Η ευρύτερη περιοχή Δομοκού, έναν αιώνα μετά την Άλωση της Πόλης

Από παλαιά Οθωμανικά αρχεία

 

Πρόλογος

Το Κάστρο του Δομοκού (από τη Βικιπαίδεια)

  Τα Οθωμανικά κατάστιχα των ετών 1514-1550, στα οποία στηρίζεται η παρούσα εργασία είναι πρωτογενές υλικό καταγραφής του πρώτου μισού του 16ου αι., που έγινε για φορολογικούς λόγους,  μετά την οριστική κατάληψη της Ρούμελης από τους Οθωμανούς Τούρκους. Ήταν καιρός να αντλήσουμε στοιχεία και από τα αρχεία της πλευράς αυτής. Μετά την περιοχή Ζητουνίου και Μενδενίτσας, του Πατρατζικίου (Υπάτης), ακολουθεί η περιοχή Δομοκού.

   Η εργασία αυτή, όπως συνηθίζω και σε άλλες ανάλογες, θα αποδοθεί με όσο γίνεται σύντομο, αλλά και περιεκτικό τρόπο.

 Κωνσταντίνος Αθ. Μπαλωμένος

                 φυσικός

 

 1.    Η γεωγραφική διαίρεση της περιοχής

Το τουρκικό νόμισμα

Ακτσές (άσπρο)

   Θυμίζουμε τη γεωγραφική διαίρεση της οθωμανικής αυτοκρατορίας, που έγινε στη διάρκεια του πρώτου μισού του 16ου αι., με σουλτάνο το Σουλεϊμάν το Μεγαλοπρεπή (1494-1566). Η διαίρεση έγινε σε Εγιαλέτια (π.χ. Ρούμελης, Θεσσαλίας, Μωριά, κ.ά.), που αυτά χωρίζονταν σε μικρότερα και ονομάζονταν λιβά ή σαντζάκ (όπως π.χ. Τρικάλων, Ευρίπου, κ.ά.). Ακόμη μικρότερα τμήματα ήταν ο καζάς (π.χ. Ζητουνίου, Καρπινίς, Φαρσάλων, κ.ά.) και υποδιαίρεση αυτού ήταν η ναχιγιέ δηλ. επαρχία (όπως π.χ. Μενδενίτσας, Δομοκού, κ.ά.) Σκοπός της ήταν  να ακολουθήσει απογραφή των οικισμών και του πληθυσμού για επιβολή φορολογίας.

   Με βάση τα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα από την καταγραφή αυτή, γνωρίζουμε ότι ο Δομοκός (Dömeke) την περίοδο της Τουρκοκρατίας ήταν επαρχία (ναχιγιέ) αρχικά και αργότερα καζάς, ενώ τρία χρόνια πριν ελευθερωθεί (το έτος 1881) ήταν πάλι έδρα επαρχίας.

  Την περίοδο που αναφερόμαστε εδώ και συγκεκριμένα από το 1466 έως το 1610 ο καζάς Φαρσάλων είχε δύο επαρχίες :

(α) Φαρσάλων (που τότε λεγόταν Τσατάλτζα) και περιλάμβανε τις περιοχές Βόλου, Βελεστίνου και Λεχώνια.

(β) Δομοκού, και περιλάμβανε τις περιοχές Καταφυγίου και Αλμυρού.

   Ο καζάς Φαρσάλων  ανήκε στο σαντζάκι των Τρικάλων και στο Εγιαλέτι της Ρούμελης.

   Όπως αντιλαμβάνεστε η επαρχία Δομοκού τότε περιλάμβανε τμήματα, τα οποία στα σημερινά χρόνια ανήκουν στους νομούς Καρδίτσας, Ευρυτανίας, Λάρισας και Μαγνησίας.

 

2.    Συνολικά στοιχεία της τότε επαρχίας (ναχιγιέ) Δομοκού

Ο Δομοκός (παλιό χαρακτικό)

   Ο Δομοκός καταλήφθηκε από τους Οθωμανούς (τον Τουραχάν μπέη) το έτος 1394 επί σουλτάνου Βαγιαζήτ Α’ (1354-1403). Όπως αναφέρεται στο φορολογικό κατάστιχο κατά την καταγραφή του έτους 1521, ο Δομοκός διέθετε κάστρο (kale) και 9 συνοικίες απίστων (δηλ. χριστιανών). Το 1521 δεν υπήρξε μουσουλμανική κοινότητα στο Δομοκό.

   Στο ίδιο κατάστιχο καταγράφονται οι 8 συνοικίες του Δομοκού, που τα ονόματά τους αρχίζουν με το πρόθεμα παπα- (Papa Duka, Papa Kokiçe, Papa Mihal, Papa Nikola, Papa Pilori, Papa Todora, Papa Vidino και Papa Yani). Με άλλα λόγια, όλες οι συνοικίες έφεραν ονόματα ορθοδόξων ιερωμένων, που προφανώς σημαίνει ότι ταυτίζονταν οι συνοικίες με τις ενορίες του Δομοκού. Να θυμίσουμε ότι ο Δομοκός ήταν η έδρα του επισκόπου Θαυμακού[1].

   Αργότερα, ήρθαν και κατοίκησαν στο Δομοκό μουσουλμάνοι σε μια συνοικία (μαχαλά). Οι χριστιανοί κατοίκησαν το ψηλότερο σημείο προς το κάστρο, ενώ οι μουσουλμάνοι στα χαμηλά, με ένα τζαμί για τις θρησκευτικές ανάγκες τους. Ένας μάλλον περιορισμένος αριθμός χριστιανών πιθανά εξισλαμίστηκε, μάλλον για αποφυγή της φορολογίας, αλλά ζούσε με τις συνήθειες των χριστιανών. Αυτό προκύπτει από τη μαρτυρία του Τούρκου περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπή (1611-1682) που πέρασε από το Δομοκό ενάμιση αιώνα αργότερα, το έτος 1668[2], και έγραψε ότι :

 “….Δεν κατάλαβα τι είδους μουσουλμάνοι είναι. Τρώνε και πίνουν όλη μέρα με τους απίστους Ρωμιούς και χορεύουν μαζί τους, είναι μουσουλμάνοι μόνο στο όνομα. Στην πραγματικότητα είναι μία προσπάθεια των ραγιάδων να απαλλαχθούν από την υποχρέωση να πληρώσουν το χαράτσι…”

    Στο κατάστιχο αναφέρεται και η λίμνη του Δομοκού. Φυσικά πρόκειται για τη λίμνη[3] της Ξυνιάδας, που βρισκόταν στο οροπέδιο της Ομβριακής. Αποξηράνθηκε το 1942. Επίσης αναφέρεται και η Σκάλα Αλμυρού, ως λιμάνι για τα πλοία της περιοχής και το ιχθυεμπόριο.

  

Χάρτης του 1521, που δείχνει τον καζά Φαρσάλων, με την επαρχία Δομοκού

(από https://sotosalexopoulos.blogspot.com)

 

 3.    Χωριά της επαρχίας Δομοκού (περιοχές Αλμυρού και Καταφυγίου)

   Η καταγραφή που έγινε απέδωσε πίνακα με 71 χωριά, καταχωρημένα στα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα της επαρχίας Δομοκού, αρκετά από τα οποία (30) δεν μπορούν να ταυτιστούν σήμερα με κάποιο παλιότερο οικισμό.

   Από την περιοχή Αλμυρού, η καταγραφή απέδωσε 12 χωριά, από τα οποία μερικά είναι αταύτιστα σήμερα.

   Από την περιοχή Καταφυγίου. Το ομώνυμο χωριό Καταφύγιο Αγράφων είχε 8 συνοικίες, που όμως όλες παραμένουν αταύτιστες σήμερα. Τα ονόματά τους είναι χριστιανικά, που σημαίνει ότι το 1521 δεν υπήρχαν[4] μουσουλμάνοι στην περιοχή. Υπήρξαν τρία χωριά :

·         Άγιος Στέφανος ή Άγιος Νικόλαος, που μέχρι τις 20 Σεπτεμβρίου 1928 ονομαζόταν Οζερός ή Νεζερός και μετονομάστηκε σε Άγιο Στέφανο Δομοκού.

·         Βράχα Ευρυτανίας και

·         Τέτογκι ή Τσούκιοϊ (Μικρό Χωριό) ή Παναγιά, που είναι η Παναγιά Δομοκού.

   Σε αλφαβητική σειρά ακολουθούν τα πλέον γνωστά απ’ αυτά, με την παλιά ή και τη νεότερη ονομασίας τους :

 Αβαρίτσα (Μελιταία), Άκετσι[5] (Μικροθήβες), Αλμυρός, Αλχανλί, Άγιοι Ανάργυροι (Νεοχώρι), Άγιος Στέφανος/Νεζερός (Άγιος Στέφανος), Αϊδουμουσλί ή Χαμοσλί[6], Βαρδαλή[7], Βελεσιώτες, Βράχα, Βρύναινα, Γούρα (Ανάβρα), Δερβέν Φούρκα (Καλαμάκι), Δραμάλα (Μακρολείβαδο), Δρυμώνας, Ζαπάντι (Μηλιόκαμπος Δομοκού), Καρανταναλί, Κασαμλή, Καταφύγιο, Κωφοί, Μαύρη, Μνήματα, Μπακλαλί[8], Μπερνάρδου[9] (Πουρνάρι), Νταουκλί (Ξυνιάδα), Οκιούζ Γκιόλ[10], Παλαμά, Παναγία, Πλάτανος, Πτελεός, Σμόκοβο (Λουτροπηγή), Ταμπακλή[11] (Σκοπιά), Τουρκομουσλί[12] (Αργιλοχώρι), Τσατμάς (Πετρωτό), Τσάκερλι (Πλάτανος), Χαϊδαρλί (Βράχος),Χαμάκο[13] (Αχίλλειο), Χατζηόμπασι (Υπέρεια).

    Επιπλέον καταγράφηκαν και άλλα τρία εγκαταλελειμμένα χωριά, οι εκτάσεις των οποίων καλλιεργούνταν από άτομα γειτονικών χωριών και υπόκειντο σε φορολογία. Στα κατάστιχα έχουν γραφεί ως : Ayo Bardı, Kalamaki και Polomin.

Σημείωση  :  Στην πρόθεση της Ι. Μ. Ρεντίνας από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας έχουν καταγραφεί οι επόμενοι παλιοί οικισμοί της περιοχής αυτής: Σκάρμιτσα (Θαυμακός), Τσερκοβίτσα (διαλυμένος οικισμός του Δομοκού), Τσέρνα (διαλυμένος οικισμός μεταξύ Ομβριακής και Βελεσιωτών), Αβαρίτσα (μετά Μελιταία), Νταουκλί[14] (μετά Ξυνιάδα), Μηλιά Δομοκού, Πιρνάρντο ή Πουρνάρι Δομοκού.

 

Επίλογος

    Τα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα της περιόδου 1514-1550 ήταν μια πολύ καλή καταγραφή, που έφερε στη δημοσιότητα ο κ. Σωτήρης Αλεξόπουλος, μέσω του εξαιρετικού μπλογκ, που διαθέτει, αναρτώντας το υλικό της καταγραφής στα ελληνικά, με ενδιαφέροντα σχόλια.

   Η δική μου συνεισφορά είναι μια διαφορετική απόδοση του υλικού αυτού, ώστε από υλικό κατάστιχων, να αποτελεί ανάγνωσμα για το ευρύ κοινό, με επιπλέον προσθήκες και επεξηγήσεις.

  Ελπίζω αυτό να έγινε …

-------------

Βιβλιογραφία-Αναφορές-Ιστοσελίδες (Δομοκός)

 1.    Ιστοσελίδα https://sotosalexopoulos.blogspot.com/2020/

2.    Γενική Διεύθυνση Κρατικών Αρχείων του Πρωθυπουργού / Τμήμα Οθωμανικών Αρχείων / Οθωμανικά τοπωνύμια, Εγιαλέτι της Ρούμελης (1514-1550), Άγκυρα, 2013.

3.    Ιστοσελίδα https://sotosalexopoulos.blogspot.gr

4.    Εβλιγιά Τσελεμπή, “Ταξίδι στην Ελλάδα”, σελ. 130, μετάφρ. Νίκος Χειλαδάκης, Αθήνα, 1991.

5.    Ιστοσελίδα ΕΕΤΑΑ/Στοιχεία Οικισμών

6.    Ιστοσελίδα https://www.gaiaelliniki.gr/

7.    Δημήτρη Β. Καρέλη: Ο Χριστιανισμός στην περιοχή Δομοκού και η ιστορία της Επισκοπής του.

8.    Ιστοσελίδα (φωτογραφία Κάστρου Δομοκού)  https://www.kastra.eu/

9.     Δημήτρη Καρέλη : Δομοκός: «Γλυκυτέρα η εντύπωσις της τελείας ομιχλότητος», 24 Φεβ. 2021, ανάρτηση στο https://www.gaiaelliniki.gr/

10.  Βικιπαίδεια (Συνθήκη Ταμασίου)

 

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

---

[1] Την περίοδο της Τουρκοκρατίας ο Θαυμακός λεγόταν Σκάρμιτσα.

[2] Τότε, η περιοχή Δομοκού ανήκε στο σαντζάκι της Ναυπάκτου και στο Εγιαλέτι της Ρούμελης.

[3] Έγιναν 2 προσπάθειες αποξήρανσης (1887 και τη 10ετία 1920-30). Τελικά η αποξήρανση έγινε με έργα κατά την περίοδο 1936-42. Ακολούθησε η διανομή κτημάτων το 1958, σε κατοίκους των χωριών της περιοχής.

[4] Λίγα χρόνια μετά. στις 10 Μαΐου 1525 υπογράφηκε η Συνθήκη του Ταμασίου, με την οποία (α) αυτονομήθηκε η περιοχή των Αγράφων, (β) δεν κατοικούσαν Τούρκοι εκεί, (γ) η επικοινωνία με την Θεσσαλική πεδιάδα ήταν ελεύθερη και (δ) οι κάτοικοι πλήρωναν ετήσιο φόρο 50.000 γρόσια. Το Ταμάσι ή Τσαμάσι, τώρα λέγεται Ανάβρα και υπάγεται στο δήμο Σοφάδων του νομού Καρδίτσας.

[5] Κατοικούσαν νομάδες Γιουρούκοι, που ήρθαν από τη Μικρά Ασία, κτηνοτρόφοι με κοπάδια από λευκές κατσίκες. Το Άκετσι είχε 8 μουσουλμανικές συνοικίες. Από τις 26 Νοεμβρίου 1916 το Άκετσι του νομού Λάρισας μετονομάστηκε σε Μικροθήβες.

[6] Ήταν μικρό μουσουλμανικό χωριό κοντά στη Μαντασιά Δομοκού.. Οι κάτοικοί του το εγκατέλειψαν την περίοδο 1883-89.

[7] Από το όνομα Βαρδαλή του χωριού αυτού, είναι πολύ πιθανό να εγκαταστάθηκαν σ’ αυτό Γιουρούκοι, που προήλθαν από την κοιλάδα του Αξιού ποταμού (Βαρδάρης = Vardar), στην περιοχή Θεσσαλονίκης.

[8] Μουσουλμανικό χωριό κοντά στον Αλμυρό. Το όνομα σημαίνει “τόπος με κουκιά”. Έγινε τσιφλίκι μετά το 1881.

[9] Οικισμός Μπουρνάρδου, όπως γράφεται στην πρόθεση της Ι.Μ. Ρεντίνας, Το όνομα προήλθε από τον Bernardo, που πρέπει να ήταν ο Φράγκος τσιφλικάς του χωριού. Με παραφθορά του ονόματος γράφτηκε Pirnardo και κατέληξε Πουρνάρι.

[10] Ήταν μουσουλμανικό χωριό. Υπάρχει ακόμη τέτοιο τοπωνύμιο κοντά στην Ευξεινούπολη.

[11] Το όνομα δείχνει ότι επεξεργάζονταν δέρματα (tabak=δέρμα), δηλ. υπήρχαν βυρσοδεψεία. Από τις 4 Σεπτεμβρίου 1919 μετονομάστηκε σε Σκοπιά.

[12] Μουσουλμανικό χωριό, που εγκαταλείφθηκε το 1881 και  το 1924 εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από την Καππαδοκία.

[13] Οικισμός που το 1912 έγινε Κοινότητα με το όνομα Καλύβια Χαμάκου. Στις 18 Αυγούστου 1915 μετονομάστηκε σε Αχίλλειον. Το 1928 ο οικισμός Χαμάκο καταργήθηκε.

[14] Η ονομασία προήλθε από τις νερόκοτες της λίμνης Ξυνιάδας.