Εγκατάσταση Ελλήνων προσφύγων στην περιοχή Λαμίας

Εργασία

Πρόλογος

Μικρασιάτες πρόσφυγες (1922)

   Η προσφυγιά συνόδευε από πολύ παλιά την ιστορία του ανθρώπου, εφόσον πάντα εμφανιζόταν ο φόβος για διωγμούς λόγω φυλής, εθνικότητας, κοινωνικής ιδιαιτερότητας ή πολιτικών απόψεων. Συνήθης περίπτωση είναι λόγω πολέμου.

   Ελληνικές οικογένειες ή μεμονωμένα άτομα έγιναν πρόσφυγες, με προορισμό την ελεύθερη Ελλάδα, από τους οποίους ένας αριθμός ήρθε στη Φθιώτιδα. Από τα Βιβλία των Ιερών Ναών της Λαμίας βρέθηκαν στοιχεία προσφύγων που επέλεξαν την πόλη, στην οποία και τελεύτηκαν. Μαζί με επιπλέον στοιχεία από άλλες πηγές θα παρουσιαστούν στην παρούσα εργασία με όσο γίνεται σύντομο, αλλά περιεκτικό τρόπο.

Κωνσταντίνος Αθ. Μπαλωμένος

               φυσικός

1.    Η Φθιώτιδα ως μεθοριακός νομός

  Από τις 28 Μαρτίου 1833 (με το παλαιό ημερολόγιο) ή τις 9 Απριλίου (νέο ημερολόγιο), ημέρα Μεγάλη Τρίτη, το Ζητούνι ελευθερώθηκε[1]. Στις 20 Ιουνίου (π.η.) 1836 ονομάζεται και πάλι Λαμία. Τα σύνορα του ελεύθερου ελληνικού κράτους με το οθωμανικό μέρος ορίστηκαν από 5μελή Μικτή Οροθετική Επιτροπή, στην κορυφογραμμή της Όθρυος με 20 Σταθμούς Ελέγχου (στην επαρχία Φθιώτιδας).

   Η επαρχία Δομοκού ανήκε στο τουρκοκρατούμενο τμήμα, όπως και η υπόλοιπη Ελλάδα βορειότερα. Από τις αυθαιρεσίες (κλοπές, βιασμούς, εκτελέσεις) των τουρκικών αποσπασμάτων, αλλά και των ληστών που περνούσαν εύκολα τα σύνορα, υπέφεραν οι ελληνικές οικογένειες στα ακόμη τουρκοκρατούμενα μέρη. Έτσι, στη Φθιώτιδα έφταναν οι Έλληνες πρόσφυγες από την Ήπειρο, Θεσσαλία και Μακεδονία ενίοτε.

    Ως μεθοριακή πόλη του (τότε) ελληνικού κράτους με την Οθωμανική Τουρκία η Λαμία απέκτησε διπλωματικό εκπρόσωπο, δηλ. πρόξενο (λειτούργησε από το 1846 και καταργήθηκε το 1881). Στον τομέα της υγείας, λειτούργησε το “Λοιμοκαθαρτήριο” (η γνωστή Καραντίνα) στην περιοχή Ταράτσας (από το 1837 έως το 1881) για τα λοιμώδη νοσήματα, όσων έρχονταν από την Τουρκία.

2.    Κύματα προσφύγων στις θεσσαλικές επαναστάσεις

   Για απελευθέρωση της Θεσσαλίας έγιναν τρεις επαναστατικές προσπάθειες. Η πρώτη εκδηλώθηκε τους 4 πρώτους μήνες του 1854. Οργανώθηκε από τον τότε βασιλιά Όθωνα. Ελληνικές δυνάμεις κατέλαβαν χωριά και πολιόρκησαν τον οχυρωμένο Δομοκό. Με μεγαλύτερες τις τουρκικές δυνάμεις, ενώ οι επαναστάτες χωρίς εφόδια και εφεδρείες, εγκατέλειψαν τον αγώνα. Η κατοχή του Πειραιά από τους Αγγλογάλλους και η μεγάλη πολιτική και διπλωματική πίεση άφησαν (μέχρι το 1856) αδικαίωτο αυτόν τον αγώνα.

   Μετά την αποτυχία της Θεσσαλικής επανάστασης του 1854, κύμα Ελλήνων προσφύγων ήρθε στη Λαμία και άλλα μέρη. Η χολέρα μάστιζε τη Λαμία και την περιοχή. Ήταν μεγάλη η παιδική κυρίως θνησιμότητα. Το επόμενο έτος 1855 επιδημία πανώλης στη Λαμία αποδεκάτιζε το λαό.

   Η δεύτερη προσπάθεια (1866-1869) ήταν ανοργάνωτη. Ένοπλα ελληνικά τμήματα έδωσαν μάχες σε μορφή κλεφτοπόλεμου στην περιοχή Δομοκού. Οι βιασμοί και οι λεηλασίες των Τούρκων ανάγκασαν πολλές οικογένειες της υπόδουλης επαρχίας Δομοκού να φύγουν για το ελληνικό έδαφος. Το σημαντικό αριθμό προσφύγων εμπόδιζαν ο τότε δήμαρχος Λαμίας Κομνάς Τράκας και οι στρατιωτικές αρχές! Στην περίθαλψη των προσφύγων βοήθησαν ο μητροπολίτης Φθιώτιδος Καλλίνικος Καστόρχης με εράνους, αλλά και η μονή Αντίνιτσας στη μεθόριο περιοχή. Το δυσμενές πολιτικό διεθνές κλίμα έδωσε τέλος στη δεύτερη αυτή προσπάθεια.

   Η τρίτη προσπάθεια (1876-1878) οργανώθηκε καλύτερα. Έδωσε μερικές σημαντικές μάχες. Από τη Λαμία τμήμα τακτικού στρατού με 25.028 άνδρες, υπό τον αντιστράτηγο Σκαρλάτο Σούτσο εισέβαλε στη Θεσσαλία. Η κυβέρνηση όμως διέταξε την άμεση επιστροφή του στρατού και η προσπάθεια έληξε άδοξα.

3.    Έλληνες Πόντιοι πρόσφυγες από τον Καύκασο

      Σε κτήμα, στο Δαουκλί (Ξυνιάδα) που ανήκε στο βουλευτή Ναυπάκτου Γεώργιο Πλατανιώτη, το 1898-99, μετά από πρόσκληση του ιδίου, ήρθαν 110 οικογένειες[2] (πρώτη εγκατάσταση Ελλήνων Ποντίων του Καυκάσου). Ο ιδιοκτήτης όμως αντί να τους διαθέσει μικρές κατοικίες, γεωργικά εργαλεία, ζώα και μικρή καλλιεργήσιμη έκταση, όπως τους είχε υποσχεθεί, τους άφησε όλους σε μια βρώμικη μάντρα, χωρίς πόσιμο νερό και άλλα αναγκαία, όπου σύντομα αρρώστησαν αρκετοί. Από τις 110 οικογένειες, οι 17 έφυγαν και πήγαν στη Λαμία, άλλες αλλού, ενώ 10 οικογένειες επέστρεψαν στον Καύκασο.

   Η εκμετάλλευση από τον τσιφλικά Πλατανιώτη συνεχίστηκε και αρκετοί πρόσφυγες (κυρίως παιδιά) πέθαναν. Τους αντιμετώπιζε ως σκλάβους. Διέμεναν σε καλαμοσκεπείς καλύβες, με πολλά λιμνάζοντα νερά. Οι ασθένειες (τύφος, ελονοσία, κ.ά.) θέριζαν. Δημοσιεύματα του 1900 στην εφ. “Εμπρός” των Αθηνών, αλλά και σε άλλες (“Ακρόπολις”, “Άστυ”, “Καιροί”, “Πανθεσσαλική”) αποκάλυψαν την αθλιότητα, χωρίς όμως να δοθεί λύση του προβλήματος. Συνολικά πέθαναν 110 άτομα περίπου. Το θέμα έφτασε και στη Βουλή, χωρίς αποτέλεσμα. Μέχρι το 1906, η κατάσταση βελτιώθηκε κάπως.

   Η συνολική στάση του τσιφλικά-βουλευτή Γ. Πλατανιώτη, της τοπικής κοινωνίας, ακόμα και της ελληνικής βουλής παραμένει ιστορικά ως στίγμα απέναντι στους καυκάσιους Έλληνες ποντίους πρόσφυγες, στην πρώτη προσπάθεια για εγκατάσταση στον τόπο μας.

4.    Αρχή διώξεων και γενοκτονία από Τούρκους

Από την εφ. ΣΚΡΙΠΤ , 31-1-1913.

   Από τις 25 Ιανουαρίου 1913 με τη Σφαγή στο χωριό Οικονομείο[3] (ή Κουμ Πουργάς), άρχισε η σκόπιμη και συστηματική εξόντωση (γενοκτονία) των ελληνικών πληθυσμών της Ανατολικής Θράκης και της Μικράς Ασίας (κυρίως της Ιωνίας, Καππαδοκίας, Πόντου και Βιθυνίας) από τους μηχανισμούς της οθωμανικής κυβέρνησης, των εθνικιστών Νεότουρκών και του τουρκικού εθνικιστικού κινήματος του Μουσταφά Κεμάλ. Είχε διάρκεια 10 χρόνια, μέχρι το 1923. Συνολικά, οι ανθρώπινες απώλειες εκτιμήθηκαν από 200.000 έως 1.000.000 άτομα. Θεωρείται μια από τις πρώτες σύγχρονες γενοκτονίες.

   Η γενοκτονία των Ελλήνων πραγματοποιήθηκε παράλληλα και κατά τον ίδιο τρόπο με αυτές που έγιναν σε βάρος κι άλλων χριστιανικών πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (π.χ. Αρμενίων).

  Την ίδια περίοδο άρχισε η φυγή των Ελλήνων προς την Ελλάδα. Περισσότερα στοιχεία με ονόματα, θα δοθούν στην ενότητα 7.

5.    Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή

   Από το Σεπτέμβριο του 1922, με την κατάρρευση του μετώπου, η φυγή των Ελλήνων από το ηπειρωτικό της Μικράς Ασίας προς τα παράλια ήταν η εναγώνια προσπάθεια σωτηρίας. Είναι ατελείωτες οι περιγραφές της βασανιστικής πορείας μέσα από βουνά, με πείνα και ασθένειες προς κάποιο πλοίο για τη Λέσβο, Χίο, Σάμο ή αλλού και μετά με άλλο πλοίο προς τα φθιωτικά παράλια. Μικρά παιδιά ή μεγαλύτεροι πέθαναν στη διαδρομή. Ο παλιός λαϊκός στίχος των Μικρασιατών προσφύγων έλεγε :

Τρέξε “Αβέρωφ” και “Ψαρά”

ως τη Μικρά Ασία

σφάζουν γυναίκες και παιδιά

τα άγρια θηρία.

   Το 1923 ήρθαν οι πρώτοι Έλληνες Πόντιοι πρόσφυγες στη Φθιώτιδα. Αποβιβάστηκαν στο λιμάνι της Στυλίδας. Οι γηγενείς δεν τους επέτρεπαν να κατεβούν. Τους πετροβολούσαν και τους χτυπούσαν με ξύλα. Για πολλά χρόνια τους συνόδευαν τα σκληρά λόγια και οι χαρακτηρισμοί που τους έλεγαν, όσο και η καταφρόνια των ντόπιων.

   Ένας αριθμός Μικρασιατών προσφύγων (από Αϊβαλί, Σμύρνη, Κούμπαο, Σαμψούντα), έμεινε στη Στυλίδα. Αβοήθητοι από το ελληνικό κράτος, αναγκάστηκαν να μείνουν στο μηχανοστάσιο του τραίνου, σε εκκλησίες, σε καμαράκια ελαιοτριβείων, ή σε στρατιωτικές αποθήκες. Σ’ ένα δημώδες δίστιχο αποδίδεται το συναίσθημα των ανθρώπων αυτών :

Φύγαμε απ’ την Ανατολή, ψάξαμε για πατρίδα

και τέλος καταντήσαμε, πρόσφυγες στη Στυλίδα.

   Αναφέρουμε μερικά από τα γνωστά ονόματα[4] Μικρασιατών προσφύγων που έφτασαν στη Στυλίδα. Ήταν οι: Δημ. Ρουκουνιώτης (1908-;) από το Αϊβαλί, Αλ. Μπαμπαούσης (1905-;) από τη Σμύρνη, Χρυς. Μαστίχη (1915-;) από τη Σμυρνη, Νικ. Παπαντωνίου (1915-;) από το Κούμπαο Ανατ. Θράκης, Ζαχ. Λογοθετίδης (1914-;) από το Κούμπαο Ανατ. Θράκης, Μιχ. Ματθαίου (1907-;) από τη Σμύρνη, Αικ. Κοβρακοπούλου (1907-;) από τη Σαμψούντα, Μαρ. Τσίνγκου-Αϊβαλιώτου (1882-1957) από το Αϊβαλί.

Πρόσφυγες στη Στυλίδα

(Από το Ημερολόγιο  2018 των Μικρασιατών Προσφύγων Ανατ. Φθ/δας)

   Οι υπόλοιποι πρόσφυγες ήρθαν στη Λαμία και τους εγκατέστησαν προσωρινά στο κτίριο του Κάστρου. Νερό αναγκάζονταν να φέρουν από τις Εφτά βρύσες της πλατείας Λαού! Οι συνθήκες υγιεινής ήταν άθλιες και σύντομα άρχισαν οι επιδημίες. Έγινε πρόταση για μεταφορά τους και εγκατάσταση στους μύλους Φραντζή, που όμως δεν υλοποιήθηκε. Ο Συνεταιρισμός Τεχνοεργατών Λαμίας ανταποκρίθηκε και κάλυψε τους άμεσες ανάγκες τους με ποσό 2.500 δρχ. Μετά από 4 μήνες, οι πρόσφυγες έφυγαν και τελικά εγκαταστάθηκαν στην περιοχή Νευροκοπίου Δράμας, ή σε άλλα μέρη της Μακεδονίας.

   Παράλληλα ήρθαν και 80 οικογένειες αστικών Μικρασιατών προσφύγων, που τους εγκατέστησαν στην περιοχή ανατολικά του Ξηριά Λαμίας.  Προέρχονταν κυρίως από το Αϊβαλή, την Πέργαμο, τη Σμύρνη, το Σεβρισάρ, τον Τσεσμέ, το Κλισέκιοϊ, το Καράμπουρναρ, την Καλλίπολη, κι αλλού. Ο οικισμός αυτός απετέλεσε στη συνέχεια τη σημαντική συνοικία της Νέας Μαγνησίας Λαμίας.

   Επιπλέον ήρθαν και 30 οικογένειες αγροτών Μικρασιατών προσφύγων, τους οποίους εγκατέστησαν στην περιοχή Μεγάλης Βρύσης. Σε μια πολύ βραδυκίνητη κρατική διαδικασία, η οποία έγινε μέχρι το 1929 τους δόθηκε 1,5 στρέμμα για την κατοικία τους με κήπο και αγροτικός κλήρος 50 στρεμμάτων[5] στην περιοχή Μαυρομαντήλας, που προήλθε από απαλλοτρίωση (μέχρι το 1929)  18.000 στρεμμάτων τμήματος του μεγάλου αγροκτήματος Χρ. Στεργιοπούλου (ή Κόγκα). Οι πρόσφυγες αυτοί προέρχονταν από διάφορα μέρη της Μικράς Ασίας και της ανατολικής Θράκης (παράλια και εσωτερικό). Ακολουθούν τα ονόματα των 30 αρχηγών των οικογενειών :

1. Αρναούτογλου Ιωάννης Δημ.                   16. Πασχαβάνης Ιωάννης Ανδ.

2.  Γρίβας Ηλίας Αθ.                                   17. Παπαρώνης Αθανάσιος Αντ.

3.  Δρόσος Στυλιανός Συν.                           18. Παπάζογλου Γεώργιος Μιχ.

4.  Δημητρούλης Γεώργιος Δημ.                   19. Παπαϊωάννου Ευάγγελος Εμ.

5.  Έλληνας Χριστόδουλος Γεωρ.                  20. Ρουμελιώτης Δημήτριος Ιωάν.

6.  Καλαντζής Νικόλαος Κων.                       21. Σπάρταλης Χαρ. Νικ.

7.  Πινέλης Αριστ. Θεμ.                                22. Σεβαστός Κλεάνθης Αριστ.

8.  Καλλιπολίτης Εμμανουήλ                        23. Σεβαστός Νικόλαος Αριστ.

9.  Κουτσάκης Χρήστος Ευστρ.                      24. Σεβαστέρης Νικόλαος Γεωρ.

10. Καρανδρέας Δήμος Δ.                            25. Σεβαστέρης Γεώργιος Χαρ.

11. Λαγός Αρχοντής Στυλ.                           26. Σαμούρης Χαρ. Δημ.

12. Μονοπάτης Δημήτριος Ιωάν.                   27. Σαπουτζόγλου Ευστράτιος Γ.

13. Μουστάκης Γεώργιοπς Παντ.                  28. Σεβαστός Χρήστος Αριστ.

14. Νεοχωρίτης Αρίστ. Κυρ.                         29. ………………[6] Δημήτριος Γεωρ.

15. Ντουβαλετάς Ευθύμιος Γεωρ.                 30. Χατζόγλου Αθανάσιος Νικ.

   Η εδώ ζωή τους ήταν πολύ δύσκολη στην αρχή. Αναγκάστηκαν να χτίσουν μόνοι τους πλινθόκτιστα σπίτια ή παράγκες, για κατοικία της οικογένειας. Νερό έπαιρναν από τις ελάχιστες δημοτικές κρήνες. Στη δεκαετία του ’30, έγινε επέκταση του δικτύου ύδρευσης της Λαμίας και απέκτησαν περισσότερες κρήνες. Ήταν όμως πολύ δημιουργικοί και εργατικοί άνθρωποι. Κάποιοι έφυγαν για αλλού. Όσοι όμως έμειναν, παρά την αρχική εχθρότητα από τους ντόπιους, εντάχθηκαν στις τοπικές κοινωνίες και τελικά αναγνωρίστηκε η αξία και προσφορά τους.

6.    Πρόσφυγες από την πρώην Σοβιετική Ένωση

      Το 1939, λόγω των Σταλινικών διώξεων ήρθαν στην Ελλάδα Έλληνες Πόντιοι πρόσφυγες από τη Σοβιετική Ένωση. Στη Φθιώτιδα ήρθαν αρχικά 80 οικογένειες, από τις οποίες εγκαταστάθηκαν οι 40, ενώ οι υπόλοιπες πήγαν στη Βόρεια Ελλάδα. Τους εγκατέστησαν στο κτίριο του εγκαταλειμμένου παλιού Ελασσωνείου Νοσοκομείου Λαμίας στην περιοχή της Νέας Άμπλιανης. Ο πόλεμος του ’40 που ακολούθησε με την Κατοχή και τον Εμφύλιο, έκανε ακόμη δυσκολότερη της ζωή τους. Όμως τα κατάφεραν.

   Σε καταγραφή που έκανε η κα Συμέλα Τουμανίδου-Πατσινακίδου, στη Λαμία ήρθαν 26 οικογένειες που περιλάμβαναν συνολικά 121 άτομα.

   Το 1953 έγινε η αγροτική αποκατάσταση των ακτημόνων. Στο κτίριο αυτό έμειναν μέχρι τον Ιανουάριο 1961, οπότε με τη δικαιολογία ότι είναι ετοιμόρροπο, έδωσαν ποσό 10.000 δρχ. σε κάθε οικογένεια και τους έδιωξαν. Το 1965 το κατεδάφισαν (κακώς κατά την προσωπική γνώμη).

   Δίνονται τα επώνυμα[7] και ο αριθμός των οικογενειών αυτών : Γεωργιάδης (7), Δαμιανίδης (3), Ευθυμιάδης (4), Ευσταθιάδης (2), Κεκετσίδης (2), Κορυφίδης (3), Κυριακίδης (1), Κωνσταντινίδης (4), Λαμπριανίδης (1), Μαραντίδης (1), Ορφανίδης (1), Παπαδόπουλος (3), Σουμελίδης (1), Στεφανίδης (2), Τσαϊρίδης (1), Τσεκερίδης (2) και Τσελεκίδης (3). 

   Με την εργατικότητά τους, οι Έλληνες πρόσφυγες (οι ντόπιοι τους έλεγαν “ρώσους”) δίδαξαν τις γεωργικές καλλιέργειες στους γηγενείς και απέκτησαν ιδιοκτησίες (κτήματα και σπίτια) αποτελώντας με τους απογόνους τους πολύ δημιουργικά άτομα στην περιοχή (κυρίως) της Νέας Άμπλιανης Λαμίας.

7.    Ονόματα Ελλήνων προσφύγων, που έζησαν στη Λαμία

   Από τα Βιβλία των Ιερών Ναών της πόλης, αντλήθηκαν στοιχεία για Έλληνες πρόσφυγες, που εγκαταστάθηκαν, έζησαν και τελεύτησαν στη Λαμία. Αυτά θα παρουσιαστούν χωριστά για την ενορία, όπου οι άνθρωποι αυτοί έζησαν. Στις ζώνες των ενοριών Ευαγγελίστριας και Αγ. Δημητρίου δεν καταγράφηκαν ονόματα προσφύγων. Στις άλλες ενορίες :

i.  Ενορία Ι.Ν. Αγίων Θεοδώρων Λαμίας

   Τα στοιχεία καλύπτουν τη χρονική περίοδο 1912-1950. Στο Βιβλίο Θανάτων καταγράφηκαν 32 πρόσφυγες, που ήρθαν (δεν είναι γνωστός ο χρόνος), έζησαν και πέθαναν στη Λαμία. Αυτοί ήταν :

α/α     Ονοματεπώνυμο                                    έτη         ηλικία

1.       Νικολάου Κομνηνός                         1842 – 1930      88

2.       Τούγκα Κυριακούλα                         1846 – 1930      84

3.       Γιαβάσης Νικόλ. Δ.                          1847 – 1933      86

4.       Αθανασίου Αγγελική                        1848 – 1938      90

5.       Γιαλογλίδου Ασημίνα Αθ.                  1848 – 1938      90

6.       Αντωνίου Χρυσούλα                         1850 – 1930      80

7.       Ραφαήλ Διον.                                  1851 – 1943      92

8.       Μουρμούρης Γεώρ. Μιχ.                   1858 – 1940      82

9.       Ισλάμαγλος Θεόδ.                            1858 - 1928      70

10.      Μιγγάκης Ιωάνν. Σταμ.                     1862 – 1932      70

11.      Αμπατζής Γεώργ.                             1863 – 1933      70

12.      Λυμπεριάδη Κατίνα                          1865 – 1948      83

13.      Κανταρτζή Ευαγγελία                       1869 – 1949      80

14.      Ταουξόγλου Μοσχοφία                     1870 – 1935      65

15.      Ταουζής Αναστάσιος                        1871 – 1936      65

16.      Αθανασίου Μιχαήλ                           1871 – 1931      60

17.      Αθανασίου Παντελής                        1871 – 1939      68

18.      Μπάκου Χρυσούλα Αθ.                     1871 – 1946      75

19.      Καλαντζή Χρυσούλα Ι.                      1871 - 1931      60

20.      Νικολάου Βασίλ. Ν.                          1873 – 1946      73

21.      Ταρσαναλής Ανάργ. Στ.                    1876 – 1941      65

22.      Τσανακλείδης Στέφανος                   1881 – 1948      67

23.      Τσελίκη Κων/ντία                            1882 – 1942      60

24.      Παναγιώτου ή Μπρίκου Μαριάνθη      1890 – 1940      50

25.      Εκμεκτσιόγλου Γ.                            1892 – 1942      50

26.      Τσαμπίρη Δέσπω Ιω.                        1893 – 1945      52

27.      Λαζάρου Δημ.                                 1897 – 1943      46

28.      Ματθαίου Μαρία Αθ.                         1903 – 1948      45

29.      Παυλίδης Αντ.                                 1907 – 1942      35

30.      Ιερακόπουλος Σίμος Ι.                      1908 – 1928      20

31.      Μακεδόνα Κων/ντία Δ.                     1918 – 1943      25

32.      Μαρία Αντ. Βασιλείου                       1926 – 1942      16

Σημείωση : Τα ονόματα δεν είναι σε αλφαβητική σειρά, αλλά με βάση τη χρονολογία γέννησης.

   Οι τόποι καταγωγής αυτών, όπως δηλώθηκαν και καταγράφηκαν (σε φθίνουσα κατάταξη), δίνονται στον επόμενο πίνακα :

    Από τα στοιχεία προκύπτει ότι :

-       Συνολικά, η προέλευση των περισσότερων προσφύγων είναι από το εσωτερικό και τα παράλια της Μικράς Ασίας, από την Ανατολική Θράκη και τα παράλια του Πόντου.

-       Τα αριθμητικά περισσότερα άτομα (6) προήλθαν από την περιοχή της Βορείου Ηπείρου (Κορυτσά).

-       Από τα έτη αποβιώσεων που αρχίζουν από το 1930 και μετά, συμπεραίνουμε ότι είναι πρόσφυγες μετά το 1922.

-     Από τα επαγγέλματα αυτών είναι φανερό ότι δεν ήταν αγρότες, αλλά επαγγελματίες και εργάτες. Πίνακας επαγγελμάτων παρατίθεται.

-     Σε μεγαλύτερες ηλικίες έφτασαν οι: Ραφαήλ Διον. (92 ετών), Αθανασίου Αγγελική (90 ετών), Γιαλογλίδου Ασημίνα Αθ. (90 ετών).

  

ii.    Ενορία Ι.Ν. Αγίου Νικολάου Λαμίας

   Τα στοιχεία καλύπτουν τη χρονική περίοδο 1913-1965. Στο Βιβλίο Θανάτων καταγράφηκαν 9 πρόσφυγες. Ήταν :

α/α        Ονοματεπώνυμο                  έτη          ηλικία

1        Χρυσή Μαρία                        1817-1914         97

2        Βουσαδέλης (;) Δημήτριος      1854-1919         65

3        Παπάζογλου Χρήστος             1890-1915         25

6        Γεωργίου Γαρουφαλιά            1906-1915         9

4        Αποστόλου Μαρία                  1911-1915         4

7        Καλημέρης Κώστας Δ.            1911-1915         4

9        Τριανταφύλλου Δημήτριος      1912-1915         3

8        Αποστόλου Σοφία                  1914-1916         2

5        Κωνσταντίνου Παναγιώτης      1915-1915         15 ημ.

Σημείωση : Τα ονόματα δεν είναι σε αλφαβητική σειρά, αλλά με βάση τη χρονολογία γέννησης.

   Από τα στοιχεία προκύπτει ότι :

-       Τα περισσότερα άτομα (τα ²/₃) είναι παιδιά, μέχρι 9 ετών.

-       Οι περισσότεροι απ’ αυτούς πέθαναν το έτος 1915.

-       Προφανώς είναι πρόσφυγες της πρώτης φυγής από τη Μικρά Ασία, δηλ. μόλις άρχισαν εκεί οι  διώξεις (από το 1912).

-       Μια πρόσφυγα γυναίκα, η Μαρία Χρυσή, έφτασε την ηλικία των 97 ετών!

iv.   Ενορία Ι.Ν. Παναγίας Δέσποινας Λαμίας

   Τα στοιχεία καλύπτουν τη χρονική περίοδο 1913-1952. Στο Βιβλίο Θανάτων βρέθηκαν και καταγράφηκαν 130 πρόσφυγες. Είναι η περιοχή που δέχτηκε ή κατοίκησαν οι περισσότεροι πρόσφυγες. Στοιχεία αυτών δίνονται στο επόμενο πίνακα :

α/α          Ονοματεπώνυμο               χρονολογίες    ηλικία     καταγωγή

1         Ψαραδέλη Θεοδώρα Ν.              1845 - 1915        70            Θράκη

2         Θωμάκινα Δέσποινα                   1845 - 1915        70            δ.α.

3         Παπάζογλου Σοφία Ν.                1910 - 1915        5              δ.α.

4         Λιμνεός Γεώργιος                      1830 - 1915        85            Μ. Ασία (Τρωάς)

5         Παραβελέτη Κατίνα                    1841 - 1916        75            δ.α.

6         Ρήγας Μιχαήλ                           1894 - 1916        22            δ.α.

7         Παπαργυρίου Άννα                    1914 - 1916        2              Μ. Ασία

8         Μουκηζέλης Διονύσιος               1831 - 1916        85            δ.α.

9         Ταραντόλας Κωνσταντ.  Λεων.     1915 - 1916        13 μην.     δ.α.

10        Στρατής Στέλιος Ευαγ.               1914 - 1916        2              δ.α.

11        Ευστρατίου Στέλιος                         1916            2 ημ.        δ.α.

12        Αληπαντές Σωτήριος                       1916            15 ημ.       δ.α.

13        Τούμπα Θεοδώρα Χ.                  1902 - 1917        15            δ.α.

14        Ζαφειρέλης Ηλίας                      1832 - 1917        85            δ.α.

15        Αγγελή Λεμονιά Ε.                     1827 - 1917        90            δ.α.

16        Καλαμπόκα Ειρήνη Σταμ.            1857 - 1917        60            δ.α.

17        Καραθανάση Φωτεινή Α.             1835 - 1917        82            δ.α.

18        Παπάζογλου Αθανάσιος              1847 - 1917        70            δ.α.

19        Μπουσίου Παρασκευή                1902 - 1917        15            δ.α.

20        Κανέλλος Ματθαίος                    1877 - 1917        40            δ.α.

21        Ντερέκη Αικατερίνη Σ.               1817 - 1917        100           δ.α.

22        Χατζηπαναγιώτου Αθανάσιος       1839 - 1917        78            δ.α.

23        Αποστολούμι Δήμητρα                1914 - 1917        3              δ.α.

24        Μπαρμπέρη Τριανταφυλλούλα     1847 - 1917        70            Δαρδανέλια

25        Γκουλέ Βενετία                         1847 – 1917        70            Δαρδανέλια

26        Καψαλιάρης Δημ.                      1880 - 1917        37            εκ Θράκης

27        Παπαμιχαήλ Σουλτάνα                1852 - 1917        65            Θράκη

28        Καμηλάρης Φώτης                     1848 - 1918        70            Δαρδανέλια

29        Παντελή Αμερσούλα Σ.               1838 - 1918        80            Δαρδανέλια

30        Λιούλινα Αικατερίνη                   1848 - 1918        70            Θράκη

31        Θαλή Κωνσταντία Α.                   1900 - 1918        18 μήν.     Μ. Ασία

32        Μπούσιου Συρματένια Α.            1906 - 1918        12            Θράκη

33        Παπαρώνη Σταυρούλα Α.            1901 - 1918        17            Μ. Ασία

34        Νταράκης Χρίστος Ι.                  1893 - 1918        25            Θράκης

35        Παρλέρη Βασιλική                     1843 - 1918        75            Μ. Ασία

36        Γεωργίου Σοφία Β.                    1863 - 1918        55            Θράκη

37        Κρομίδη Ελένη Δημ.                   1900 - 1918        18            δ.α.

38        Κωνσταντίνου Γεώργιος              1893 - 1918        25            δ.α.

39        Πετράκης (ή Πεφάκης) Σπυρ. Γ. 1914 - 1918        4              δ.α.

40        Μακρή Παναγιού Γ.                   1878 - 1918        40            Δαρδανέλια

41        Τσαβιτάρης Ευάγ. Γ.                  1908 - 1918        10            Δαρδανέλια

42        Πασσας Σπυράκης Β.                 1910 - 1918        8              Σμύρνη

43        Μαυροειδής Χρήστος                 1866 - 1918        52            Δαρδανέλια

44        Πατερίτσας Γιώργος Ι.                1878 - 1918        40            Θράκη

45        Μακρής Χαράλ.                         1900 - 1918        18            Δαρδανέλια

46        Χρυσαφίδη Ζαχαρίνα                 1848 - 1918        70            Δαρδανέλια

47        Εγγλέζος Βασίλ.                        1868 - 1918        50            Δαρδανέλια

48        Αντωνίου Μαν.                          1883 - 1918        35            Μαγνησία

49        Εγγλέζος Πολυχρόνης                1898 - 1918        20            Δαρδανέλια

50        Μόσχου Ειρήνη                         1895 - 1918        23            Καβάλα

51        Χρυσάφη Δημητρ.                     1859 - 1919        60            Δαρδανέλια

52        Πρωτοπαπά Περιστέρα Π.           1834 - 1919        85            Δαρδανέλια

53        Καλογιάννη Ευγενία                   1839 - 1919        80            Δαρδανέλια

54        Λιμνιώτη Αθανασία Δ.                      1919            10 μήν.     Δαρδανέλια

55        Ρηγόπουλος Στέφανος               1883 - 1919        36            Ντραγοβάζη

56        Καλαήντας Κωνστ.                     1887 - 1919        32            Δαρδανέλια

57        Χωλίδης Ιωάννης                       1918 - 1919        1              Τραπεζούντα

58        Χωλίδης Κωνσταντίνος               1886 - 1919        33            Τραπεζούντα

59        Μανωλάκη Ζαχαρένια Ι.              1844 - 1919        75            Δαρδανέλια

60        Πασπαρρόδου Βασιλική Α.          1871 - 1919        48            Δαρδανέλια

61        Σαράντη Ειρήνη                         1867 - 1919        52            Θράκη

62        Μακροτσαγας Χαράλ.                 1824 - 1919        95            Δαρδανέλια

63        Καζάκου Βασιλική Ι.                   1912 - 1919        7              Δαρδανέλια

64        Μονοπάτη Ζαχαρώ                     1914 - 1919        5              Δαρδανέλια

65        Τραχανάς Δημήτρ.                     1859 - 1919        60            Δαρδανέλια

66        Παλαιολόγος Γεώργ.                  1854 - 1919        65            Δαρδανέλια

67        Διανάς (;) Βάλιας                       1895 - 1920        25            Ορτάκιον

68        Καραγεώργος Ζαχαρίας Α.          1919 - 1920        11 μ.        Καλλίπολις

69        Χρήστου Χρυσάνθη Α.                1900 - 1920        20            Δαρδανέλια

70        Ράλλη Βασιλική χήρα                 1890 - 1920        30            Ρέγκιον Δαρδαν.

71        Χατζηγεωργίου Θεοδώρα           1896 - 1920        24            Μικρά Ασία

72        Παπαζογλου Κωνσταντινιά Αθ.     1865 - 1920        55            Δαρδανέλια

73        Παπαδοπούλου Ουρανία                 1920             6 μήν.       δ.α.

74        Χρυσαφής Βασίλειος                  1913 - 1920        7              Δαρδανέλια

75        Γιαπαντζής Κωνστ.                     1860 - 1920        60            Θράκη

76        Αντωνόπουλος Γεώργ. Δ.            1920                 9 μήν.       Θράκη

77        Στεργιάδη Σοφία Γ.                   1855 - 1920        65            Θράκη

78        Ευθυμίου Κωνσταντίνος              1845 - 1920        75            Κορυτσά

79        Βαγόπουλος Ελευθέριος             1915 - 1922        7              Μ. Ασία

80        Ιωάννου Άννα Αντ.                     1915 - 1922        7              Μ. Ασία

81        Νόβγια Ελευθέριος Ιω.               1837 - 1922        85            Ανατ. Θράκη

82        Ευαγγέλου Φωτεινή                   1852 - 1922        70            Μ. Ασία

83        Νόβγια Ελευθέριος Ι.                 1921 - 1922        1½           Ανατ. Θράκη

84        Ιατρού Σταματούλα Γεωργ.         1853 - 1923        70            Μ. Ασία

85        Γεωργούσης Δημήτριος              1858 - 1923        65            Δαρδανέλια

86        Μπαλτάς Γεώργ.                        1860 - 1923        63            Αϊβαλή

87        Ζαχαρίας Γρηγόριος Λαμ.           1921 - 1923        18 μήν.     Πέργαμος

88        Καϊλόγλου Ζαφειρίτσα                1838 - 1923        85            δ.α.

89        Καμηλάρης Θεμιστοκλής Γ.         1917 - 1923        6              Ρέγκιον

90        Σπύρου Απόστολος Σ.                1922 - 1923        1½           Μ. Ασία

91        Αλεπού Αθαν.                           1888 - 1923        35            Μ. Ασία

92        Τζίμου Μαρία Κ.                        1884 - 1924        40            Καλλίπολις

93        Αριστείδου Χαρίκλεια Θεμ.          1923 - 1924        1½           δ.α.

94        Καμηλάρη Καλλιόπη Γ.                    1924            5 μήν.       Μ. Ασία

95        Ψαθά Σταματία Στρ.                   1901 - 1924        23            Προύσα

96        Παλαιολόγου Καλλιόπη Γ.           1897 - 1925        28            δ.α.

97        Ευθυμίου Ηλίας Δ.                     1856 - 1926        70            Κορυτσά

98        Διαμαντής Σίμος Χαρ.                 1902 - 1926        24            δ.α.

99        Δημάδη Σοφία                          1925 - 1927        2              δ.α.

100      Κυπραίου Πέρσα                       1892 - 1927        35            Σμύρνη

101      Κυπραίου Περσεφόνη                     1927            2 μήν.       δ.α.

102      Μπαζελή Θωμαή                        1847 - 1927        80            Κόμιον Θράκης

103      Χιουτέλη Εριφύλλη                    1892 - 1927        35            Πέργαμος Μ. Ασ.

104      Δαρδανελιώτισσα Ζαφείρα          1854 - 1928        74            Ρενγκιόι

105      Τσιουλιάδης Νικόλαος                1890 - 1929        39            Προύσα

106      Τουφεξής Δημήτριος                 1864 - 1929        65            Κυδωνίαι

107      Διαμαντή Δήμητρα                     1907 - 1929        22            Μ. Ασία

108      Σακουλά Κωνσταντία                  1870 - 1930        60            Αϊβαλή

109      Αρχοντίκη Ευανθία Λ.                 1895 - 1930        35            Φιλιππούπολις

110      Παλαιολόγου Παρασκευή           1865 - 1930        65            δ.α.

111      Πυροπούλου Στάσα                   1901 - 1931        30            Σμύρνη

112      Δουκαρή Γαρουφαλιά Δ.             1887 - 1932        45            Κυδωνίαι Μ. Α.

113      Δουκαρής Δημ.                         1867 - 1932        65            Κυδωνίαι Μ. Α.

114      Ναούμ Βασίλειος                       1887 - 1932        45            Κορυτσά

115      Βαφειάδης Γεώργ. Κωνστ.          1892 - 1932        40            Κωσταντινούπολις

116      Νικολάου Πασχάλης                   1852 - 1932        80            Κορυτσά

117      Χατζοπούλου Δέσποινα               1914 - 1933        19            Ταμπακαλέ

118      Ντουσιμεντζής Δημήτριος           1854 - 1934        80            Αϊβαλί Μ. Ασίας

119      Ζαχαρίας Απόστολος Αναστ.        1909 - 1935        24            Πέργαμος Μ. Ασία

120      Τσατμάκη Ελισάβετ                    1883 - 1938        55            Πέργαμος

121      Τζανόπουλος Θεόδωρος             1875 - 1940        65            Ραιδεστός

122      Μηνατής Σάββας                       1845 - 1940        95            Αντά Παζάρ

123      Αλεπού Ελένη                           1860 - 1940        80            Θράκη

124      Γκίνος Πέτρος                           1882 - 1942        60            Χειμάρα

125      Μάνη Βικτωρία                          1862 - 1942        80            Βενετία

126      Μιχαηλίδου Αικατερίνη               1872 - 1942        70            Ραιδεστός

127      Λεονταρίδης Γεώργιος               1916 - 1947        31            Καλλίπολις

128      Δαβιδέλης Ιωάν.                        1865 - 1947        82            Πέργαμος

129      Τσαμακοπούλου Βάσω               1904 - 1948        52            Σμύρνη

130      Ατμαντζίδης Νικόλαος                1885 – 1950        65            Ρωσία

   Οι τόποι καταγωγής αυτών, όπως δηλώθηκαν και καταγράφηκαν, συνοψίζονται στα επόμενα :

-     Οι περισσότεροι γνωστοί τόποι καταγωγής των προσφύγων ήταν στην περιοχή των Δαρδανελίων (29 άτομα).

-     Από τη Θράκη (αόριστα) δήλωσαν την προέλευση 16 πρόσφυγες.

-     Από τη Μικρά Ασία (αόριστα) δήλωσαν την καταγωγή 13 άτομα.

-     Από τις Κυδωνίες (το Αϊβαλή) κατάγονταν 6 πρόσφυγες.

-     Από την Πέργαμο ήρθαν 5 πρόσφυγες.

-     Από τη Σμύρνη δήλωσαν την καταγωγή τους 4 άτομα.

-     Από την Κορυτσά της Βορείου Ηπείρου ήρθαν 4 πρόσφυγες και 1 από τη Χειμάρα.

-     Από την Καλλίπολη έχουμε 3 άτομα, από τη Ραιδεστό 2 άτομα, από την Προύσα 2 άτομα και από την Τραπεζούντα του Πόντου ήρθαν 2 άτομα.

-     Μεμονωμένοι τόποι προέλευσης των προσφύγων από τη Μικρά Ασία ήταν: Ρένγκιοϊ, Ορτάκιον, Ταμπακαλέ, Ντραγοβάζη και Αντα παζάρ.

-     Από τη Βενετία δήλωσε την καταγωγή 1 άτομο (Βικτωρία Μάνη).

-     Από τη Φιλιππούπολη της Βουλγαρίας προήλθε 1 άτομο (Ευανθία Λ. Αρχοντίκη).

-     Από τη Ρωσία (αόριστα) δηλώθηκε 1 άτομο (Νικόλαος Ατμαντζίδης).

   Στον ανωτέρωπίνακα δίνονται οι χρονολογίες θανάτου των μεταναστών αυτών. Παρατηρούμε ότι :

-  Κι αυτοί, όπως αναφέρθηκε προηγούμενα (στην ενορία του Αγ. Νικολάου) είναιπρόσφυγες από την πρώτη φυγή από τη Μικρά Ασία, δηλ. μόλις άρχισαν οι  διώξεις εκεί (από το έτος 1912) και συνεχίστηκαν στο 1923 και μετά.

-  Μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή (το 1922), ήδη είχαν αποβιώσει στη Λαμία 83 πρόσφυγες. Αυτοί - προφανώς - είχαν έρθει από πριν, για να αποφύγουν προφανώς τις διώξεις.

-  Οι μεγάλοι αριθμοί αποβιώσεων στα έτη 1917 (15 θάνατοι), 1918 (23 θάνατοι), 1919 (16 θάνατοι) και 1920 (12 θάνατοι), προήλθαν από την πανδημία γρίπης της περιόδου αυτής.

-  Παρά τις δυσκολίες που πέρασαν οι έλληνες πρόσφυγες την περίοδο των διώξεων, έζησαν πολλά χρόνια. Συγκεκριμένα έφτασε τα 100 χρόνια (η Αικατερίνη Σ. Ντερέκη), τα 95 χρόνια (Σάβ. Μηνατής και Χαρ. Μακρότσαγας) και τα 90 χρόνια (η Λεμονιά Ε. Αγγελή).

-  Η παιδική θνησιμότητα ήταν ένα γενικό χαρακτηριστικό όλου του πληθυσμού μέχρι τα προπολεμικά χρόνια. Από τους πρόσφυγες που εδώ μελετούμε, πέθαναν 28 παιδιά, με ηλικίες από λίγους μήνες μέχρι 9 ετών.

    Τα επαγγέλματα που άσκησαν οι παραπάνω πρόσφυγες ήταν :

Επίλογος

   Η περιοχή μας δέχτηκε κι άλλους Έλληνες πρόσφυγες αργότερα. Συγκεκριμένα την περίοδο 1990-2000 ήρθε νέος αριθμός προσφύγων από την τέως Σοβιετική Ένωση. Πιο συγκεκριμένα, το χρονικό διάστημα Αυγούστου-Οκτωβρίου 1993, στις κατασκηνώσεις της Άνω Καλλιθέας  Σπερχειάδας φιλοξενήθηκαν 250 Έλληνες πρόσφυγες από το Σοχούμι της Γεωργίας. Μετά οι άνθρωποι αυτοί έφυγαν.

   Οι μαρτυρίες από αφηγήσεις των προσφύγων ή απογόνων τους βεβαιώνουν την καλή περιουσιακή κατάσταση και το καλύτερο επίπεδο ζωής (σε σχέση με τους γηγενείς). Εδώ συνάντησαν ξενοφοβία, εχθρότητα, κοινωνικό ρατσισμό κι αποκλεισμό. Μιλούσαν για τον “κακό τον πρόσφυγα”, οι ντόπιοι δεν παντρεύονταν προσφυγοπούλες, οι δε ντόπιες γυναίκες τις ζήλευαν για την καθαριότητα την προσωπική και του σπιτιού των, που εκφραζόταν με τη λέξη “παστρικιές”.

   Με την εργατικότητά τους, με καρτερικότητα, υπομονή και αξιοπρέπεια απέκτησαν την αναγνώριση της σημαντικής προσφοράς τους από την κοινωνία της Λαμίας και της ευρύτερης περιοχής. Σημαντικό έργο επιτελούν οι Σύλλογοι Ποντίων και Μικρασιατών στην περιοχή, με καταγραφές μαρτυριών, με εκδόσεις Ημερολογίων και βιβλίων, με διάσωση των παραδόσεων (ηθών-εθίμων), με χορευτικά συγκροτήματα και μουσικά σύνολα.

------

 Βιβλιογραφία-Αναφορές

1.    Βιβλία Αποβιώσεων των Ιερών Ναών της Λαμίας.

2.    Συμέλα Τουμανίδου-Πατσινακίδου : “Η κατά καιρούς εγκατάσταση των Ελλήνων Ποντίων προσφύγων του Πόντου και Καυκάσου στη Φθιώτιδα”, Πρακτικά 2ου Συνεδρίου Φθιωτικής Ιστορίας 20-21 Σεπτεμβρίου 2003, σ. 152-177, Λαμία 2005.

3.    Σταύρου Μπλούκα : “Τα 70 χρόνια της Νέας Μαγνησίας Λαμίας (1929-1999)”, περ. ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 1999, σ. 127-134, Λαμία.

4.    Κωνσταντίνου Αθ. Μπαλωμένου : “Οικισμός αγροτών προσφύγων Μεγάλης Βρύσης Λαμίας”, περ. ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 2009, σ. 105-117, Λαμία.

5.    Κωνσταντίνου Αθ. Μπαλωμένου : “Η Ιερή Μονή Αντίνιτσας (Το Γενέσιον της Θεοτόκου)”, ανέκδοτη εργασία από το 2016.

6.    Κωνσταντίνου Αθ. Μπαλωμένου : “Η Λαμία ελεύθερη από τους Τούρκους”, στην εφ. ΗΜΕΡΑ, φ. 870, σ. 8, 4 Απρ. 2013, Λαμία.

7.    Η επανάσταση στη Θεσσαλία : Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Λεβαδείας, Ενημέρωση 13-3-2007, στην ιστοσελίδα : vivlivad@sch.gr 

8.    Δημήτριος Γ. Κουτρούμπας: Ο απελευθερωτικός αγώνας για τη Θεσσαλία κατά τα έτη 1866-1869.

9.    Γενοκτονία των Ελλήνων : Από τη Βικιπαίδεια.

10.  Κωνσταντίνου Αθ. Μπαλωμένου : “ Τα Δώδεκα Ευαγγέλια των Μικρασιατών προσφύγων στη Στυλίδα”, εφ. ΛΑΜΙΑΚΟΣ ΤΥΠΟΣ, φ. 21484, σ. 8, 9-10 Δεκ. 2017, Λαμία. Επίσης αναρτήθηκε από τις 11 Δεκ. 2017, στο www.amfictyon.blogspot.gr

11.  Βικιπαίδεια

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

---

[1] Η τουρκική κατοχή στη Λαμία διήρκεσε 387 χρόνια (από το 1446 έως το 1833). Η Λαμία από το 869 μ.Χ. λεγόταν Ζητούνι (δηλ. είχε αυτό το όνομα για 964 χρόνια).

[2] Στον τόπο τους ζούσαν πλουσιοπάροχα και βοηθούσαν κι άλλους. Τα λιγότερα χρήματα που έφερε μαζί της κάθε οικογένεια ήταν 1.000 ρούβλια! Υπόψη ότι  9 ρούβλια ισοδυναμούσαν με 1 χρυσή λίρα. Κι όμως, αυτοί οι άνθρωποι  ήθελαν να έρθουν και να ζήσουν στην Ελλάδα.

[3] 500 Τούρκοι στρατιώτες και άτακτοι κατέσφαξαν του χωριού Οικονομείο, κοντά στην παραλιακή κωμόπολη Επιβάτες της Ανατολικής Θράκης. Τα θύματα ήταν 96 άτομα.

[4] Ελήφθησαν από το επιμελημένο και καλαίσθητο “Ημερολόγιο 2018”, του Συλλόγου Μικρασιατών Ανατολικής Φθιώτιδας.

[5] Από τα 50 στρέμματα αφαιρέθηκε 1,5 στρέμ. που τους δόθηκε μέσα στον οικισμό, για την κατοικία τους.

[6] Το επώνυμο ήταν δυσανάγνωστο στο χειρόγραφο. Ήταν έγγραφο της Τοπογραφικής Υπηρεσίας, με το οποίο έγινε το 1931 η Διανομή του αγροκτήματος Μεγάλης Βρύσης, ιδιοκτησίας Χρ. Στεργιοπούλου (Κόγκα).

[7] Συμέλα Τουμανίδου-Πατσινακίδου : “Η κατά καιρούς εγκατάσταση των Ελλήνων ποντίων προσφύγων στη Φθιώτιδα”, Πρακτικά 2ου Συνεδρίου Φθιωτικής Ιστορίας, σ. 169-171, Λαμία, 2005.