μυστήρια βοήθησαν οι ιερείς Νικόλαος Κορομπίλης και Παν. Παπανικολάου.

   Την 1-4-1947, έγινε επιδρομή ομάδας του Δημοκρ. Στρατού (υπό τον Διαμαντή) έκαψε 4 σπίτια στη Γραβιά των : Παναγιώτη Αντιπάτη (ή Κιτσάκια), Παναγιώτη Κρανιά, Ιωάννη Γουλιάμου (ή Ζέρβα) και Κων. Αθ. Μπαλωμένου (ή Γερακάρη). Εμφυλιοπολεμικά χρόνια.

   Από το 1952, η επαναλειτουργία των μεταλλείων Βωξίτες Παρνασσού, διατηρεί τον πληθυσμό της Γραβιάς, της Βάργιανης, κ.ά. χωριών, αποφεύγοντας την αστικοποίηση στην Αθήνα.

   Στις 8-5-1969, γιορτάστηκε[14] η 148η επέτειος της μάχης στο Χάνι Γραβιάς, παρουσία του εκ Γραβιάς Νικολάου Μακαρέζου (υπουργού Συντονισμού) και όλων των πολιτικών και στρατιωτικών αρχών. Χοροστάτησε ο μητροπολίτης Φωκίδος Χρυσόστομος. Χαιρετισμό απηύθυνε ο πρόεδρος της Κοινότητος Γεώργ. Παπαταξιάρχου, ενώ τον πανηγυρικό της ημέρας εκφώνησε ο στρατηγός ε.α. Δημήτριος Σκέντζος, γεννημένος στη Γραβιά.

   Στις 19-10-1969 έγιναν τα εγκαίνια[15] του διδακτηρίου του Γυμνασίου Γραβιάς. Παρέστησαν Στυλ. Παττακός, Νικ. Μακαρέζος (μετά της συζύγου του Χαρίκλειας), Ν. Σιώρης (υφ/γός Παιδείας) και πλήθος κόσμου. Χοροστάτησε ο μητροπολίτης Φωκίδος Χρυσόστομος. Προσφώνησε ο Πρόεδρος της Κοινότητος Γραβιάς Γεώργ. Παπαταξιάρχου. Ακολούθησαν ομιλίες από το Γυμνασιάρχη και μετά από το Στυλ. Παττακό.

   Το 1980, οι σεισμοί που έγιναν δημιούργησαν ρωγμές στο κτίσμα του Ναού του Αγ. Αθανασίου. Ο πετρόκτιστος ναός κρίθηκε ακατάλληλος για χρήση. Αποφασίστηκε η κατασκευή νέου Ι. Ναού. Το 1985 κατεδαφίστηκε ο παλιός ναός. Το 1987, από το μητροπολίτη Φωκίδας Αθηναγόρα, θεμελιώθηκε ο νέος Ι. Ν. του Αγ. Αθανασίου Γραβιάς.

   Από το 1998 η Γραβιά αποτελεί δήμο με ομώνυμη έδρα (πρόγραμμα «Καποδίστριας»).

   Το 1999 ολοκληρώθηκε το ακριβές ομοίωμα του (πλίθινου) Χανιού της Γραβιάς στα δυτικά της αρχικής θέσης και απέναντι από την προτομή του Οδυσσέα (από ιδέα του Γεωργ. Ασημ. Βακράκη). Εγκαινιάστηκε στις 15-5-1999, από τον τότε Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κωστή Στεφανόπουλο.

   Στην απογραφή του 2001, ο πληθυσμός της Γραβιάς ήταν 897 κάτοικοι.

   Από το 2010 η Γραβιά γίνεται δημοτικό διαμέρισμα του νέου δήμου Δελφών, με έδρα την Άμφισσα (σχέδιο “Καλλικράτης”).

   Στις 5-9-2010, εγκαινιάστηκε ο νέος Ι. Ν. του Αγ. Αθανασίου Γραβιάς από το μητροπολίτη Φωκίδας Αθηναγόρα. Δημόσιος έπαινος στον αρχιμ. Θεοδόσιο Κλήμη και την ευαρέσκεια προς “όλους τούς Δωρητάς επωνύμους και ανωνύμους πού κοπίασαν, συνεισέφεραν και συνέβαλαν στην ανέγερση και αποπεράτωσή του”.

   Το καλοκαίρι του 2015, μετά από 48 έτη προσφοράς στην κοινωνία της Γραβιάς, παραιτήθηκε ο αρχιμ. Θεοδόσιος Κλήμης. Νεότερος ιερέας ανέλαβε.

 

Το μνημείο του Οδυσσέα Ανδρούτσου με επισκέπτες

και θέα της Γραβιάς (αρχές του 20ού αι.)

---

Άλλοτε ως Δήμος και ως Κοινότητα

Η Γραβιά ως αυτοδιοικητική μονάδα

   Στο ελεύθερο από τους Τούρκους ελληνικό κράτος, καταγράφηκε για πρώτη φορά ο οικισμός Γραβιάς Χάνι και εντάχθηκε στο δήμο Λιλαίας. Το 1836 (ΦΕΚ 80Α/28-11-1836) που συστάθηκε ο δήμος Δωριέων του νομού Φωκίδος και Λοκρίδος, ο οικισμός Γραβιάς Χάνι αποσπάστηκε από το δήμο Λιλαίας και προσαρτήθηκε στο νέο δήμο, με τον οικισμό Καστέλλι ως έδρα του δήμου. Στο δήμο Δωριέων περιλαμβάνονταν οι οικισμοί Καστέλλι, Κουκουβίστα, Χλωμός, Βάργιανη, Γραβιάς Χάνι, Κάνιανη και Σκλήθρο.

   Το 1840 στο δήμο Δωριέων προσαρτήθηκαν (ΦΕΚ 22Α/18-12-1840) και οι οικισμοί : Άνω Αγόριανη, Σουβάλα, Μεςτόχι Προφήτου Ηλιού, Μπράλος, Παληοχώρι, Μαριολάτα και Κάτω Αγόριανη. Έδρα του δήμου έγινε τώρα η Κάτω Αγόριανη.

   Το 1842, στο δήμο Δωριέων γράφεται ως οικισμός Γραβιά και γίνεται η νέα έδρα του δήμου Δωριέων (ΦΕΚ 24Α/15-10-1842).

Βισβίκης Ιωάννης (1845- ;)

   Το 1845 ο Δήμος Δωριέων ανήκει στο νομό Φθιώτιδος και Φωκίδος. Οι οικισμοί Μετόχι Προφήτου Ηλιού και Γραβιάς Χάνι καταργούνται (ΦΕΚ 32Α/8-12-1845).

   Το 1897 στο δήμο Δωριέων προσαρτήθηκε και ο οικισμός Γκούρα. Το 1899 ο δήμος Δωριέων αποσπάστηκε από το νομό Φθιώτιδος και Φωκίδος (ΦΕΚ 136Α/8-7-1899) και θα υπαγόταν πλέον στο νομό Φωκίδος.

   Το 1908 καταργήθηκε ο οικισμός Κάνιανη και στο δήμο Δωριέων προσαρτήθηκαν οι οικισμοί Κάτω και Άνω Κάνιανη (ΦΕΚ 28Α/8-2-1908). Το 1909, από το νομό Φωκίδος, ο δήμος Δωριέων αποσπάστηκε και θα υπαγόταν πλέον στο νομό Φθιώτιδος και Φωκίδος (ΦΕΚ 282Α/4-12-1909).

   Το 1912, ο δήμος Δωριέων καταργήθηκε και κατακερματίστηκε σε Κοινότητες. Ο οικισμός Γραβιά ορίστηκε ως έδρα της κοινότητας Γραβιάς (ΦΕΚ 261Α/31-8-1912). Αντίστοιχα έγινε και για τους άλλους οικισμούς.

   Μέσα στην Κατοχή, το 1943, από το νομό Φθιώτιδος και Φωκίδος αποσπάται και υπάγεται πλέον στο νομό Φωκίδος (ΦΕΚ 72Α/31-3-1943).

   Από το 1998, στα πλαίσια του προγράμματος “Καποδίστριας”, η Γραβιά αποτέλεσε ομώνυμο Δήμο και έδρα του δήμου (ΦΕΚ 244Α/4-12-1997). Περιέλαβε ως δημοτικά διαμερίσματα, τις πρώην κοινότητες : Γραβιάς, Αποστολιάς, Καλοσκοπής, Βάργιανης, Καστελιών, Μαριολάτας, Οινοχωρίου και Σκλήθρου.

   Το 2010, στα πλαίσια του προγράμματος “Καλλικράτης” (ΦΕΚ 87Α/7-6-2010), ο δήμος Γραβιάς καταργήθηκε και εντάχθηκε στο νέο δήμο Δελφών, με έδρα την Άμφισσα.

  

---š

Προέλευση - καταγωγή

Γραβίσιοι και αλλομερίτες

   Μελετήθηκαν 540 άτομα που αναφέρονται στην περίοδο 1914-1964, δηλ. καλύπτουν διάρκεια μισού αιώνα. Όπως και αναμενόταν τα 500 άτομα γεννήθηκαν και έζησαν στη Γραβιά (ποσοστό 93 %). Τα υπόλοιπα 40 άτομα προήλθαν από γειτονικά χωριά (Παρνασσίδας και Δωρίδας) που μετακινήθηκαν αναγκαστικά στα χρόνια του Εμφυλίου, ελάχιστοι πρόσφυγες που ήρθαν και τελεύτησαν εδώ και μεμονωμένα περιστατικά. Από τη γειτονική Βάργιανη ήρθαν 8 άτομα, από την Κουκουβίστα 3 άτομα και τέλος από 2 άτομα κατάγονταν από Αθήνα, Άμφισσα, Μικρά Ασία και 2 ήταν σκηνίτες.

   Στον παρατιθέμενο πίνακα δίνονται αριθμητικά στοιχεία. Ακολουθούν τα ονόματα, όσων ήρθαν από άλλα μέρη :

Από Βάριανη : Παρατσόκας Νικόλαος Π., Γκολφοκωνσταντάκης Κωνσταντίνος, Μπρόφας Αθανάσιος Δημ., Κοντολάτη Τασούλα Θεμ., Μανανά Κωνσταντία Ιωάν., Καΐλης Αθανάσιος Ευσ., Τσικνή Ζωΐτσα Ν., Τσικνής Γεώργιος Ιωάν.,

Από Κουκουβίστα (Καλοσκοπή) : Τσώνος Ιωάννης Θ., Παπαταξιάρχου Αργυρούλα Ευθ., Τούμπας Κων/νος Ιωάν.

Από Αθήνα : Μαργέλλου Αγγελική χήρα Γεωργ., Λεονάρδος Γεώργιος Ι.

Από Άμφισσα : Παπαδοπούλου Ευλογέτα Δήμου, Φασίτσα Χριστίνα Κων.

Από Μ. Ασία : Ρήγα Ειρήνη Δημ., Χαντσής Παναγιώτης Μανώλη.

Σκηνίτες : Τσαπρούνη Παναγιού Δ., Καψόκαλου Παναγιώτα σύζ. Ιω.

Μεμονωμένοι : Κολέσκας Χρίστος Δ. (Δάρδα Μακεδονίας ), Μουτσανάς Μιχαήλ Αθ. (Μεγ. Παλαμά Καρδίτσας), Γούγιας Παναγιώτης (Καστριώτισσα Καλλιέων), Μίτσου Χρυσούλα Περικ. (Ελευθεροχώρι), Ποβιάτση Ευτυχία Παναγ. (Στρούζα), Μπουτνάς (;) Ευθύμιος (Καρούτες), Μωραΐτης Παναγιώτης (Στρώμη), Καραΐσκος Κωνσταντίνος (Μαλανδρίνον), Κατσιμίδης Σπύρος (Πρέβεζα), Καρέλος ή Κάρλος Βασίλειος (Γρανίτσα), Μαστρογιαννόπουλος Αργύριος (Σεγδίτσα), Σίμου Θεόδωρος (Βάρνα), Ματσούκας Σπύρος (Κων/πολις), Αντωνοπούλου Ζωνίτσα (εκ Δωρίδος), Καραντσάς Γεώργιος (εκ Θράκης), Κυριακοπούλου Παναγιώτα χήρα Κ. (Καρύταινα), Κούτας Χρήστος Παναγή (Λιθράγκομον Κύπρου), Χουλιάρας Γεώργιος Κ. (Βαρδάτες), Στρας Ιωάννης Γ. (Πετρομαγούλα), Λιάκου Κωνσταντινιά χήρα Χαρ. (Καστέλλια), Σαντά Αικατερίνη Π. (Πανουργιάς).

------

 

ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ [16]

των ηρωικώς πεσόντων αξιωματικών και οπλιτών

του 2ου Συντάγματος πεζικού

που κατάγονταν από το Δήμο Δωριέων

   Στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες (Α’ και Β’ Βαλκανικούς), συμμετείχε το 2ο Σύνταγμα Πεζικού της Λαμίας,  το οποίο στελεχώνονταν από στρατεύσιμους των νομών Φθιώτιδος, Φωκίδας και Ευρυτανίας. Τον Δήμο Δωριέων (που καταργήθηκε το 1912) απάρτιζαν τα χωριά Γραβιά, Άνω και Κάτω Αγόριανη, Άνω και Κάτω Κάνιανη, Βάργιανη, Καστέλλια, Κουκουβίστα, Μαριολάτα, Μπράλος, Παληοχώρι, Χλωμός, Σκλήθρο, Σουβάλα. Οι νεκροί που έπεσαν ήταν :

α/α         Βαθμός  Λόχος     Ονοματεπώνυμο      Μάχη που φονεύθηκε    Χρονολογία

1          στρατ.           4ος          Κούτσουλος Αθαν.         Γκριτζόβαλη         5-10-1912

2          στρατ.           2ος          Αντιπάτης Παναγ.           Βυσώκεια              19-6-1913

3          στρατ.           11ος        Γκούβας Αθαν.                Λαχανά                  20-6-1913

4          στρατ.           3ος          Μανανάς Χρήστος          Λαχανά                  20-6-1913

5          λοχίας          9ος          Κοτσαμπάς Χρήστος       Λαχανά                  21-6-1913

6          δεκανεύς     7ος          Πατρινός Ηλίας               Λαχανά                  21-6-1913

7          στρατ.           -               Πανάγου Παναγ.             Λαχανά                  21-6-1913

8          στρατ.           10ος        Δημητρίου Δημήτρ.        Λαχανά                  21-6-1913

9          στρατ.           7ος          Λιανός Κωνστ.                 Προφ. Ηλίας         ; - ; - 1013

10        στρατ.           1ος          Πούλος Οδυσσεύς          Λαχανά                  21-6-1913

11        στρατ.           5ος          Ντούμης Χρήστος           Λαχανά                  21-6-1913

 

Επαγγέλματα των κατοίκων της Γραβιάς

   Στην παρούσα μελέτη εξετάστηκαν 540 άτομα που έζησαν και τελεύτησαν κατά την περίοδο 1914-1967, δηλ. σε διάρκεια 53 ετών. Από αυτά τα άτομα, ο οικονομικά ενεργός πληθυσμός μετρήθηκε σε 208 άτομα (174 άνδρες και 34 γυναίκες), δηλ. ήταν ποσοστό 38,5 %.

   Στον μη ενεργό πληθυσμό ανήκουν οι άεργοι, τα παιδιά, οι μαθητές/μαθήτριες, τα οικιακά, οι στρατιώτες και οι συνταξιούχοι.

   Οι κυριότερες ασχολίες των κατοίκων της Γραβιάς ήταν στη γεωργία και κτηνοτροφία. Επίσης οι εργάτες αποτέλεσαν σημαντική αριθμητικά ομάδα, στην οποία καταγράφηκαν και 34 γυναίκες. Τα ελεύθερα επαγγέλματα δραστηριοποιούσαν και απασχολούσαν αρκετούς.

   Στα επόμενα, θα παρουσιαστεί κάθε επαγγελματική ομάδα, με ονόματα και αριθμούς.

  1. Γεωργοί

   Στα χρόνια που αναφερόμαστε οι γεωργοί στον κάμπο της Γραβιάς είχαν μικρά αγροτικά μερίδια, λόγω της περιορισμένης έκτασης του κάμπου της. Καλλιεργούσαν κυρίως σιτάρια, κριθάρι, καλαμπόκι και βρώμη. Επίσης είχαν αμπέλια και έφτιαχναν εξαιρετικό κρασί. Στην περιοχή της Γραβιάς δεν υπήρχαν αρκετές ελιές. Έτσι το λάδι δεν έφτανε για όλη τη χρονιά. Αντίθετα, το κρασί στα βαρέλια δεν έλειπε από το κατώι του σπιτιού.

   Καταγράφηκαν 49 άτομα, όλοι άντρες (ποσοστό 9% του πληθυσμού). Ο τρόπος ζωής, παρά τις κακουχίες (σκληρή δουλειά, καιρικές συνθήκες, ταραγμένες περίοδοι, μοναχική ζωή) στο φυσικό περιβάλλον βοήθησε να φτάσουν σε σχετικά μεγάλες ηλικίες. Τη μεγαλύτερη σημείωσε ο αιωνόβιος Γεώργιος Παπάς, με 105 χρόνια ζωής! Όλοι ήταν έγγαμοι και γεννημένοι στη Γραβιά (εκτός του Βαργιανίτη Γεωργίου Ι. Τσικνή).

   Ακολουθεί πίνακας με περισσότερα στοιχεία γι’ αυτούς :

α/α           Ονοματεπώνυμο                                                έτη            ηλικία

1           Μανανάς Ευθύμιος                                          1834-1922      88

2           Σκέντσος Δημήτριος                                        1836-1924      88

3           Μπαλωμένος Γεώργιος (ή Τσιορτσιάς)        1843-1921      78

4           Μελισσάρης Αθανάσιος                                 1845-1920      75

5           Λαλάς Γιαννάκης Αθ.                                        1851-1929      78

6           Κρέμαστος Ηλίας Ευθ.                                     1854-1924      70

7           Τραμπάκλος Αθανάσιος Δ.                              1854-1929      75

8           Παπάς Γεώργιος                                               1855-1960      105

9           Αντιπάτης Γεώργιος Π.                                    1857-1929      72

10         Μπαχούμης Χρήστος Χ.                                  1858-1930      72

11         Μανανάς Λουκάς                                              1861-1946      85

12         Αντωνίου Αντώνιος Ν.                                    1861-1955      94

13         Λαλάς Ιωάννης                                                  1861-1955      94

14         Κρικώνης Ιωάννης Ευστ.                                 1862-1924      62

15         Καναβός Λεωνίδας Λ.                                      1863-1930      67

16         Δούρος Γεώργιος                                             1864-1922      58

17         Δούρος Αναστάσιος                                         1866-1914      48

18         Αντιπάτης Ιωάννης Π.                                      1869-1937      68

19         Κατσίμπρας Λουκάς                                         1869-1951      82

20         Γκόλφης Γεώργιος Γκόλφη                             1870-1929      59

21         Κορμούσης Βασίλειος Ιω.                               1872-1937      65

22         Ξηρός Βασίλειος Γ.                                           1873-1921      48

23         Κανέλος Κωνσταντίνος Ιω.                              1874-1924      50

24         Μπαλωμένος Λουκάς Λ.                                  1874-1930      56

25         Γουλιάμου Κωνσταντίνος Γουλιάμου           1874-1932      58

26         Λαλάς Δημήτριος Αθ.                                       1874-1954      80

27         Δημόπουλος Νικόλαος                                    1874-1954      80

28         Μπαλωμένος Γεώργιος Ιωάν.                         1874-1956      82

29         Καΐλης Ευστάθιος                                             1874-1960      86

30         Κολύρης Ιωάννης                                             1874-1966      92

31         Κοντογιάννης Βασίλειος                                 1875-1953      78

32         Πουδιώτης Θεμιστοκλής Ι.                             1876-1923      47

33         Παπάς Ιωάννης                                                 1876-1954      78

34         Μπαλωμένος Λουκάς Γ.                                   1879-1937      58

35         Ράπτης Ηλίας Θ.                                               1880-1962      82

36         Αντιπάτης Χρήστος Δ.                                      1881-1956      75

37         Κατσίμπρας Ιωάννης                                        1881-1957      76

38         Γουλιάμος Παναγιώτης                                   1881-1961      80

39         Μεμένιας Ηλίας Γεωρ.                                     1882-1960      78

40         Κοντογιάννης Χρήστος                                    1883-1965      82

41         Καναβός Δημήτριος Ηλ.                                  1884-1918      34

42         Λάντσος Δημήτριος                                          1884-1922      38

43         Τσικνής Γεώργιος Ιωάν.                                   1884-1949      65

44         Αντιπάτης Χρήστος Γεωρ.                               1888-1948      60

45         Κραββαρίτης Αθανάσιος                                1891-1960      69

46         Κρανιάς Δημήτριος Ηλ.                                   1892-1960      68

47         Αντιπάτης Γεώργιος Δ.                                    1893-1960      67

48         Καΐλης Παν. Ευσ.                                              1903-1963      60

49         Δούρος Κων/νος                                               1912-1957      45

   Από το Βιβλίο Γεννήσεων-Βαπτίσεων του Ι. Ν. Αγ. Αθανασίου καταγράφηκαν - από τα επαγγέλματα των αναδόχων (νονών) - όσοι δηλώθηκαν ως γεωργοί. Κάποιοι απ’ αυτούς, στα επόμενα χρόνια, άλλαξαν επάγγελμα κι έγιναν εργάτες (τότε γράφονταν ως “εργατικοί”) ή παράλληλα ήταν και ποιμένες (βοσκοί). Έτσι π.χ. ο Σωτήριος Κατσάμπας[17] ήταν  γεωργός και από το 1924 γράφτηκε εργατικός. Αργότερα έγινε μυλωνάς (ο νερόμυλος δούλευε το χειμώνα).

   Ακολουθεί ο δεύτερος πίνακας με γεωργούς (έχει επιπλέον ονόματα από τον προηγούμενο πίνακα) :

α/α       Ονοματεπώνυμο                                    επάγγελμα

1            Γκόλφης Νικόλαος                                  γεωργός

2            Γουλιάμου Αθανάσιος Κ.                       γεωργός [1942]

3            Γουλιάμου Κωνστ.                                  γεωργός

4            Δούρος Αθανάσιος Κ.                             γεωργός

5            Δούρος Κωνσταντίνος Ν.                       γεωργός

6            Κανέλος Κωνσταντίνος Ι.                       γεωργός

7            Καράντσαλης Ιωάννης Ευστ.                 γεωργός

8            Κατσάμπας Σωτήριος                             γεωργός / εργατικός [από 1924]

9            Κουτροζής Γεώργιος Κ.                          γεωργός

10         Κουτροζής Δημήτριος Κ.                        γεωργός / εργατικός [1927]

11         Κουτσογιάννης Τριαντάφυλλος Ι.        γεωργός

12         Λαλάς Ανδρέας Ι.                                     γεωργοποιμήν

13         Λαλάς Ιωάννης Γ.                                     γεωργός [1942]

14         Μακαρέζος Γεώργιος Δ.                         γεωργός [1946]

15         Μακαρέζος Κωνσταντίνος                     γεωργός

16         Μανανάς Νικόλαος Γ.                             γεωργός

17         Μανανάς Παναγιώτης Ευθ.                   γεωργός / εργατικός [1937]

18         Μπαλωμένος Χρήστος Δ.                       γεωργός

19         Σπυρόπουλος Χαράλαμπος Ιω.             γεωργός / εργατικός [1926]

2. Κτηνοτρόφοι - Ποιμένες

   Από τη μελέτη των στοιχείων εντοπίστηκαν 26 ποιμένες-κτηνοτρόφοι (δηλ. ποσοστό 5% του πληθυσμού της Γραβιάς). Με εξαίρεση τον Αθανάσιο Δ. Μπρόφα (που καταγόταν από τη Βάργιανη) και τον Κων-νο Ι. Τούμπα (που καταγόταν από την Καλοσκοπή), όλοι οι άλλοι γεννήθηκαν στη Γραβιά. Η προπολεμική Γραβιά είχε σημαντική κτηνοτροφία σε γιδοπρόβατα και πολύ περιορισμένη βοοτροφία. Γνωστά ονόματα με πολλά κεφάλια ζώων, ήταν ο Μπούγας (με 400 γίδια) και ο Ηλίας Μανανάς (που είχε το παρατσούκλι “ο τετρακόσια γίδια”), κ.ά. Στον πίνακα που ακολουθεί δίνονται περισσότερα στοιχεία γι’ αυτούς :

α/α                 Ονοματεπώνυμο                                     έτη              ηλικία

1             Μανανάς Γεώργιος Παν.                       1837-1919         82

2             Κουτροζής Νικόλαος                             1845-1923         68

3             Μανανάς Γεωργής Ν.                            1847-1937         90

4             Τραμπάκουλος Νικόλαος                     1850-1918         37

5             Αντιπάτης Αθανάσιος Χ.                       1857-1932         75

6             Καθρής Ευστ.                                          1862-1947         85

7             Τούμπας Κων/νος Ιωάν.                        1863-1948         85

8             Μπαλωμένος Δημοσθένης Ευσ.          1867-1955         88

9             Καθρής Αθανάσιος Κ.                           1869-1930         61

10          Μανανάς Γρηγόριος                              1870-1950         80

11          Μαυριάς Ιωάννης Ταξ.                          1872-1941         69

12          Βλάχος Βασίλειος Στ.                            1874-1949         75

13          Μπούγας Παντελής Παντ.                    1875-1957         82

14          Μπαλωμένος Ευστάθιος Αθ.               1875-1950         75

15          Μανανάς Αθανάσιος Ευθυμ.               1879-1916         40

16          Μπούγας Δημήτριος Ηλ.                      1881-1926         45

17          Χριστοδούλου Βασίλειος Ν.                1882-1922         16

18          Μανανάς Γεώργιος Κ.                           1897-1927         30

19          Μπρόφας Αθανάσιος Δημ.                  1904-1922         18

20          Μαυριάς Νικόλαος Ι.                             1905-1921         78

21          Καθρής Παναγιώτης Αθ.                       1908-1935         27

22          Παπάς Διαμάντης Ευστ.                        1910-1927         17

23          Μαυριάς Ταξιάρχης Ιωάν.                    1916-1949         33

24          Γουλιάμου Αντώνιος Αθ.                      1924-1941         17

25          Παπάς Ευστάθιος                                   ; -1956               

26          Καράντζαλης Κων/νος                          1937-1962         25

   Από το Βιβλίο Γεννήσεων-Βαπτίσεων του Ι. Ναού κατά την περίοδο 1914-1948, προέκυψαν ονόματα που δήλωσαν ως επάγγελμα ποιμένες. Μερικοί απ’ αυτούς άλλαξαν επάγγελμα στη συνέχεια (έγιναν εργάτες ή υπάλληλος) ή είχαν ταυτόχρονα το επάγγελμα ποιμένας και κρεοπώλης. Κατά κανόνα οι μεγαλύτεροι κτηνοτρόφοι σε αριθμό ζώων ήταν και ζωέμποροι, ή είχαν και κρεοπωλείο.  Επίσης οι βοσκοί ήταν και εκδοροσφαγείς, που εξυπηρετούσαν πελάτες την περίοδο των ονομαστικών εορτών και του Πάσχα.

   Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στα προπολεμικά χρόνια ήταν η ζωοκλοπή. Τη θεωρούσαν ως δείγμα παλικαριάς και γίνονταν πολλά περιστατικά. Δεν γινόταν επειδή πείναγαν, αφού κάποιοι από τους ζωοκλέφτες είχαν πολλά δικά τους ζώα. Υπήρχαν και θύματα σε κάποιους απ’ αυτούς, εφόσον υπήρχαν ένοπλοι αγροφύλακες, αλλά και κάποιοι ποιμένες οπλοφορούσαν για προφανείς λόγους.

   Ακολουθεί ο σχετικός πίνακας :

α/α                   Ονοματεπώνυμο                     επάγγελμα

1            Αντιπάτης Παναγιώτης Ιω.                 ποιμήν

2            Γουλιάμου Ιωάννης Αθ.                      ποιμήν

3            Καθρής Ιωάννης Αθ.                            ποιμήν

4            Καράντζαλης Ευστάθιος Κ.                 ποιμήν

5            Καράντσαλης Κων-νος Ευστ.              ποιμήν

6            Καράντσαλης Παντελής Ευστ.            ποιμήν

7            Κουτροζής Κωνσταντίνος Π.              ποιμήν

8            Κουτροζής Παναγιώτης Κ.                  ποιμήν

9            Λαλάς Ιωάννης Ανδρ.                          ποιμήν [1942] / υπάλληλος [1946]

10          Μανανάς Αθανάσιος Δ.                      ποιμήν

11          Μανανάς Ηλίας Γεωρ.                         αιγοβοσκός

12          Μανανάς Παντελής Ι.                          ποιμήν / εργατικός [1936]

13          Μπαλωμένος Αθανάσιος Ευστ.         ποιμήν

14          Μπαλωμένος Δημήτριος Δ.                ποιμήν / εργατικός [1936]

15          Μπαλωμένος Ευστάθιος Δ.                ποιμήν

16          Μπούγας Δημήτριος Ηλ.                    κρεοπώλης / ποιμήν [1924]

3. Εργατικοί  (εργάτες-εργάτριες)

   Από τα διαθέσιμα στοιχεία των βιβλίων του Ιερού Ναού, εντοπίστηκαν 75 εργατικοί ή εργάτες (ποσοστό 14 % του πληθυσμού). Ήταν ένα επάγγελμα που χαρακτήριζε τόσο άντρες όσο και γυναίκες. Οι 45 ήταν άντρες και οι υπόλοιπες 30 ήταν γυναίκες. Για τις γυναίκες ήταν ένα συμπληρωματικό επάγγελμα για να βοηθήσουν στα οικονομικά του σπιτιού.

   Η καταγωγή 13 ατόμων δεν  ήταν από τη Γραβιά, αλλά κυρίως από γειτονικά χωριά της Φωκίδας. Δεν είναι γνωστοί οι λόγοι που βρέθηκαν και τελεύτησαν στη Γραβιά. Μπορούμε να υποθέσουμε λόγους υγείας κατά την περίοδο της πανδημίας ισπανικής γρίπης του 1918-19, που έρχονταν στο μοναδικό νοσοκομείο της Αγγλικής αποστολής στο Μπράλο και πέθαιναν, οπότε και καταγράφονταν στα βιβλία του Ι. Ν. Αγ. Αθανασίου Γραβιάς. Επίσης περί το 1919 βρέθηκαν εκεί κάποιοι πρόσφυγες που επίσης πέθαναν είτε από γρίπη, είτε από φυματίωση.

   Στους πίνακες που ακολουθούν δίνονται περισσότερα στοιχεία για τους ανθρώπους αυτούς :

εργάτες

α/α      Ονοματεπώνυμο                                               έτη                   πατρίδα                 ηλικία

1          Γουλιάμου Γιαννάκης ή Γουλιαμαργύρης    1889-1914     Γραβιά                  25

2          Ξηρός Ιωάννης Γ.                                              1885-1915     Γραβιά                  30

3          Αρβανίτης Ιωάννης                                          1845-1917     Γραβιά                  72

4          Γιαννόπουλος Κωνσταντίνος                          1873-1918     Γραβιά                  45

5          Γούγιας Παναγιώτης                                        1875-1918     Καστριώτισσα     43

6          Μπουτνάς (;) Ευθύμιος                                   1860-1918     Καρούτια              58

7          Μωραΐτης Παναγιώτης                                   1863-1918     Στρώμη                 55

8          Καραΐσκος Κωνσταντίνος                               1858-1918     Μαλανδρίνον      60

9          Νικολόπουλος Σταύρος                                   1868-1918     Γραβιά                  50

10       Ψάλτης Δημήτριος                                           1855-1918     Γραβιά                  63

11       Καρέλος ή Κάρλος Βασίλειος                         1897-1918     Γρανίτσα               21

12       Κατσίμπρας Λουκάς Ν.                                    1873-1918     Γραβιά                  45

13       Μαστρογιαννόπουλος Αργύριος                  1843-1918     Σεγδίτσα               75

14       Σίμου Θεόδωρος                                              1883-1918     Βάρνα                   35

15       Γεωργιάδης Βασίλειος                                    1897-1918     Γραβιά                  21

16       Κοντογιάννης Δημήτριος Γ.                            1886-1918     Γραβιά                  32

17       Δημόπουλος Δημήτριος                                  1886-1918     Γραβιά                  32

18       Καράντσαλης Αλέξανδρος Ευστ.                    1888-1918     Γραβιά                  30

19       Ματσούκας Σπύρος                                         1888-1918     Κων/πολις            30

20       Καραντσάς Γεώργιος                                       1859-1919     εκ Θράκης            60

21       Καράντσαλης Σπύρος                                      1849-1919     Γραβιά                  70

22       Κούτας Χρήστος Παναγή                                 1895-1920     Κύπρος                 25

23       Βλάχος Θεόδωρος Δ.                                       1878-1920     Γραβιά                  42

24       Καμέρας Θεόδωρος                                         1856-1921     Γραβιά                  65

25       Κρανιάς Δημήτριος Νικ.                                  1892-1922     Γραβιά                  30

26       Μπούγας Αθανάσιος Δημ.                              1906-1920     Γραβιά                  14

27       Ρίζος Θεόδωρος Αθ.                                        1896-1925     Γραβιά                  29

28       Δερμάνης Ιωάννης Κ.                                       1892-1925     Γραβιά                  33

29       Μανανάς Ιωάννης Αθ.                                     ; -1926            Γραβιά                 

30       Καλαμακιώτης Αθανάσιος Σ.                          ; -1926            Γραβιά                 

31       Μανανάς Ευστάθιος Αθ.                                 1893-1927     Γραβιά                  34

32       Κορμούσης Κανέλος Ι.                                     1863-1927     Γραβιά                  64

33       Δούρος (ή Καραμπελάς) Ανδρέας Ν.             1912-1928     Γραβιά                  16

34       Καράντζαλης Βασίλειος Σπ.                            1887-1929     Γραβιά                  42

35       Πυλαρινός Κωνσταντίνος Φωτίου                1891-1935     Γραβιά                  44

36       Κορομπίλης Βασίλειος Α.                               1888-1935     Γραβιά                  47

37       Μπαλωμένος Ιωάννης Γεωργ.                        1923-1938     Γραβιά                  15

38       Μανανάς Κωνσταντίνος Γ.                              1871-1938     Γραβιά                  67

39       Γκόλφης Νικόλαος                                           1865-1939     Γραβιά                  74

40       Γουλιάμου Αθανάσιος (ή Ζέρβας)                 1872-1941     Γραβιά                  69

41       Μπαλωμένος Ανδρίτσος Δήμου                    1906-1942     Γραβιά                  36

42       Μπαλωμένος Γεώργιος Δ.                               1873-1942     Γραβιά                  69

43       Μεμένιας Γεώργιος Ηλ.                                   1907-1947     Γραβιά                  40

44       Ντούλας Χαράλαμπος                                      1880-1961     Γραβιά                  81

45       Γκόλφης Αλεξ. Κ.                                              1901-1963     Γραβιά                  64

εργάτριες

α/α                     Ονοματεπώνυμο                                          έτη          πατρίδα                ηλικία

1          Μιχαλοπούλου Κωνσταντούλα Χρ.               1901-1918      Γραβιά                  17

2          Ποβιάτση Ευτυχία Παναγ.                              1896-1918      Στρούζα               22

3          Καμέρα Μαρία Θ.                                            1898-1918      Γραβιά                  20

4          Μώρη Ειρήνη σύζυγος Γεωργίου                  1883-1918                                    35

5          Κατσίμπρα Ευθυμία χήρα Ευστ.                    1943-1918      Γραβιά                  75

6          Αντωνοπούλου Ζωνίτσα                                 1894-1919      εκ Δωρίδος          25

7          Ξηρού Μαρία Γεωρ.                                         1844-1919      Γραβιά                  75

8          Κοντογιάννη Παγώνα Γεωρ.                           1896-1920      Γραβιά                  24

9          Γουλιάμου Αργυρή χήρα Γουλιάμου            1852-1922      Γραβιά                  70

10       Λαλά Ζωή χήρα Γιανν.                                     1863-1922      Γραβιά                  59

11       Κορμούση Σοφία σύζυγος Γεωργ.                 1860-1922      Γραβιά                  62

12       Διαμάντη Παναγιού Νικολ.                             1905-1925      Γραβιά                  20

13       Λιάκου Κωνσταντινιά χήρα Χαρ.                   1872-1932      Καστέλλια            60

14       Βισβίκη Βασιλική χήρα Ιωάν.                         1858-1932      Γραβιά                  74

15       Κανέλου Βασιλική χήρα Κωνστ. Ι.                 1979-1932      Γραβιά                  53

16       Δημοπούλου-Μανανά Βασιλ. χήρα Δημ.    1897-1932        Γραβιά                  35

17       Αντωνοπούλου Παναγιού Ιω.                        1881-1933      Γραβιά                  52

18       Καράντσαλη Αγγελική χήρα Σπυρ.                1858-1933      Γραβιά                  75

19       Μανανά Λελούδα σύζ. Δήμου Γ.                    1878-1933      Γραβιά                  55

20       Κοντολάτη Γαρέφω Χαρ.                                 1890-1933      Γραβιά                  43

21       Γουλιάμου Παγώνα χήρα Ιωάν.                     1855-1934      Γραβιά                  79

22       Μπαλωμένου Ανθούλα Δήμου                      1884-1934      Γραβιά                  50

23       Καράντσαλη Μάρθα Παντ.                             1921-1938      Γραβιά                  17

24       Μπούγα Παρασκευή Ηλία                              1866-1938      Γραβιά                  72

25       Μπαλωμένου Ζαχάρω σύζ. Τριαντ. Γ.           1911-1938      Γραβιά                  27

26       Κουτσογιάννη Παγώνα χήρα Τριαντ.            1848-1938      Γραβιά                  90

27       Γουλιάμου Σοφία Αθαν.                                  1921-1938      Γραβιά                  17

28       Σπυροπούλου Βασιλική χήρα Γεωργ.           1853-1938      Γραβιά                  85

29       Καζακοπούλου-Αντωνίου Αθηνά Νικ.          1869-1941      Γραβιά                  72

30       Μανανά Ελένη χήρα Κωνσταντίνου Γ.          1877-1942      Γραβιά                  65

   Από το Βιβλίο Γεννήσεων-Βαπτίσεων του Ι. Ναού, καταγράφηκαν άλλα 24 άτομα που δηλώθηκαν ως εργατικοί (εργάτες). Φυσικά, κάποιοι απ’  αυτούς άλλαξαν επάγγελμα στη συνέχεια, όπως ο Ευστάθιος Ι. Καράντζαλης στην Κατοχή (1942) που έγινε γεωργός, ο Σπύρος Κ. Κορμούσης από το 1926 που έγινε καραγωγέας, ή οι ποιμένες Παντελής Ι. Μανανάς και Δημήτριος Δ. Μπαλωμένος που από το 1936 έγιναν εργάτες.

   Ακολουθεί ο σχετικός πίνακας :

εργατικοί

α/α             ονοματεπώνυμο

1            Αντιπάτης Χρήστος Αθ.

2            Αντωνίου Γουλιάμος Α.

3            Βαφειάς Χρήστος

4            Γρίβας Παναγιώτης

5            Κανέλος Αντώνιος Κ.

6            Καράντζαλης Ευστάθιος Ι.

7            Κατσάμπας Δημήτριος Σωτ.

8            Κορμούσης Σπύρος Κ.

9            Κορομπίλης Βασίλειος

10          Κραββαρίτης Αθανάσιος

11          Κρανιάς Παναγιώτης Ηλ.

12          Κρέμαστος Ευθύμιος

13          Λαλάς Αθανάσιος Ι.

14          Μανανάς Γεώργιος Αθ.

15          Μανανάς Παντελής Ι.

16          Μπαλωμένος Ανδρέας Δ.

17          Μπαλωμένος Δημήτριος Δ.

18          Ντούλας Γεώργιος Κ.

19          Ντούλας Κων-νος Χαρ.

20          Πυλαρινός Κωνσταντίνος

21          Σπυρόπουλος Δημήτριος Ιω.

22          Σπυρόπουλος Ιωάννης Γ.

23          Σπυρόπουλος Παναγιώτης Γ.

24          Τραμπάκουλος Δημήτριος Αθαν.

4.  Ελεύθεροι επαγγελματίες

   Είναι μια άλλη μεγάλη επαγγελματική ομάδα, που περιλαμβάνει τους εμπόρους, καταστηματάρχες, επιχειρηματίες, κτηματίες, γιατρούς, κτίστες και άλλους επαγγελματίες. Σε αριθμούς έχουμε : εμπόρους 10, κρεοπώλες 11, πανδοχείς 5, καφεπώλες 5, επαγγελματίες υγείας 5, κτίστες 3, ράπτες-μοδίστρες 10, και άλλους 6 μεμονωμένους επαγγελματίες. Πιο αναλυτικά έχουμε κατά περίπτωση :

Κατάστημα Κων. Βέλλιου (μετά Δημαρχείο Γραβιάς

καi τώρα Δημοτικό Κατάστημα)

α. έμποροι

   Καταγράφηκαν 8 άτομα. Όλοι δηλώθηκαν ότι κατάγονται από τη Γραβιά. Ήταν όλοι έγγαμοι. Είχαν καταστήματα με εδώδιμα-αποικιακά είδη (μικρά ή μεγάλα μπακάλικα). Ιδιαίτερο κατάστημα ήταν το Κατάστημα Μονοπωλίου που είχε ο Ευθ. Παπαταξιάρχου και διέθετε τα είδη του Κρατικού Μονοπωλείου (φωτιστικό πετρέλαιο, αλάτι, σπίρτα και τραπουλόχαρτα). Από τα μεγαλύτερα σε όγκο εργασιών καταστήματα  εθεωρείτο αυτό του Αθαν. Ζαμανάκη. Ο Χαράλαμπος Δ. Κραββαρίτης καταγράφηκε ως καπνοπώλης-έμπορος από τα χρόνια του Μεσοπολέμου. Περισσότερα στοιχεία δίνονται στο παρακάτω πίνακα :

α/α               Ονοματεπώνυμο                           έτη              ηλικία

1          Βέλλιος Κωνσταντίνος Ν.               1860-1933      73

2          Μπρόφας Κω/νος                           1868-1947      79

3          Ζαμανάκης Αθανάσιος                   1879-1957      78

4          Μακαρέζος Ιωάννης                       1883-1948      65

5          Σπυρόπουλος Αθανάσιος Σ.          1886-1964      78

6          Παπαταξιάρχου Ευθύμιος[18]          1893-1947      54

7          Αντωνίου Λουκάς Δ.                       1900-1920      20

8          Μπρόφας Αθανάσιος Κ.                1901-1964      63

9          Μακαρέζος Γεώργιος Δημ.            1908-1952      44

10       Τέμπελος Αργυρ.                            -                        -

11       Κραββαρίτης Χαράλαμπος Δ.        -                        -

Παλιότερα ήταν το ιδιόκτητο κατάστημα Αθανασίου Ζαμανάκη

και στο ανώγειο η οικία (φωτ. 2008)

   Επιπλέον αυτών, έχουμε και όσους καταγράφηκαν από το Βιβλίο Γεννήσεων -Βαπτίσεων. Αυτοί είναι :

α/α               Ονοματεπώνυμο                                επάγγελμα

1             Αντωνίου Νικόλαος Δ.                              έμπορος

2             Μακαρέζος Αθανάσιος Δ.                         έμπορος [1935]

3             Σπυρόπουλος Αντώνιος Σ.                        έμπορος

4             Τραμπάκλος Ιωάννης Αθ.                          έμπορος 

5             Μελισσάρης Ευθύμιος Α.                         ξυλέμπορος

6             Δούρος Χρήστος Γεωρ. (1895-1957)      περιπτερούχος

Το κατάστημα και η ανώγεια οικία Ιωάν. Μακαρέζου (φωτ. 2008)

Καπνοπωλείο και ανώγεια οικία Χαρ. Κραββαρίτου (φωτ. 2008)

Κατάστημα Αθανασίου Σπυροπούλου και ανώγεια οικία (φωτ. 2008)

β. άλλοι καταστηματάρχες

   Καταγράφηκαν αρκετοί επαγγελματίες, με καταστήματα. Ήταν πανδοχείς (με χάνια), κρεοπώλες, καφεπώλες  και παντοπώλες. Όλοι δηλώθηκαν ότι ήταν από τη Γραβιά.

i. κρεοπώλες

   Αρχίζουμε από τους κρεοπώλες. Στο Βιβλίο Αποβιώσεων καταγράφηκαν 2 ονόματα. Δίνονται αμέσως στον επόμενο πίνακα :

κρεοπώλες

α/α          Ονοματεπώνυμο                  έτη             ηλικία

1         Κλαμούρας Νικόλαος       1850-1918      68

2         Μπούγας Ηλίας Αναγ.      1859-1936      77

   Θα προσθέσουμε 9 επιπλέον ονόματα όσων άσκησαν το επάγγελμα του κρεοπώλη. Απ’ αυτούς ο Δημήτριος Ηλ. Μπούγας από το 1924 έγινε ποιμήν (βοσκός), ενώ ο Χρήστος Αθ. Μπουσγολίτης από το 1928 δήλωνε έμπορος.

α/α          Ονοματεπώνυμο

1          Καλτσάς Παναγιώτης Β.

2          Καράντσαλης Ηλίας Κ.

3          Κατσίμπρας Αθανάσιος Γεωρ.

4          Κατσίμπρας Γεώργιος Αθ.

5          Μπούγας Δημήτριος Ηλ.

6          Μπουσγολίτης Αθανάσιος

7          Μπουσγολίτης Ευστάθιος Αθ.

8          Μπουσγολίτης Χρήστος Αθ.

Ερειπωμένο κτίριο του παλιού κρεοπωλείου Ευσταθίου Μπουσγολίτη (φωτ. 2008)

ii. πανδοχείς

   Τα πανδοχεία ήταν στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα αναγκαία για τους ταξιδιώτες (όσο μεταπολεμικά έγιναν τα ξενοδοχεία ή μοτέλ). Ειδικά για τη Γραβιά, που είχε δίπλα τον ιστορικό χώρο με το Χάνι της γνωστής μάχης [το 1821], κατά μήκος του κεντρικού δρόμου από Λαμία προς τα Σάλωνα (Άμφισσα) ήταν αρκετά πανδοχεία. Την περίοδο του Μεσοπολέμου μετατράπηκαν σε ξενοδοχεία (όταν άρχισε η κυριαρχία του αυτοκινήτου και έπαψε η χρήση μεταφορικών ζώων). Ήταν λοιπόν : 

πανδοχείς ή χανιτζήδες

α/α      Ονοματεπώνυμο                      έτη                     ηλικία

1          Λαλάς Γιαννάκης Ιω.                ; -1916             

2          Βισβίκης Χρήστος Ι.                1878-1941       63

3          Λαλάς Γεώργιος Ι.                    -                        

4          Λαλάς Νικόλαος Ι.                    -                        

5          Λαλάς Παναγιώτης Ι.               -                        

iii. καφεπώλες

   Τα καφενεία ήταν (και είναι) χώροι κοινωνικής συναναστροφής. Στα παλιότερα χρόνια εκεί κλείνονταν οι δουλειές και οι συμφωνίες, ήταν η “πιάτσα” του χωριού και έφτανε κάποια εφημερίδα με τα νέα. Ήταν ανδροκρατούμενος χώρος, όπου έπαιζαν χαρτιά (με λεφτά ή για το λουκούμι) που συνοδεύονταν με καφέ ή ούζα. Καφενεία στη Γραβιά είχαν:

καφεπώλες

α/α               Ονοματεπώνυμο                                έτη            ηλικία

1          Μπούγας Παναγιώτης Δ.                  1885-1950       65

2          Κωνσταντίνου Κων/τίνος Ευαγ.      1904-1925       21

   Συμπληρώνουμε με τρία ακόμα ονόματα ανθρώπων οι οποίοι λειτούργησαν καφενεία στη Γραβιά. Ήταν οι :

α/α         Ονοματεπώνυμο

1          Κρέμαστος Αθαν.

2          Μπρόφας Ανδρέας

3          Αντιπάτης Γεώργιος Χαρ.

γ. επαγγέλματα υγείας

   Καταγράφηκαν δύο άτομα : ο γιατρός που τότε κάλυπτε υγειονομικά την περιοχή και διέμενε στη Γραβιά και μια μαία, μάλλον πρακτική, που βοηθούσε στους τοκετούς. Τη διαδέχτηκε η μαία Ευθυμία Β. Κορμούση.

   Το 1914 καταγράφηκε ως γιατρός στη Γραβιά ο Δήμος Παπαδόπουλος. Τον διαδέχτηκε ο γιατρός Ιωάννης Τσώνος, που ήταν από την Καλοσκοπή (Κουκουβίστα). Δυστυχώς το 1917 πέθανε από φυματίωση και κατεγράφη στη Γραβιά. Φαρμακοποιός στη Γραβιά τη δεκαετία του ’30 ήταν ο Αθανάσιος Ν. Καρδάκος.

   Περισσότερα στοιχεία δίνονται στον επόμενο πίνακα :

α/α           Ονοματεπώνυμο                                έτη                 ηλικία     επάγγελμα

1          Τσώνος Ιωάννης Θ.                          1865-1917         52           ιατρός

2          Κρεμάστου Ασήμω χήρα Ηλία       1863-1932         69           μαία

   Επιπλέον ονόματα από το Βιβλίο Γεννήσεων-Βαπτίσεων του Ι. Ναού, στα επαγγέλματα υγείας δίνονται στον παρακάτω πίνακα :

α/α          Ονοματεπώνυμο                 επάγγελμα

1          Παπαδόπουλος Δήμος           ιατρός [1914]

2          Κορμούση Ευθυμία Β.           μαία

3          Καρδάκος Αθανάσιος Ν.       φαρμακοποιός

δ. κτίστες

   Η Γραβιά τα παλιότερα χρόνια δεν είχε κτίστες. Για κατασκευές σπιτιών, κλπ. δομικές εργασίες οι κτίστες προέρχονταν από άλλα μέρη. Στα Βιβλία του Ι. Ναού εντοπίστηκαν 3 άτομα που πιθανά δεν ήταν ντόπιοι. Ο Σπ. Κατσιμίδης καταγόταν από την Πρέβεζα, πέθανε από πνευμονία το 1918 στο Αγγλικό νοσοκομείο Μπράλου και ετάφη στη Γραβιά. Ο Ευάγ. Κωνσταντίνου, από τη Γραβιά, πέθανε στην επιδημία γρίπης του 1918. Ένας ακόμα κτίστης (δεν αναφέρεται στον επόμενο πίνακα) ήταν και ο Ευάγγελος Τσουμανίκας.

   Τα διαθέσιμα στοιχεία δίνονται στον πίνακα που ακολουθεί :

α/α               Ονοματεπώνυμο                             έτη         ηλικία      πατρίδα

1             Κατσιμίδης Σπύρος                    1869-1918     49            Πρέβεζα

2             Κωνσταντίνου Ευάγγελος         1876-1918     42            Γραβιά

3             Γεωργίου Ίσκιος Ευάγγελος      1863-1933     70            Γραβιά

5. Μεταποίηση

      Είναι ο κλάδος της χειροτεχνίας ή μεταποιητικής βιοτεχνίας, όπου έχουμε επαγγέλματα του δευτερογενή τομέα παραγωγής, όπως τους επιχειρηματίες, σιδηρουργούς, ράπτες-ράπτριες, και άλλα ελεύθερα επαγγέλματα. Η Γραβιά ήταν αυτοδύναμη στην κάλυψη αναγκών από όλες τις επιμέρους ειδικότητες.

α. επιχειρηματίες

   Καταγράφηκαν 3 άτομα, που δηλώθηκαν με τις ιδιότητες αυτές. Δεν μου είναι γνωστά τα αντικείμενα των επιχειρήσεων αυτών. Μάλιστα ο Χρίστος Δ. Κολέσκας φέρει τον “βαρύγδουπο” τίτλο του εργοστασιάρχη! Οι άλλοι δύο δηλώθηκαν ως επιχειρηματίες. Ο Αντώνιος Αλ. Κακαράς πέθανε νέος στην επιδημία γρίπης του 1918. Περισσότερα στοιχεία δίνονται στο κάτωθι πίνακα :

α/α            Ονοματεπώνυμο                             έτη            πατρίδα                   ηλικία

1          Κολέσκας Χρίστος Δ.                    1846-1914      Δάρδα Μακεδ.       68

2          Κακαράς Αντώνιος Αλ.                1880-1918      Γραβιά                     38

3          Μελισσάρης[19] Ιωάννης Αθ.         1881-1964      Γραβιά                     83

β. ράπτες – ράπτριες (ή μοδίστρες)

   Καταγράφηκαν 6 ράπτες και 7 ράπτριες συνολικά. Περισσότερα μέλη στο επάγγελμα διέθετε η οικογένεια Τριανταφύλλου. Οι μοδίστρες δούλευαν στα σπίτια τους. Όλοι οι ράπτες ήταν από τη Γραβιά, όπως και οι μοδίστρες. Οι 2 μοδίστρες πέθαναν σε πρώιμη ηλικία από μηνιγγίτιδα.

   Ένα χαρακτηριστικό του επαγγέλματος στα προπολεμικά χρόνια ήταν ότι η φυματίωση “θέριζε” τους ράπτες, επειδή έρχονταν σε επαφή με πολλά άτομα και μολύνονταν. Έτσι ο Ευάγ. Γουλιάμου και ο Λεων. Μακαρέζος πέθαναν νέοι από φυματίωση. Ο Ιωάν. Τριανταφύλλου ήταν στη Λαμία (είχε ραφείο στην οδό Διάκου) και έραβε την τότε αριστοκρατία της πόλης. Πέθανε μετά από εγχείρηση σκωληκοειδίτιδος που έκανε στη Λαμία. Ο Δημ. Γρίβας πέθανε νέος από καρδιακή ανεπάρκεια.

   Περισσότερα στοιχεία δίνονται στον πίνακα που ακολουθεί :

ράπτες

α/α              Ονοματεπώνυμο                               έτη           ηλικία           Α/Ε

1          Τριανταφύλλου Δημ.                       1869-1953     84             έγγαμος

2          Τριανταφύλλου Ιωάννης Δημ.       1899-1937     38             άγαμος

3          Μακαρέζος Λεωνίδας Δ.                 1908-1940     32             άγαμος

4          Γουλιάμου Ευάγγελος Αθ.              1913-1936     23             άγαμος

5          Γρίβας Δημήτριος Γεωρ.                 1927-1955     28             έγγαμος

μοδίστρες

α/α                 Ονοματεπώνυμο                                     έτη              ηλικία         Α/Ε

1          Τέμπελου Βασιλική Ηλ.                            1867-1952        85           έγγαμος

2          Βαφειά Ρόδω σύζυγος Χρήστου             1898-1941        43           έγγαμος

3          Καζακοπούλου Αρχοντούλα Αποστ.      1913-1933        20           άγαμος

   Επιπλέον αυτών, από το Βιβλίο Γεννήσεων-Βαπτίσεων του Ι. Ναού εντοπίστηκαν μερικά ακόμα ονόματα, που δίνονται στον επόμενο πίνακα :

α/α               Ονοματεπώνυμο                          επάγγελμα

1          Δημοπούλου Ευθαλία Ν.                       μοδίστα

2          Τριανταφύλλου Ιωάννης Περ.              ράπτης

3          Τριανταφύλλου Δεσπούλα Δ.               ράπτρια

4          Τριανταφύλλου Ευλογέτα Δημ.            ράπτρια

5          Χριστοδούλου Κωνσταντία Ι.               ράπτρια

γ. σιδηρουργοί

   Καταγράφηκαν συνολικά 5 άτομα. Κυριαρχεί το επώνυμο Αντιπάτης. Η καταγωγή όλων είναι από τη Γραβιά. Περισσότερα στοιχεία ακολουθούν :

α/α            Ονοματεπώνυμο                                    έτη              ηλικία           Α/Ε

1          Κλαμούρας Ηλίας                                   1844-1924        80              έγγαμος

2          Δροσόπουλος Γεώργιος                        1879-1950        71              έγγαμος

3          Αντιπάτης Δημήτριος Π.                                                                      

4          Αντιπάτης Χρήστος Δ.                                                                          

5          Γουλιάμου (ή Αντιπάτης) Παναγ.                                                       

δ. τσαρουχοποιοί- υποδηματοποιοί-τσαγκάρηδες

   Καταγράφηκαν 8 άτομα, όλοι γεννημένοι στη Γραβιά. Απ’  αυτούς ο Γεώργιος Ολύμπιος ήταν τσαρουχάς. Ο Ιωάννης Κ. Κανέλος ήταν τσαγκάρης, οι δε υπόλοιποι ήταν υποδηματοποιοί. Ακολουθούν τα ονόματα :

α/α     Ονοματεπώνυμο

1          Κανέλος Ιωάννης Κ.

2          Ολύμπιος Γεώργιος

3          Καζακόπουλος Γεώργιος

4          Καζακόπουλος Θεόδωρος Απ.

5          Κοντογιάννης Αριστ.

6          Ολυμπίσιος Γεώργιος

7          Κωνσταντίνου Ευστάθιος

8          Τέμπελος Ηλίας

ε. ξυλουργοί-μαραγκοί

   Από τα βιβλία του Ι. Ναού καταγράφηκαν 4 άτομα, όλοι γεννημένοι στη Γραβιά. Νομίζω ότι δεν υπάρχει διαφορά στο χαρακτηρισμό ξυλουργός ή μαραγκός. Παρατίθενται τα υπάρχοντα στοιχεία τους :

α/α             Ονοματεπώνυμο                     έτη              ηλικία

1          Αντιπάτης Χρήστος Π.               1870-1964      94

2          Ντούλας Στέργιος Γ.                  -                         -

3          Κοντογιάννης Νικόλαος Δ.       -                         -

4          Ράπτης Ηλίας Θ.                         -                         -

ζ. υλοτόμοι

   Καταγράφηκαν 3 άτομα. Απ’ αυτούς, ο Νικόλαος Π. Παρατσόκας έχασε τη ζωή του από έλατο που έκοβε και του έσπασε το πόδι.

α/α     Ονοματεπώνυμο                      έτη                    ηλικία     Α/Ε

1          Παρατσόκας Νικόλαος Π.        1889-1914      25            άγαμος

2          Δημόπουλος Νικόλαος                                                       

3          Κοντογιάννης Βασίλειος Γ.                                                

η. άλλοι ελεύθεροι επαγγελματίες

   Καταγράφηκαν 8 άτομα με ποικίλες επαγγελματικές ειδικότητες. Απ’ αυτούς τα 6 άτομα κατάγονται από τη Γραβιά. Ο Γεωργ. Λεονάρδος καταγόταν από την Αθήνα. Η περίπτωση αυτού είναι μάλλον τραγική, εφόσον ήταν έγγαμος και μέσα στην Κατοχή (1942) βρέθηκε στη Γραβιά, με δίπλωμα τοπογράφου, όπου και πέθανε “εξ ασιτίας”. Επίσης η κοσκινοποιός Παναγιώτα σύζ. Ιω. Καψόκαλου καταγράφηκε ως σκηνίτης. Περισσότερα στοιχεία δίνονται στον επόμενο πίνακα :

α/α     Ονοματεπώνυμο                             έτη                   ηλικία     επάγγελμα           Α/Ε

1          Γεωργίου (Ίσκιος) Παν. Ευαγ.        1906-1926     20            γεωπόνος              άγαμ.

2          Κρανιάς Πέτρος Ν.                           1872-1939     67            μελισσοκόμος      άγαμ.

3          Λεονάρδος Γεώργιος Ι.                   1887-1942     55            τοπογράφος         έγγ.

4          Βισβίκης Ιωάννης Χρ.                      1901-1959     58            αυτοκιν/στής        έγγ.

5          Κακαράς Ασημ. Αντ.                        1908-1963     55            συμβολ/φος         έγγ.

6          Παντίκας ή Χρυσικός Δημ.             1856-1916     60            χρυσοχόος            χηρ.

7          Καψόκαλου Παναγ. σύζ. Ιω.           1888-1923     35            κοσκινοποιός       έγγ.

8          Μπούγας Ιωάννης Δ.                       1896-1923     27            λεπτουργός          

   Να προσθέσουμε τον Κωνσταντίνο Έξαρχο, που ήταν γανωτής, το Βασίλειο Κρέμαστο, που ήταν κουρέας και τον Αθανάσιο Κρέμαστο, που ήταν οργανοπαίκτης.

6. Παροχή υπηρεσιών

   Είναι ο τριτογενής τομέας παραγωγής, όπου έχουμε επαγγέλματα εξαρτημένης εργασίας. Θα δοθούν τα διαθέσιμα στοιχεία για καραγωγείς, κτηματίες, υπαλλήλους και δασκάλους. Αναλυτικά έχουμε :

α. αγωγιάτες & καραγωγείς

   Καταγράφηκαν 4 άτομα, όλοι γεννημένοι στη Γραβιά. Απ’ αυτούς ο Γεώργιος Γιανν. Λαλάς ήταν αγωγιάτης και μετά πήρε και κάρο. Οι άλλοι ήταν καραγωγείς. Ακολουθεί ο πίνακας :

α/α          Ονοματεπώνυμο                  επάγγελμα

1          Γκόλφης Δημήτριος Ιωάν.         καρραγωγεύς

2          Κορμούσης Κων-νος Κανέλ.     καρραγωγεύς

3          Κορμούσης Σπύρος Κ.               εργατικός / καρραγωγεύς [1926]

4          Λαλάς Γεώργιος Ιωάν.               καρραγωγεύς/αγωγεύς

β. κτηματίες

   Εντοπίστηκαν 7 άτομα. Ο παλαιότερος στο επάγγελμα ήταν ο Βασίλειος Αντωνόπουλος. Ήταν όλοι από τη Γραβιά. Ο Αθανάσιος Κ. Βισβίκης δήλωνε υπάλληλος αλλά και κτηματίας.

α/α            Ονοματεπώνυμο                                  έτη             ηλικία     επάγγελμα

1          Αντωνόπουλος Βασίλειος                    1837-1924      87            κτηματίας

2          Αντιπάτης (ή Στάκης) Δημήτρ.Π.Δ.       1862-1932      70            κτηματίας

3          Αντωνίου Δημήτριος                                                                       κτηματίας

4          Βισβίκης Αθανάσιος Κ.                                                                    υπάλλ. /κτηματ.

5          Μπαλωμένος Περικλής Ι.                                                                κτηματίας

6          Αντωνίου Νικόλαος                                                                         κτηματίας [1934]

7          Κουτσογιάννης Χρήστος Τρ.                                                           κτηματίας [1941]

γ. δημοδιδάσκαλοι

Παν. Μελισσάρης

   Καταγράφηκαν 6 δάσκαλοι και μια δασκάλα, όλοι γεννημένοι στη Γραβιά. Ο δάσκαλος Λεωνίδας Απ. Καζακόπουλος έπεσε μαχόμενος σε ηλικία 24 ετών άνωθεν της Πρεμετής (Αλβανίας). Ήταν έφεδρος ανθυπολοχαγός. Τα διαθέσιμα στοιχεία γι’ αυτούς δίνονται στον επόμενο πίνακα :

α/α            Ονοματεπώνυμο                                έτη              ηλικία

1          Μπουσγολίτης Ευστάθιος Δ.             1887-1958      71

2          Δούρος Νικόλαος Γ.                             1888-1941      53

3          Καζακόπουλος Λεωνίδας Αποστ.      1916-1940      24

4          Αντιπάτης Σπύρος Ι.                                                     

5          Μανανά Πηνελόπη                                                       

6          Μελισσάρης Παναγιώτης                                            

7          Μακαρέζος Αθανάσιος Ι.                                             

Κτίριο (πρώην) του Δημοτικού Σχολείου Γραβιάς

και τωρινό Νηπιαγωγείο (φωτ. Κ.Α.Μ.)

δ. υπάλληλοι

   Είναι ένα μεγάλο σύνολο, που περιλαμβάνει ταχυδρομικούς, σιδηροδρομικούς, δικαστικούς, δασικούς και ιδιωτικούς υπαλλήλους. Θα δοθούν χωριστά κατά κλάδο :

i. ταχυδρομικοί (3Τ)

   Στα προπολεμικά χρόνια, τα τηλεγραφεία-τηλεφωνεία-ταχυδρομεία ήταν ενοποιημένα σε μια υπηρεσία και συνοπτικά λέγονταν 3Τ. Το μοναδικό μέσο επικοινωνίας στις 3 πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα ήταν ο τηλέγραφος. Τον υπηρετούσαν ο τηλεγραφοφύλακας και φυσικά ο τηλεγραφητής. Το τηλέφωνο άργησε να έρθει στη Γραβιά. Στο ταχυδρομείο υπήρχε υπάλληλος και φυσικά οι διανομείς (ταχυδρόμοι). Τα ονόματα των 7 υπαλλήλων δίνονται στον παρακάτω πίνακα :

α/α              Ονοματεπώνυμο                             έτη            ηλικία     επάγγελμα

1          Μπαλωμένος Ιωάννης Ευσ.             1912-1965      53            ΤΤΤ

2          Μπαλωμένος Παναγιώτης Γ.                                                      ταχ. διανομεύς

3          Κρέμαστος Ηλίας Αθ.                                                                   ταχ. διαν./3Τ [1945]

4          Κωνσταντίνου Κων-νος  Ευαγ.                                                   ταχυδρ. υπάλλ.

5          Μπιμπιδάκης Αρτέμης                                                                τηλεγραφητής

6          Δούρος Δημήτριος Νικ.                                                               τηλεγραφοφύλαξ

7          Μακαρέζος Δημήτριος                                                                τηλεγραφοφύλαξ

ii. σιδηροδρομικοί

   Καταγράφηκαν 3 άτομα, όλοι γεννημένοι στη Γραβιά. Οι δύο ήταν υπάλληλοι και ο τρίτος ήταν σταθμάρχης στο Σιδ. Σταθμό του Μπράλου.

α/α           Ονοματεπώνυμο                      έτη              ηλικία     επάγγελμα

1          Βισβίκης Αθανάσιος Ευστ.      1887-1941      54            σταθμάρχης ΣΕΚ Α’

2          Κρανιάς Ευάγγελος Ν.                                                         σιδηροδρ. υπάλλ.

3          Κουτροζής Δημήτριος                                                         υπάλ. ΣΕΚ [1948]

iii. δικαστικοί

   Εντοπίστηκαν 2 άτομα του Ειρηνοδικείο Γραβιάς. Ο δικαστικός υπάλληλος και γραμματέας Δημήτριος Κ. Κανέλος καταγόταν από τη Γραβιά. Ο ειρηνοδίκης δεν ήταν ντόπιος.

α/α        Ονοματεπώνυμο                    έτη           ηλικία      επάγγελμα

1          Βισβίκης Αθανάσιος Κ.       1896-1923    27             γραμμ.[20] Ειρηνοδικείου

2          Κανέλος Δημήτριος Κ.                                                 γραμμ. Ειρηνοδικ. [1945]

3          Μπέλλας Δημήτριος                                                    ειρηνοδίκης

iv. δασικοί

   Ήταν 3 άτομα, επιφορτισμένα με το έργο της προστασίας των δασών της περιοχής. Προέρχονται από τη Γραβιά. Οι νεότεροι σε ηλικία πέθαναν από τη μάστιγα της εποχής εκείνης, τη φυματίωση.

α/α            Ονοματεπώνυμο                                         έτη                 ηλικία     επάγγελμα

1          Αντιπάτης ή Καραμήτρος Δημ. Χρ. Δ.         1903-1933         30            δασονόμος

2          Καραγιάννης Ηλίας                                                                                     δασονόμος

3          Μπαλωμένος Ευστάθιος Περ.                                                                   αρχιφ. δασών

v. στρατιωτικοί

   Την προπολεμική περίοδο που μελετούμε, μόνο δύο εγγραφές στρατιωτικών εντοπίστηκαν. Αναφέρονται στον Πέτρο Απ. Καζακόπουλο, που ήταν ακόμα τότε μαθητής της Σχολής Ευελπίδων. Επίσης στον Αθανάσιο Ι. Βισβίκη, υποστράτηγο Ε.Α. Οι άνθρωποι αυτοί δεν έζησαν τα επόμενα χρόνια της ζωής τους στη Γραβιά και δεν υπάρχουν άλλα στοιχεία γι’  αυτούς.

vi. άλλοι υπάλληλοι

α/α        Ονοματεπώνυμο                        έτη             ηλικία     επάγγελμα

1          Κουτροζής Ηλίας Ι.                 1913-1950      37            δημ. υπάλ.

2          Κοντογιάννης Ανδρέας Ι.                                                 ιδιωτ. υπάλληλος

3          Λαλάς Ιωάννης Ανδρ.                                                       ποιμήν [1942]/υπάλ. [1946]

6. Ιερατικό λειτούργημα

Δήμος Κόλλιας

   Καταγράφηκαν δύο ιερωμένοι. Ο ιερομόναχος Τιμόθεος, κατά κόσμον Τριαντάφυλλος Τριανταφύλλου, γεννημένος στη Γραβιά, εισήλθε στο μοναχικό βίο και ανήλθε στο αξίωμα του ηγουμένου της Ι. Μονής Προφήτου Ηλιού Φωκίδος. Στις 8 Δεκεμβρίου 1938 ήρθε στη Γραβιά, στην οικία του Περικλή Τριανταφύλλου και απέθανε αιφνιδίως λόγω καρδιακού νοσήματος.

   Ο άλλος ήταν ο ιερέας και για πολλά χρόνια εφημέριος στον Ι. Ν. Αγίου Αθανασίου Γραβιάς ο Δήμος Αθ. Κόλλιας. Γεννήθηκε στην Καλοσκοπή Παρνασσίδος. Το 1943 συνελήφθη([21]) από τους Ιταλούς με την κατηγορία ότι υπέθαλπε τους αντάρτες και φυλακίστηκε για 4 μήνες. Από τις κακουχίες και τη θλίψη από τις συχνές εκτελέσεις των συγκρατουμένων του κλονίστηκε η υγεία του και αρρώστησε από ψυχοπάθεια. Απεβίωσε στο 1944, στην Αθήνα.

  Επιπλέον στοιχεία δίνονται αμέσως :

α/α           Ονοματεπώνυμο                       έτη             ηλικία     επάγγελμα        Α/Ε

1          Τριανταφύλλου Τιμόθεος       1866-1938      72            ιερομόναχος     άγαμος

2          Κόλλιας Δήμος Αθ.                   1870-1944      74            ιερεύς                έγγαμος

7. Συνταξιούχοι

   Είναι οι απόμαχοι της ζωής. Βέβαια στα προπολεμικά χρόνια δεν υπήρχαν συνταξιούχοι στην Ελλάδα. Στα μεταπολεμικά χρόνια εντοπίστηκαν 8 άτομα (ανάμεσά τους και μία γυναίκα). Ο Αθαν. Καΐλης ήταν θύμα του Εμφυλίου. Καταγόταν από τη Βάργιανη. Όλοι οι άλλοι κατάγονταν από τη Γραβιά. Ο Γεώργιος Τέμπελος πήγε το 1910 στην Αμερική ως μετανάστης και εργάστηκε στο Μπέλλινχαμ. Επιπλέον έχουμε και τον ανάπηρο πολέμου Αλεξ. Γρ. Μανανά.

   Περισσότερα στοιχεία δίνονται στο επόμενο πίνακα :

α/α         Ονοματεπώνυμο                               έτη               ηλικία     επάγγελμα          Α/Ε

1          Δούρος Νικόλαος                          1872-1948         76            συνταξ. ΤΤΤ          έγγαμος

2          Καΐλης Αθανάσιος Ευσ.                1909-1948         39            συνταξιούχος      άγαμος

3          Αρβανίτης Αντώνιος Ι.                  1881-1960         79            πολ. συνταξ.        έγγαμος

4          Δούρος Δημήτριος Ν.                    1902-1961         59            συνταξ. ΟΤΕ         έγγαμος

5          Καλογεροπούλου Γαρυφ.Β.         1891-1961         70            συνταξιούχος      έγγαμος

6          Τέμπελος Γεώργιος Ηλ.                 1886-1961         75            συνταξ. ΗΠΑ       

7          Μακαρέζος Δημήτριος Αθ.          1880-1962         82            συνταξ. ΤΤΤ          έγγαμος

8          Κακαράς Αλέξανδρος Α.               1909-1966         57            συνταξιούχος      έγγαμος

9          Μανανάς Αλεξ. Γρηγ.                    1912-1964         52            ανάπ. πολέμ.       άγαμος

8. Στρατιώτες-επίστρατος

   Από τη μελέτη των στοιχείων καταγράφηκαν τρεις στρατιώτες, που όλοι ήταν τέκνα της Γραβιάς. Ο Κωνσταντίνος Γ. Μπαλωμένος ήταν επίστρατος και από την Κοζάνη πήγαινε στη Χαλκίδα όπου ήταν το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων, όπου υπηρετούσε. Διερχόμενος από τη Γραβιά πέθανε από φυματίωση.

   Ο Δήμος Ασημ. Μπαλωμένος ήταν στρατιώτης του 5/42 Συντάγματος και πάσχων από γριππώδη βρογχοπνευμονία εισήλθε στο ΧΙΙ Χειρουργείο του Α’ Σώματος Στρατού στην Καβάλα, όπου και απεβίωσε.

   Ο Αθανάσιος Ηλ. Μπούγας ήταν ημιονηγός και έπεσε από τον αφηνιασμένο ημίονό του στη Νεβρόπολη. Χτύπησε σοβαρά και μετά από 6 ώρες απεβίωσε. Μεταφέρθηκε και ετάφη στο Παλαιοχώριον.

   Επιπλέον στοιχεία δίνονται στο παρακάτω πίνακα :

α/α     Ονοματεπώνυμο                                     έτη                    ηλικία       Α/Ε

1          Μπαλωμένος Κωνσταντίνος Γεωρ.       1883-1916      33              έγγαμος

2          Μπαλωμένος Δήμος Ασημ.                    1892-1918      26              άγαμος

3          Μπούγας Αθανάσιος Ηλ.                        ; - ;                    26              έγγαμος

9.  Μαθητές - μαθήτριες

   Δεν αποτελούν επάγγελμα. Αναφέρονται στη θέση αυτή ως ιδιαίτερες περιπτώσεις της μικρής ηλικίας που έφυγαν από τη ζωή . Καταγράφηκαν 15 άτομα (9 μαθητές και 6 μαθήτριες). Τη μεγαλύτερη ηλικία (19 ετών) είχε ο Αθανάσιος Χρ. Αντιπάτης (ή Τσόκρης). Ένα 13χρονο παιδί (ο Μιχ. Μουτσανάς) ήταν από το Μεγ. Παλαμά Καρδίτσας και πέθανε στο Σταθμό του Μπράλου, επιστρέφοντας απ’ το Λυσσιατρείο της Αθήνας. Όλα τα άλλα παιδιά ήταν της Γραβιάς. Οι αιτίες που οδήγησαν τα παιδιά στο θάνατο ήταν :

·      τροφικές (δυσεντερία) για τους Αθαν. Ι. Χριστοδούλου και Κων. Γ. Ντούλα.

·      αναπνευστικές (πνευμονία, βρογχοπνευμονία) για τις : Σοφία Κωνσταντίνου, Δημητρούλα Καναβού και Θεώνη Μπαλωμένου.

·      πανδημίας γρίπης 1918, για την Άννα Γιαν. Λαλά.

·      δηλητηρίαση ικτερική για τον Γεώργ. Ι. Αντιπάτη.

·      μηνιγγίτιδα (απλή και φυματιώδης) για τους Γεώργ. Ν. Δούρο και Ελευθ. Δ. Λάντσο.

·      κακοήθης ελονοσία για τη Γιαννούλα Δροσοπούλου.

·      δυστυχήματα για τους : Ιωάν. Ηλ. Μπαλωμένο (που ακρωτηριάστηκε το δεξί του πόδι από διερχόμενη αλωνιστική μηχανή) και Αθαν. Χρ. Αντιπάτη ( που φονεύτηκε στη Θεσσαλονίκη από το τραμ).

·      λευχαιμία για το Γεώργ. Ι. Ντούλα.

Περισσότερα στοιχεία δίνονται στον επόμενο πίνακα :

α/α              Ονοματεπώνυμο                                      έτη          ηλικία

1          Χριστοδούλου Αθανάσιος Ιω.                  1910-1917    7

2          Ντούλας Κωνσταντίνος Γεωρ.                  1904-1917    13

3          Μουτσανάς Μιχαήλ Αθ.                            1905-1918    13

4          Κωνσταντίνου Σοφία Ευαγγ.                    1908-1918    10

5          Λαλά Άννα Γιανν.                                        1906-1918    12

6          Καναβού Δημητρούλα Λεων.                   1914-1921    7

7          Μπαλωμένου Θεώνη Ευστ.                      1916-1924    8

8          Αντιπάτης Γεώργιος Ι.                                1913-1925    12

9          Λάντσος Ελευθέριος Δημ.                         1917-1925    8

10       Αρβανίτου Αργυρούλα Αντων.                1923-1930    7

11       Δροσοπούλου ή Κόκζα Γιαννούλα Γεωρ.     1925-1933    8

12       Μπαλωμένος Ιωάννης Ηλ.                        1921-1934    13

13       Αντιπάτης Αθανάσιος Χρ. (Τσόκρης)      1918-1937    19

14       Δούρος Γεώργιος Ν.                                   1928-1941    13

15       Ντούλας Γεώργιος Ι.                                   1952-1964    12

         Παιδική θνησιμότητα

Στη Ιστορία του, ο Ηρόδοτος[22] γράφει : «η μεγαλύτερη ανδρική αρετή μετά την ανδρεία στη μάχη είναι να έχει κανείς πολλά παιδιά. … Πριν γίνει πέντε χρονών το παιδί, δεν το δείχνουν στον πατέρα του, αλλά μένει με τις γυναίκες. Κι αυτό γίνεται για να μη νιώσει ο πατέρας καμιά λύπη, αν το παιδί πεθάνει βρέφος». Από τα αρχαία χρόνια λοιπόν η πολυτεκνία συνυπάρχει με την παιδική θνησιμότητα.

   Η λαϊκή παροιμία όριζε ότι «τα πολλά παιδιά είναι πλούτος». Για τις αγροτικές οικογένειες τα πολλά παιδιά είναι δωρεάν εργατικά χέρια. Μεγάλη βοήθεια ήταν επίσης για τους κτηνοτρόφους και τις βιοτεχνίες μεταποίησης ή για τα μαγαζιά σε οικογενειακή βάση. Γι’ αυτό, εδώ και πολλούς αιώνες - παρά τη φτώχεια και τον τουρκικό ζυγό - οι ελληνικές οικογένειες έκαναν από 5 έως 10 ή και περισσότερα ακόμα παιδιά. 

Όλοι όμως ήξεραν την τραγική αλήθεια. Πολλά από τα παιδιά αυτά θα πέθαιναν και μάλιστα σε μικρή ηλικία. Ήλπιζαν, ότι κάποια παιδιά θα επιζούσαν τελικά για τη βιολογική και κοινωνική διαιώνιση της οικογένειας. Αυτή είναι η παιδική θνησιμότητα, η μάστιγα της οικογένειας στους αιώνες μέχρι και το 19^ο αι., όπως και στο μισό του 20ού αιώνα.

Ακριβώς αυτό το τελευταίο κομμάτι της παιδικής θνησιμότητας θα αναλυθεί, που καλύπτει την περίοδο 1914-1967, για τη Γραβιά, στηριγμένο σε στοιχεία των βιβλίων του Ι. Ν. Αγίου Αθανασίου.

Στον παρατιθέμενο Πίνακα 1, φαίνεται η φθίνουσα σειρά σε αριθμούς θανάτων των παιδιών μέχρι 10 ετών, στις 10ετίες. Επίσης στα μεταπολεμικά και μετεμφυλιακά χρόνια (μετά το 1950) φαίνεται ότι η παιδική θνησιμότητα μηδενίζεται. Σ’ αυτό συνέβαλαν η βελτίωση της ποιότητας ζωής των οικογενειών, η καλύτερη διατροφή και τα φάρμακα (και εμβόλια) που εξαφάνισαν τις παιδικές ασθένειες και έσωσαν τα παιδιά.

Αιτίες των παιδικών θανάτων

   Από τη στατιστική μελέτη για τις αιτίες, που οδήγησαν στο θάνατο τα παιδιά της  Γραβιάς μέχρι και 10 ετών, στη μελετώμενη περίοδο 1914-1967, προέκυψαν τα παρακάτω :

Παιδικές ασθένειες : Από ιλαρά (1), κοκίτη (4), πρόωρα-άκαιρα μωρά (5), από ατροφία-ασιτία (3).

Λοιμώδεις ασθένειες : Από δυσεντερία (6), εντεροκολίτιδα (2), εντερίτιδα (2), τύφο (2).

Αναπνευστικοί λόγοι : Από πνευμονία (15), ισπανική γρίπη (15), βρογχοπνευμονία (4), απλή γρίπη (6), γριπώδη πνευμονία (3), φυματίωση (2), ελονοσία (2), λαρυγγίτιδα (1).

Άλλοι λόγοι : Από κακοήθη πυρετό (14), μηνιγγίτιδα (3), εγκεφαλική αιμορραγία-ημιπληγία (3), καρκίνος (1), ατυχήματα (εγκαύματα, από κινίνα) (2).

Χωρίς ή ασαφής διάγνωση : Περιστατικά (29).

Παρατηρήσεις και συμπεράσματα

      Οι χρονιές με τη μεγαλύτερη σε αριθμό παιδική θνησιμότητα σε φθίνουσα σειρά είναι :
 ·      Το 1918, με 28 θανάτους παιδιών (39 % των συνολικών θανάτων), λόγω της πανδημίας ισπανικής γρίπης, αλλά και από άλλες αιτίες.

·      Τα χρόνια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και τα οικονομικά προβλήματα της Ελλάδος. Πιο συγκεκριμένα, το 1924 (με 7 θανάτους παιδιών), τα έτη 1921 (με 4 θανάτους), 1922 (με 3 θανάτους) και 1925 (με 5 θανάτους).

·      Η επόμενη χρεοκοπία στις αρχές της δεκαετίας του ’30, με 4 θανάτους παιδιών το 1930 και 5 θανάτους το 1931.

·      Τα μισά σχεδόν παιδιά (ποσοστό 48 %) που πέθαναν δεν συμπλήρωσαν το πρώτο έτος της ζωής τους ! Από τα 122 παιδιά που γεννήθηκαν την ίδια περίοδο, 58 μωρά μέχρι 1 έτους δεν επέζησαν.

·      Το 1943 δεν σημειώθηκε κανένας θάνατος.

·      Δεν σημειώθηκαν θάνατοι παιδιών στις χρονικές περιόδους 1945-47 και 1949-1958.

·      Το 1960 είναι το έτος ορόσημο, που πλέον μηδενίστηκε η παιδική θνησιμότητα στη Γραβιά.

Θάνατοι από την πανδημία γρίπης (1918)

    Η επιδημία ισπανικής γρίπης του 1918-1919 ήταν φoνικότατη. Επεκτάθηκε σε όλη σχεδόν τη Γη και προξένησε περισσότερες από ένα εκατομμύριο θανάτους. Ήταν μεταδοτική νόσος με συμπτώματα πυρετό, δυνατούς πονοκέφαλους, ρίγη και εξάντληση. Διαρκούσε 4-5 μέρες, αν δεν υπήρχαν επιπλοκές. Σοβαρότερες επιπλοκές ήταν πνευμονία, βρογχοπνευμονία, πυώδης πλευρίτης, εντερικές ή νευρικές επιπλοκές. Σε εξασθενημένους οργανισμούς υπήρχαν πάντα επιπλοκές, που με μεγάλη πιθανότητα οδηγούσαν στο θάνατο.[23]

   Καταγράφηκαν 38 άτομα, από τα οποία 2 άτομα δεν πέθαναν στη Γραβιά. Αυτοί ήταν : ο Δήμος Ασημ. Μπαλωμένος, στρατιώτης του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων που πέθανε στην Καβάλα και  ο Αλέξανδρος Ευστ. Καράντζαλης[24] (λεγόμενος Τσαπρούνης) μετανάστης στην Αμερική. Στο Νοσοκομείο της Αγγλικής Αποστολής στο Μπράλο, διακομίστηκαν 5 ασθενείς με γρίπη, που πέθαναν και η ταφή τους έγινε στη Γραβιά. Αυτοί κατάγονταν από την Καστριώτισσα, τη Βάρνα, την Κωνσταντινούπολη, τη Θράκη και τη Δωρίδα. Εκτός  της θανατηφόρου γρίπης ήταν και οι επιπλοκές όπως πνευμονία, βρογχοπνευμονία και περιτονίτιδα, που επέφεραν το θάνατο.

Αλέξανδρος Καράντζαλης

   Από τα 36 θύματα της γρίπης (που πέθαναν στη Γραβιά), τα 30 άτομα πέθαναν στη διάρκεια του 1918, 5 στη διάρκεια του 1919 και 1 άτομο στο 1920. Η κατανομή των θανάτων δίνεται στον πίνακα 1.

   Στη διάρκεια του 1918, η κορύφωση της θανατηφόρου γρίπης ήταν το μήνα Δεκέμβριο. Σε 11 ημέρες του μήνα αυτού συνέβησαν 21 θάνατοι! Για τη Γραβιά ήταν ο “μαύρος” μήνας της επιδημίας αυτής. Ειδικά δύο ημέρες, στις 11 και στις 15 Δεκεμβρίου πέθαναν 4 και 5 άτομα αντίστοιχα τη μέρα. Αναλυτικά στοιχεία δίνονται στον επόμενο πίνακα 2.

    Η επιδημία χτύπησε ανελέητα τις οικογένειες. Υπάρχουν περιστατικά θυμάτων στο ίδιο σπίτι σε παιδιά[25], που κατέληξαν με διαφορά λίγων ημερών. Οι επιζώντες δεν ήξεραν ποιον να πρωτοθρηνήσουν. Ο ιερέας του Ι. Ν. Αγίου Αθανασίου παπα-Δήμος Κόλλιας δεν προλάβαινε να τελεί νεκρώσιμες ακολουθίες και ταφές. Ευτυχώς στις αρχές του 1920 έληξε η επιδημία αυτή.

   Για την ιστορία δίνονται περισσότερα στοιχεία για τα θύματα της γρίπης στη Γραβιά :

α/α          Ονοματεπώνυμο                  χρον. θανάτου        πατρίδα     ηλικία      επάγγελμα

1         Τραμπάκουλος Νικόλαος          23-1-1918        Γραβιά                68           ποιμήν

2         Γιαννόπουλος Κωνσταντ.          28-1-1918        Γραβιά                45           εργατικός

3         Γούγιας Παναγιώτης                  1-2-1918           Καστριώτισσα     43           εργατικός

4         Κωνσταντίνου Ευάγγελος         23-10-1918      Γραβιά                42           κτίστης

5         Μπαλωμένος Δήμος Ασημ.       24-10-1918      Γραβιά                26           στρατιώτης

6         Μαστρογιαννόπουλος Αργύρ.      27-10-1918      Σεγδίτσα            75           εργατικός

7         Βισβίκης Κωνσταντίνος Ν.        10-11-1918      Γραβιά                1 ½         

8         Σίμου Θεόδωρος                        6-11-1918        Βάρνα                 35           εργατικός

9         Μανανά Αθανασία Γεωρ.          14-11-1918      Γραβιά                70          

10       Καναβός Γεώργιος Δ.                 30-11-1918      Γραβιά                4             

11       Κοντογιάννης Δημήτριος Γ.      1-12-1918        Γραβιά                32           εργατικός

12       Μίμινα Ελένη σύζ. Δημ.            1-12-1918        Γραβιά                30          

13       Δημόπουλος Δημήτριος            2-12-1918        Γραβιά                32           εργατικός

14       Καναβός Ηλίας Δ.                       5-12-1918        Γραβιά                7             

15       Μπαλωμένου Μαρία Κων. Γ.      8-12-1918        Γραβιά                4             

16       Μανανά Αντωνούλα σύζ. Γρ.       9-12-1918        Γραβιά                35           οικοκυρά

17       Κατσίμπρα Αθανασία Λ.            9-12-1918        Γραβιά                6             

18       Λαλάς Παναγ. Ευθ.                     11-12-1918      Γραβιά                3             

19       Κρεμάστου Γαρέφω Ευθ.          11-12-1918      Γραβιά                1             

20       Γουλιάμου Σοφία Αθ.                11-12-1918      Γραβιά                3             

21       Καμέρα Μαρία Θ.                      11-12-1918      Γραβιά                20           εργάτις

22       Κορμούσης Παναγ. Αθ.             12-12-1918      Γραβιά                5             

23       Μπαλωμένου Γεωργού σ. Γε.      13-12-1918      Γραβιά                30           οικουρός

24       Μακαρέζος Νικόλαος Ιω.          15-12-1918      Γραβιά                1             

25       Καράντζαλης Αλέξ. Ευστ.                    ---              Γραβιά                30           εργατικός

26       Λαλά Άννα Γιανν.                        15-12-1918      Γραβιά                12           μαθήτρια

27       Μώρη Ειρήνη σύζ. Γεωργ.        15-12-1918                                  35           εργατική

28       Κατσίμπρα Ευθυμία Ευστ.        15-12-1918      Γραβιά                75           εργατική

29       Κακαράς Αντώνιος Αλ.              15-12-1918      Γραβιά                38           επιχειρ/τίας

30       Μακαρέζου Δέσπω Ιω. Αθ.       18-12-1918      Γραβιά                4             

31       Ματσούκας Σπύρος                   20-12-1918      Κων/πολις         30           εργατικός

32       Μπαλωμένου Άννα Ευστ.         20-12-1918      Γραβιά                1             

33       Διαμάντης Διαμάντης Ν.            4-1-1919           Γραβιά                5             

34       Μπαλωμένος Κων. Λουκά         4-1-1919           Γραβιά                4             

35       Ράπτη Αθανασία Ηλία               20-1-1919        Γραβιά                2             

36       Αντωνοπούλου Ζωνίτσα           27-1-1919        εκ Δωρίδος        25           εργατική

37       Καραντσάς Γεώργιος                 29-1-1919        εκ Θράκης         60           εργατικός

38       Κοντογιάννη Παγώνα Γε.          10-1-1920        Γραβιά                24           εργατική

š---

          Περιστατικά βίαιων θανάτων

  Καταγράφηκαν 26 περιπτώσεις, στις οποίες άνθρωποι της Γραβιάς έχασαν τη ζωή τους από σοβαρό ατύχημα ή δυστύχημα, από πυροβόλα όπλα, δηλητηρίαση ή πνιγμό. Είναι τραγικές περιπτώσεις, που έφεραν μεγάλο πόνο στους ανθρώπους και οικείους. Η αναφορά αυτή δεν επιθυμεί να αναξέσει πληγές, αλλά μόνο από ιστοριοδιφικούς λόγους. Θα δοθούν σε χρονολογική σειρά, όπως συνέβησαν τα περιστατικά αυτά :

1.       Ο Νικόλαος Π. Παρατσόκας, ήταν υλοτόμος, ηλικίας 25 ετών, άγαμος από τη Βάργιανη. Σε εργασίες υλοτόμησης έπεσε το κομμένο έλατο στο δεξί πόδι του. Από το κάταγμα του ποδιού του απεβίωσε στις 10-5-1914.

2.       Ο Γεώργιος Κωνστ. Καράντσαλης, από τη Γραβιά, ηλικίας 35 ετών και έγγαμος, ήταν φυγόδικος. Τη νύχτα της 20 προς 21 Μαΐου 1916 φονεύθηκε από απόσπασμα στη θέση Λεπτοκαρυά της Γραβιάς.

3.       Ο Αθανάσιος Ηλ. Μπούγας από τη Γραβιά, ηλικίας 35 ετών, ήταν στρατιώτης και έγγαμος. Στη Νεβρόπολη, το 1918, αφήνιασε ο ημίονός του (μουλάρι) και έπεσε κάτω, χτύπησε και μετά από 6 ώρες πέθανε, ενώ μεταφερόταν στο Παλαιοχώρι, όπου και ετάφη. Την είδηση έφερε στον παπα-Κόλλια της Γραβιάς ο Ιωάννης Αθαν. Κουρμούσης.

4.       Ο Δημήτριος Ηλ. Καναβός από τη Γραβιά, ηλικίας 34 ετών, γεωργός και έγγαμος, στις 13-9-1918 βρισκόταν έξω από πανδοχείο στη γέφυρα του Μοσχοχωρίου και επιδιόρθωνε ένα δοχείο γεμάτο με σταφιδέλαιο. Τότε από ανάφλεξη, το δοχείο πήρε φωτιά και ο άτυχος κάηκε.

5.       Η Παρασκευή σύζ. Σταμ. Χριστοδούλου, από τη Γραβιά, οικοκυρά και έγγαμη, ετών 68, στις 19-11-1921 έπεσε από τον εξώστη της οικίας της. Πέθανε εντός ώρας.

6.       Ο Βασίλειος Ν. Χριστοδούλου, από τη Γραβιά, ποιμήν, 40 ετών και έγγαμος, στις 23-3-1922 φονεύθηκε από άγνωστο.

7.       Ο Αθανάσιος Δημ. Μπρόφας από τη Βάριανη, ποιμήν 18 ετών και άγαμος, στις 12-11-1922 φονεύθηκε από διαμπερές τραύμα της κεφαλής παρ’ αγνώστων δι’ όπλου.

8.       Ο Νικόλαος Κουτρουζής, από τη Γραβιά, ποιμήν, ηλικίας 78 ετών και έγγαμος, την Πρωτοχρονιά του 1923 αντιστάθηκε σε κλέφτες που προσπάθησαν να κλέψουν γίδια και φονεύτηκε μετά από διαμπερές τραύμα στο μέτωπο.

9.       Ο Κωνσταντίνος Ευαγ. Κωνσταντίνου από τη Γραβιά, καφεπώλης στο επάγγελμα, ετών 21 και έγγαμος, στις 12-6-1925 χτυπήθηκε από κεραυνό, μέσα σε ξωκλήσι στο χωριό Λίχοβα (Καστορίας).

10.   Ο Δημήτριος Ηλ. Μπούγας από τη Γραβιά, ποιμήν, ηλικίας 45 ετών και έγγαμος, στις 4-6-1926 φονεύθηκε σε ενέδρα από τους Κωνσταντίνο και Ηλία Αθ. Γουλιάμου με όπλο Μάνλιχερ, στα Καθρέικα.

11.   Η Δημητρούλα Γ. Γρίβα, νήπιο 1 έτους, στις 30-10-1926 έπαιζε με το σωληνάριο της κινίνης, που του έδωσε η μητέρα του. Κάποια στιγμή άνοιξε το σωληνάριο και το μωρό κατάπιε 7 χάπια, με αποτέλεσμα να πεθάνει μετά από τρεις ώρες.

12.   Ο Διαμάντης Ευστ. Παπάς από τη Γραβιά, ποιμήν, άγαμος ηλικίας 17 ετών, στις 4-3-1927 αυτοκτόνησε “συνεπεία νευροπαθείας”.

13.   Ο Γεώργιος Κ. Μανανάς, από τη Γραβιά, ποιμήν, 30 ετών και άγαμος λόγω μηνιγγίτιδος και χωρίς αντίληψη του χώρου, έφυγε από τα γίδια του και βρέθηκε σκοτωμένος δίπλα στη σιδηροδρομική γραμμή.

14.   Ο Ιωάννης Ηλ. Μπαλωμένος, από τη Γραβιά, μαθητής 13 ετών , στις 2-7-1934, διερχόμενη αλωνιστική μηχανή του ακρωτηρίασε το δεξί πόδι, με αποτέλεσμα το θάνατό του.

15.   Ο Αθανάσιος Χρ. Αντιπάτης (Τσόκρης), από τη Γραβιά, μαθητής 19 ετών, στις 19-10-1937 ήταν στη Θεσσαλονίκη και φονεύθηκε από το τραμ.

16.   Ο Ιωάννης Γεωργ. Μπαλωμένος, από τη Γραβιά, εργατικός, ηλικίας 15 ετών, υπέστη δηλητηρίαση και νοσηλευόμενος στη Λαμία στις 3-10-1938 απεβίωσε.

17.   Η Αγγελική σύζ. Χρήστου Π. Αντιπάτη, από τη Γραβιά, οικοκυρά και έγγαμη, 63 ετών, της οποίας η οικία είναι κοντά στη γέφυρα του χειμάρρου Χαϊνίτσα, στις 29-6-1939, παρασύρθηκε από τα νερά του υπερχειλίσαντος ποταμού, που πλημμύρισαν και το σπίτι της, με αποτέλεσμα να πνιγεί.

18.   Η Αγγελική χήρα Γεωργ. Μαργέλλου, που καταγόταν από την Αθήνα, οικοκυρά και χήρα, 75 ετών, που βρισκόταν στην οικία Ιωάννη Τσώνου, στις 29-6-1939, παρασύρθηκε και πνίγηκε στα νερά του υπερχειλίσαντος ποταμού (όπως και η προηγουμένη).

19.   Ο Λεωνίδας Αποστ. Καζακόπουλος, από τη Γραβιά, δημοδιδάσκαλος, 24 ετών και άγαμος, στις 3-12-1940, έπεσε μαχόμενος άνωθεν της Πρεμετής (Αλβανίας). Ήταν έφεδρος ανθυπολοχαγός.

20.   Ο Αθανάσιος Γουλιάμου (ή Ζέρβας) από τη Γραβιά, εργατικός, 69 ετών και έγγαμος, στις 20-9-1941 ενώ ερχόταν από την Άμφισσα στη Γραβιά, τον χτύπησαν ληστές, τον έγδυσαν και τον άφησαν πληγωμένο. Ξυπόλητος ήρθε στο σπίτι του στη Γραβιά, όπου και πέθανε από συγκοπή.

21.   Ο Ευθ. Παπαταξιάρχου, από τη Γραβιά, μονοπώλης, 54 ετών και έγγαμος, στις 22-8-1947 έπεσε θύμα φόνου από άτομα που δεν ανεγράφησαν (στο βιβλίο του Ι. Ναού).

22.   Ο Γεώργιος Ηλ. Μεμένιας, από τη Γραβιά, εργάτης, 40 ετών και έγγαμος, στις 28-12-1947 σκοτώθηκε από δύναμη του Στρατού, επειδή βρέθηκε έξω πέραν της απαγορευμένης ώρας.

23.   Ο Αθανάσιος Ευσ. Καΐλης[26], από τη Βάργιανη, συνταξιούχος, 39 ετών και άγαμος,  στις 22-6-1948 φονεύτηκε από αντάρτες.

24.   Ο Ταξιάρχης Ιωάν. Μαυριάς, από τη Γραβιά, ποιμήν, 33 ετών, άγαμος, σκοτώθηκε στις 3-3-1949 και πέθανε από τραύμα στη σπονδυλική στήλη.

25.   Ο Γεώργιος Ιωάν. Τσικνής, από τη Βάργιανη, γεωργός, 65 ετών και έγγαμος, σκοτώθηκε στις 11-6-1949 από νάρκη[27] ανταρτών.

26.   Ο Παναγιώτης Δ. Μπούγας, από τη Γραβιά, καφεπώλης, 65 ετών και έγγαμος, αυτοχειριάστηκε με χειροβομβίδα.

---

Τελεσθέντες γάμοι

   Από το Βιβλίο Γάμων του Ι. Ν. Αγίου Αθανασίου Γραβιάς, κατά την περίοδο 1914-1968 τελέσθηκαν 297 γάμοι. Στα αυτά 55 χρόνια έγιναν κατά μέσο όρο 5 γάμοι το έτος. 

   Οι ιερείς που ευλόγησαν τους γάμους αυτούς ήταν :

·      Δήμος Κόλλιας (την περίοδο 1906-1942),

·      Δ. Παπαβασιλείου (την περίοδο 1942-1945),

·      Παν. Κοτσίλης (την περίοδο 1945-1967) και

·      Θεοδ. Κλήμης (από το 1968).

   Έκτακτα τελέστηκε μικρός αριθμός γάμων από τους ιερείς Ι. Παπανικολάου, Αιμ. Κόκκινο και Ι. Αγοργιανίτη (την περίοδο 1947-48) και από τους ιερείς Παντίσκο, Ν. Κορομπίλη και Αθ. Κόντο (την περίοδο 1966-67).

   Όπως φαίνεται στον παρατιθέμενο πίνακα, οι αριθμητικά περισσότεροι γάμοι έγιναν στα έτη 1930 (17 γάμοι), 1924 (16 γάμοι) και 1925 (14 γάμοι).

   Αντίθετα, την περίοδο της Κατοχής και συγκεκριμένα στα έτη 1943 και 1944 δεν έγινε κανένας γάμος. Επίσης ελάχιστοι γάμοι έγιναν στη λήξη της Μικρασιατικής εκστρατείας στα έτη 1921 και 1922 (από 2 γάμοι), όπως επίσης στα χρόνια του Εμφυλίου (1948) και το 1952.

  

Εξώγαμα και έκθετα παιδιά

   Η αυγή του 20ού αιώνα βρήκε την Ελλάδα σε πτώχευση και κάτω από διεθνή οικονομική έλεγχο. Την περίοδο 1912-13 η χώρα μας πραγματοποιεί τους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες (Α’ και Β’ Βαλκανικούς πολέμους). Ακολουθεί η περίοδος του εθνικού διχασμού και ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος. Αμέσως μετά τη λήξη του, η Ελλάδα συμμετέχει με εκστρατευτικό σώμα στην Ουκρανία και τέλος γίνεται η Μικρασιατική Εκστρατεία που τελείωσε με την καταστροφή τον Αύγουστο του 1922. Είναι μια δεκαετία, που στέλνει τους άντρες μακριά απ’ τα σπίτια τους.

   Έτσι, οι οικογένειες κλονίστηκαν οικονομικά, αλλά χαλάρωσαν κάπως τα ήθη της αυστηρής τότε εποχής, κυρίως στα αστικά κέντρα. Το αποτέλεσμα ήταν να έχουμε περιστατικά ολοκληρωμένων σχέσεων με ανύπαντρα κορίτσια, με αποτέλεσμα τα εξώγαμα παιδιά. Η γέννηση ενός εξώγαμου (νόθου) παιδιού στιγμάτιζε κοινωνικά τη γυναίκα, την περιθωριοποιούσε ακόμα και από την πατρική της οικογένεια. Σε συνδυασμό με την οικονομική ανέχεια, το εξώγαμο παιδί ζούσε λίγους μήνες (από τις κακές συνθήκες διαβίωσης) ή γινόταν έκθετο (δηλ. το άφηνε η μητέρα κάπου, ώστε να το πάρει κάποιος άλλος).

   Τα περιστατικά είναι ελάχιστα σε αριθμό, εφόσον στη μικρή κοινωνία μιας κωμόπολης ή χωριού όπως η Γραβιά, υπάρχει μεγαλύτερος κοινωνικός έλεγχος και οι οικογένειες απέτρεπαν αμέσως οποιαδήποτε παρεκτροπή. Το 1915 γεννήθηκε ο Ευστάθιος, ως “προϊόν” μοιχείας της παντρεμένης μητέρας του. Το 1918, ένα παιδί, ο Γουλιάμος, μετά το θάνατο της μητέρας του, έγινε έκθετο. Ευτυχώς πρέπει να υιοθετήθηκε και μετονομάστηκε σε Βασίλειο, αποκτώντας οικογένεια σε άλλο χωριό της Φθιώτιδος.

   Το 1928, μια γυναίκα που παρέμενε στη Γραβιά “υπό αστυνομικήν επιτήρησιν” (δεν ήταν ντόπια), με τη βοήθεια της τοπικής μαίας γέννησε “άρρεν εξώγαμον”.

   Ακολουθεί η σκληρή περίοδος της Κατοχής και του Εμφυλίου πολέμου, στη διάρκεια των οποίων η κοινωνική δομή διαταράσσεται από τις υποχρεωτικές μετακινήσεις πληθυσμού, που συνοδεύονται από οικονομικά προβλήματα και πολιτικές διώξεις. Στη Γραβιά καταγράφηκαν δύο περιστατικά εξώγαμων σχέσεων, την περίοδο 1946-47, από τα οποία γεννήθηκαν ο Αθανάσιος και η Σπυριδούλα.

   Δεν είναι γνωστή η τύχη των παιδιών αυτών. Τα διαθέσιμα στοιχεία από το Βιβλίο του Ι. Ναού σταματούν το 1948 και δεν γνωρίζουμε τη συνέχεια του κοινωνικού φαινομένου στη Γραβιά. Αποτελεί αντικείμενο έρευνας στο μέλλον.

š---

            Θάνατοι “εκ φθίσεως” (από φυματίωση)

   Είναι λοιμώδης (μεταδοτική) ασθένεια. Εισέρχεται στον οργανισμό μας από την αναπνευστική ή την πεπτική οδό. Προσβάλλει κάθε ηλικία. Μπορεί να μείνει σε λανθάνουσα κατάσταση για πολλά χρόνια, χωρίς εντοπισμό. Εκδηλώνεται σε ευνοϊκές συνθήκες.

   Ο βάκιλος[28] αυτός αντέχει σε θερμοκρασίες του περιβάλλοντος και μένει για πολύ καιρό στη σκόνη των κλειστών χώρων, που δεν αερίζονται, βρίσκεται στα σταγονίδια του βήχα ή της ομιλίας των αρρώστων και στο πύον από φυματιώδεις παθήσεις. Έξω από το ανθρώπινο σώμα δεν πολλαπλασιάζεται σημαντικά.

   Όταν το μικρόβιο της φυματίωσης (ο βάκιλος του Κωx) εισέλθει στον οργανισμό, εγκαθίσταται σε κάποιο όργανο, και η ασθένεια γίνεται λανθάνουσα ή αλλιώς ανοιχτή φυματίωση.  Είναι ύπουλη νόσος, μένοντας σε λανθάνουσα κατάσταση για πολύ χρόνο.

   Υπάρχουν διάφορα είδη της όπως η κεγχροειδής φυματίωση, η χοιράδωση, ο λύκος, η πλευρίτιδα, η περιτονίτιδα, η φυματιώδης σπονδυλίτιδα, η φυματιώδης μηνιγγίτιδα, κ.ά.

   Τα φάρμακα (αντιβιοτικά) που ανακαλύφθηκαν για την καταπολέμηση της φυματίωσης ήταν σε ιστορική σειρά : η στρεπτομυκίνη (1943-44) από τον Walksman (Γουάξμαν), το παραμινοσαλικυλικό οξύ (PAS) από τον Lehman (1944-45), η ισονιαζίδη από τον Domagk (1952), η πυραζιναμίδη (1955), η εθαμβουτόλη (1962), η ριφαμπικίνη (1966) και ο συνδυασμός 3 αντιβιοτικών μαζί (το 1985) έφερε - με φαρμακευτική αγωγή 6 μηνών - την πλήρη θεραπεία της φθίσης.

   Στο Βιβλίο Θανάτων του Ι. Ναού του Αγ. Αθανασίου καταγράφηκαν 24 περιστατικά (ποσοστό 4,4 % του πληθυσμού). Είναι 14 άνδρες και 10 γυναίκες. Γεννήθηκαν όλοι /όλες στη Γραβιά, (εκτός του γιατρού Ιωάν. Τσώνου, που γεννήθηκε στην Κουκουβίστα). Ο μέσος όρος ηλικιών είναι 35 έτη, δηλ. “χτύπησε” νέα άτομα.

  Ο χαρακτηρισμός στα βιβλία του Ι. Ναού είναι γενικός (φθίση ή φυματίωση) σε όλους, εκτός 4 περιπτώσεων, όπου είναι πιο συγκεκριμένες. Αυτές είναι : φυματίωση λάρυγγος (Γιαννίτσα Κ. Βισβίκη), φυματιώδης μηνιγγίτιδα (Γεωργίτσα Βέλλιου, Γιαννίτσα Σακελλαροπούλου) και “εκ χοιράδων καταληξάντων εις φυματίωσιν” (Λουκά Δ. Αντωνίου).

   Σκληρά χτυπήθηκε η οικογένεια του Αθ. Γουλιάμου. Στο έτος 1938 έχασε τη Σοφία σε ηλικία 17 ετών, στο έτος 1941 έχασε τον Αντώνιο σε ηλικία 17 ετών και στο έτος 1948 έχασε την Ευανθία ηλικίας 68 ετών. Πολλά νέα άτομα έφυγαν απ’ τη ζωή, από την ανίατη στα χρόνια εκείνα φυματίωση. Ακόμα και ο γιατρός στη Γραβιά Ιωάννης Θ. Τσώνος ήταν θύμα της.

   Στην οικογενειακή τους κατάσταση ήταν : άγαμοι 11 άτομα, έγγαμοι ήταν 9 και σε χηρεία ήταν 2. Περισσότερα στοιχεία για τους ανθρώπους αυτούς δίνονται στο επόμενο πίνακα :

α/α             Ονοματεπώνυμο                                        έτη            ηλικία     επάγγελμα

1          Αντιπάτη Χρυσάνθη σύζυγος Χρ.             1887-1917      30           

2          Τσώνος Ιωάννης Θ.                                     1865-1917      52            ιατρός

3          Βέλλιου Γεωργίτσα Κωνστ.                        1900-1918      18            οικουρός

4          Αντωνίου Λουκάς Δ.                                   1900-1920      20            παντοπώλης

5          Ξηρός Βασίλειος Γ.                                      1873-1921      48            γεωργός

6          Κρανιάς Δημήτριος Νικ.                             1892-1922      30            εργατικός

7          Λάντσος Δημήτριος                                     1884-1922      38            γεωργός

8          Βισβίκης Αθανάσιος Κ.                               1896-1923      27            γραμ. Ειρηνοδ.

9          Μπούγας Ιωάννης Δ.                                   1896-1923      27            λεπτουργός

10        Βισβίκη Γιαννίτσα Κ.                                   1896-1924      28            οικουρός

11        Σακελλαροπούλου Γιαννίτσα σύζ. Γε.        1897-1924      27            οικουρός

12        Γεωργίου (Ίσκιος) Παναγιώτης Ευαγ.       1906-1926      20            γεωπόνος

13        Καζακοπούλου Βασιλική Λεων.                1896-1926      30            οικουρός

14        Μανανά Δημητρούλα Π.                            1905-1930      25            οικιακά

15        Αντιπάτης ή Καραμήτρος Δημ. Χρ.           1903-1933      30            δασοκόμος

16        Καθρής Παναγιώτης Αθ.                            1908-1935      27            ποιμήν

17        Μπαλωμένου Γεωργού σύζ. Τριαντ.        1898-1935      37            οικουρά

18        Γουλιάμου Σοφία Αθαν.                             1921-1938      17            εργατική

19        Μπρόφα Αικατερίνη Κ.                              1896-1939      43            οικοκυρά

20        Μακαρέζος Λεωνίδας Δ.                            1908-1940      32            ράπτης

21        Γουλιάμου Αντώνιος Αθ.                           1924-1941      17            ποιμήν

22        Αντωνόπουλος Ιωάννης Βασ.                    1874-1942      68            άεργος

23        Κρέμαστος Αθανάσιος                               1882-1947      65           

24        Γουλιάμου Ευανθία Αθ.                             1880-1948      68            οικιακά

        Υπερήλικες  - Αιωνόβιοι

   Η παρατεταμένη διάρκεια ζωής στον άνθρωπο ήταν πάντα ένα αξιοσημείωτο φαινόμενο. Οι υπέργηροι θαυμάζονταν για τη δυνατή κράση τους στις κακουχίες της ζωής (από πολέμους, ασθένειες, δυστυχίες, κ.ά.). Η συμπλήρωση και η υπέρβαση των εκατό ετών ζωής (αιωνόβιοι) ήταν η κορύφωση του φυσικού φαινομένου (σε ελάχιστα άτομα) και η καταγραφή τους όσο και η μελέτη του τρόπου ζωής τους απασχολούσε και γοήτευε το κοινωνικό σύνολο.

   Από τη μελέτη των Βιβλίων του Ι. Ν. του Αγίου Αθανασίου Γραβιάς προέκυψαν ενδιαφέροντα στοιχεία. Καλύπτουν την περίοδο 1914-1967 στην οποία καταγράφηκαν 545 θανόντες, από τους οποίους 7 άτομα έφτασαν τα 90 χρόνια, 11 άτομα έφτασαν ηλικίες από 91 μέχρι 96 ετών και 3 άτομα πέρασαν τα 100 χρόνια ζωής.

   Ως τόπος γέννησης-καταγωγής για όλους και όλες αναφέρθηκε η Γραβιά εκτός από την Παναγιώτα Κυριακοπούλου χήρα Κ. (από την Καρύταινα Αρκαδίας) και τη Ζωΐτσα Ν. Τσικνή (από τη Βάργιανη).

  Οι περισσότεροι άντρες άσκησαν το επάγγελμα του γεωργού (Αντώνιος Ν. Αντωνίου,  Ιωάννης Λαλάς, Γεώργιος Παπάς και Ιωάννης Κολύρης). Ο Χρήστος Π. Αντιπάτης ήταν ξυλουργός. Ο Γεωργής Ν. Μανανάς ήταν κτηνοτρόφος. Οι γυναίκες ήταν (σχεδόν) όλες χήρες.

  Στις ηλικίες 81-90 ετών έφτασαν 66 άτομα (ποσοστό 12% του πληθυσμού). Από τον αριθμό αυτό τα 6 άτομα έφτασαν στην ηλικία των 90 ετών. Είναι 5 γυναίκες και 1 άνδρας (κτηνοτρόφος). Οι αιτιολογίες θανάτου ήταν λόγω γήρατος, από γεροντικό μαρασμό και 1 λόγω γρίπης. Περισσότερα στοιχεία στον επόμενο πίνακα:

α/α                Ονοματεπώνυμο                     έτη            ηλικία      πατρίδα

1              Σκέντζου Παρασκευή Δ.          1844-1934     90             Γραβιά

2              Μανανάς Γεωργής Ν.               1847-1937     90             Γραβιά

3              Τσικνή Ζωΐτσα Ν.                      1858-1948     90             Βάργιανη

4              Καράντζαλη Αλεξάνδρα          1859-1949     90             Γραβιά

5              Κραββαρίτη Παναγ. Δ.             1860-1950     90             Γραβιά

6              Μακαρέζου Αικατερίνη Δ.      1876-1966     90             Γραβιά

   Στις ηλικίες από 91 μέχρι 99 ετών καταγράφηκαν 12 άτομα. Μεγαλύτερη ηλικία κατέγραψε η Μπαχούμη Δημητρούλα χήρα Δημ., που γεννήθηκε στη Βάριανη και πέθανε στη Γραβιά σε ηλικία 96 ετών. Η Παναγιώτα Κ. Κυριακοπούλου καταγόταν από την Καρύταινα. Περισσότερα στοιχεία γι’ αυτούς δίνονται αμέσως :

Υπερήλικες μεταξύ 91 και 96 ετών

α/α             Ονοματεπώνυμο                                           έτη            ηλικία

1            Χινόπορος Ευστάθιος                                  1819-1914      95

2            Μπαχούμη Δημητρούλα χήρα Δημ.          1823-1919      96

3            Κυριακοπούλου Παναγιώτα χήρα Κ.        1826-1919      93

4            Κρανιάς Παναγιώτης Δ.                               1826-1920      94

5            Μανανά Ευφροσύνη                                   1852-1947      95

6            Καθρή Βιολέτα Ευστ.                                   1856-1951      95

7            Αντωνίου Αντώνιος Ν.                                1860-1954      94

8            Λαλάς Ιωάννης                                              1861-1955      94

9            Βισβίκη Αγγελική                                         1862-1953      91

10          Αντιπάτης Χρήστος Π.                                 1870-1964      94

11          Χριστοδούλου Ιωάννης Γ.                           1872-1967      95

12          Κολύρης Ιωάννης                                         1874-1966      92

   Έφτασαν και πέρασαν τα 100 χρόνια ζωής 3 άτομα. Είναι ένας άντρας και 2 γυναίκες. Ο θάνατος δεν προήλθε από κάποια γνωστή και σοβαρή ασθένεια, αλλά ως η φυσική κατάληξη, το τέρμα της ζωής.  Μεγαλύτερος απ’ όλους σε ηλικία (105 ετών) έφτασε ο Γεώργιος Παπάς (πέθανε το 1960). Σε ηλικία 102 ετών έφτασε η Γιωργού Καναβού χήρα Λεων. (πέθανε το 1917), αν και ο ιερέας του Ναού σημείωσε ότι “ουδείς δύναται μετά θετικότητος να βεβαιώσει την ηλικίαν της”. Τιμητικά δίνουμε σε πίνακα λίγα στοιχεία γι’ αυτές τις “ανθρώπινες βελανιδιές” της ζωής :

Υπεραιωνόβιοι

α/α                 Ονοματεπώνυμο                           έτη                   ηλικία

1              Καναβού Γιωργού χήρα Λεων.      1815-1917           102

2              Παπάς Γεώργιος                               1855-1960           105

3              Αντωνίου Αλεξάνδρα Δ.                 1863-1963           100

              -------------------

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΑΝΑΦΟΡΕΣ – ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ

1. Βιβλία του Ιερού Ναού Αγίου Αθανασίου Γραβιάς
2. Εκλογικός Κατάλογος του δήμου Δωριέων Φωκίδος του έτους 1879 (του Κώστα Γαλλή, περ. ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΣ, Σεπτέμβριος 2010)
3. Κωνσταντίνου Αθ. Μπαλωμένου :  “Μετανάστες της Γραβιάς στην Αμερική (τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα)”,  2009, Λαμία.
4. Αθανασίου Κων. Κοντολάτη : “ΓΡΑΒΙΑ, Ιστορικός και Τουριστικός Οδηγός 2012”, Άμφισσα, 2012.
5. Αλ. Βαμβακά – Ανδρ. Κυριακίδης : “ΤΡΑΧΙΝΑ, ταξίδι στο χώρο και στο χρόνο”, Λαμία 2010.
6. Βασ. Παπαζάχου, Κατ. Παπαζάχου : “ΟΙ ΣΕΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ”, Γ’ έκδοση, εκδ. ΖΗΤΗ, Θεσσαλονίκη 2003.
7. http://wikimapia.org/
8. http://tomantri.blogspot.gr
9. http://iteanet.blogspot.gr
10. www.cwgc.org/.../cemetery_details.aspx?cemetery
11. Ιστοσελίδα : www.eetaa.gr
12. Ιστοσελίδα : http://odysseus.culture.gr
13. Από την ιστοσελίδα :  http://www.fokida.gr
14. Από την ιστοσελίδα :  http://dim-gravias.fok.sch.gr
15. Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαίδεια ΠΑΠΥΡΟΥΣ-ΛΑΡΟΥΣ
16. Βικιπαίδεια

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

---

[1] Στους τελευταίους αιώνες του ελεύθερου ελληνικού κράτους η περιοχή αυτή χαρακτηρίζεται ως (βόρεια) Παρνασσίδα. Η αρχαία Δωρίδα δεν πρέπει να συγχέεται με τη νεότερη επαρχία Δωρίδας της δυτικής Φωκίδας.

[2] Η χώρα αυτή εθεωρείτο η Μητρόπολη των Δωριέων, οι οποίοι εδώ ανασυντάχθηκαν και μετά με πλοία από την Ναύπακτο, πέρασαν στην Πελοπόννησο και εγκαταστάθηκαν κυρίως στην Σπάρτη.

[3] Σε κοντινό λόφο της Μαριολάτας σώζονται τα ερείπια της δωρικής πόλης Βόιον. Η θέση αυτή είναι νότια της Γραβιάς στη θέση “Σκαλούλα”, με ερείπια αρχαίας οχύρωσης της πόλης.

[4] Ερείπια της αρχαίας πόλης Ερινεός σώζονται στη θέση Άγιος Βασίλειος, στα Καστέλλια. Κοντά περνούσε ο Πίνδος ποταμός (σημ. Κανιανίτης).

[5] Η θέση κάθε πόλης δεν είναι ακριβώς γνωστή. Πάντως μαρτυρίες ζωντανές ως τα σήμερα, είναι τα ερείπια του Παλαιοχωριού (στη θέση Μάρμαρα), του Παλιόκαστρου (Κεραμιδαριό), κοντά στο σ.σ. Μπράλου, του Παλιόκαστρου Χλωμού, της Σκαλούλας Γραβιάς, του νεκροταφείου των Καστελλίων, του Πύργου, του Επάνω Καστελλιού και του Οινοχωρίου.

[6] Γιώργου Μπαλωμένου :  “Η Γαλατική Εισβολή στη Στερεά Ελλάδα (279-278 π.Χ.)”, στην εφ. ΛΑΜΙΑΚΟΣ ΤΥΠΟΣ, σελ. 8-9, στις 21-2-2014, Λαμία. Επίσης σε “amfictyon.blogspot.gr” από τις 16-6-1914.

[7] που σημαίνει  ντουσκότοπος, δηλ. τόπος με ντούσκα (είδος θαμνώδους βλάστησης).

[8] Δόθηκε ως προίκα (τιμάριο) στο Μεγάλο Κύρη, τον μετέπειτα Δούκα των Αθηνών, Γουλιέλμο Ντε λα Ρός από τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ιωάννη Δούκα Βατατζή, για την κόρη του Ελένη-Αγγέλα που την πάντρεψε μ' αυτόν (1254-1258).

[9] Έκτισε στα δυτικά της Γραβιάς σε υψόμετρο 500μ., το κάστρο (Castellum), από το οποίο πήρε το όνομά του το χωριό Καστέλλια. Ερείπια σώζονται στο πάνω χωριό.

[10] εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 159, σελ. 3, 18-7-1929, Λαμία.

[11] εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 170, σ. 1, 24-8-1929, Λαμία.

[12] εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 672, σελ. 4, 15-6-1933, Λαμία.

[13] εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, σελ. 2, 14-5-1939, Λαμία.

[14] εφ. ΕΘΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝ, σ. 1, 8-5-1969, Λαμία.

[15] εφ. ΕΘΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝ, σ. 4, 23-10-1969, Λαμία.

[16] Από το Βιβλίο : Μπουλαλά Κλεάνθους «Ιστορία 2ου Συντάγματος Πεζικού», έκδ. 1921.

[17] Πήγε ως μετανάστης στην Αμερική δύο φορές. Την περίοδο 1910-12 και ξαναπήγε το 1920. Επέστρεψε και έζησε στη Γραβιά.

[18] Μετά ανέλαβε ο γιος του Γεώργιος Ευθ. Παπαταξιάρχου.

[19] Ο πατέρας του Αθανάσιος Ιωάν. Μελισσάρης (γεν. 1846) ήταν ξενοδόχος (είχε χάνι). [Από τον εκλογικό κατάλογο Γραβιάς έτους 1879].

[20] Πέθανε νέος από φυματίωση. Μετά πρέπει να ανέλαβε ο Απόστολος Καζακόπουλος.

[21] Από το αρχείο της Ιεράς Συνόδου - Φάκελος Εθνομαρτύρων Κληρικών. Σ’ αυτόν, αναφέρεται ότι ο παπα-Δήμος Κόλλιας απεβίωσε τον Ιούνιο του 1944.

[22] Βιβλία Α και Β.

[23] Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαίδεια ΠΑΠΥΡΟΥΣ-ΛΑΡΟΥΣ

[24] Έφυγε από τη Γραβιά το 1914, σε ηλικία 25 ετών και πήγε στην Αμερική. Περισσότερα στο βιβλίο “Μετανάστες της Γραβιάς στην Αμερική (τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα)”, του Κωνσταντίνου Αθ. Μπαλωμένου, 2009, Λαμία.

[25] Συγκεκριμένα ήταν 2 παιδιά της οικογένειας Δ. Καναβού, ο Γεώργιος (4 ετών) που πέθανε στις 30-11-1918 και ο Ηλίας (7 ετών) που πέθανε στις 5-12-1918, δηλ. μετά από 5 μέρες.

[26] Στο βιβλίο του “Γραβιά, Οδηγός 2012”, σ. 77, ο Αθανάσιος Κων. Κοντολάτης γράφει ότι  «Δεν ήταν τυχερός ο Θανάσης Καΐλης τον σκότωσε στρατιώτης κατά λάθος, ενώ ζητούσε την προστασία του δραπετεύοντας από τους αντάρτες, που τον είχαν κρατούμενο».

[27] Στο Ρισνίκο ανατινάχθηκε το κάρο του Γιώργου Λαλά, επάνω στο οποίο ήταν ο Γεώργιος Τσικνής που σκοτώθηκε.

[28] Το 1882 ο Γερμανός Robert Koch (Κωχ) ανακάλυψε το βακτήριο (βάκιλο) της φυματίωσης.