Παλιοί κρεοπώλες και Δημοτική Αγορά Λαμίας

   Η ευρύτερη περιφέρεια της Λαμίας, που βρίσκεται στην καρδιά της Ρούμελης, με τα πολλά χωριά στο ορεινό της μέρος, έβριθε τα παλιότερα χρόνια απ’ την κτηνοτροφία. Ήταν η κυρίαρχη απασχόληση, που κάλυπτε τις ανάγκες της οικογένειάς τους, αλλά αποτελούσε και κερδοφόρο επάγγελμα γι’ αυτούς. Υπήρχαν οι μεγάλοι κτηνοτρόφοι (τσέλιγκες) με εκατοντάδες ζώα (γίδια ή πρόβατα) και οι μικροί. Η βοοτροφία ήταν περιορισμένη, από έλλειψη μεγάλων βοσκότοπων.

Γεώργιος Γάκης (1934)

   Οι κτηνοτρόφοι (συνήθως ήταν και ζωέμποροι) πουλούσαν τα ζώα τους, αλλά η έλλειψη οργανωμένων σφαγείων τους ανάγκαζε να χρησιμοποιούν εκδοροσφαγείς ή ενίοτε αναλάμβανε ο ίδιος ο κτηνοτρόφος να τα σφάζει. Τα σφάγια κατέληγαν συνήθως σε μαγαζί (στεγασμένο ή και υπαίθριο) το γνωστό κρεοπωλείο[1]. Μετά ο κρεοπώλης τεμάχιζε κατάλληλα το κρέας, που επέλεγε ο πελάτης, το ζύγιζε και πληρωνόταν ανάλογα. Τα παλιότερα χρόνια συνυπήρχαν τα επαγγέλματα του εκδοροσφαγέα, χασάπη[2] και κρεοπώλη. Στους τελευταίους αιώνες διαχωρίστηκαν και οι περισσότεροι επέλεξαν το επάγγελμα του κρεοπώλη.

   Ως παράδειγμα αναφέρουμε την ονομαστή και μεγάλη οικογένεια κρεοπωλών και ζωεμπόρων Γάκη. Γενάρχης[3] της οικογένειας ήταν ο Γεώργιος Αναστασίου ή Γάκης, που καταγόταν από την Κορυτσά της Βορ. Ηπείρου και ήταν εκδοροσφαγέας και κρεοπώλης. Το επώνυμο Γάκης προήλθε από το Γιωρ-γάκης κι έμεινε το Γάκης ως επώνυμο πλέον. Παιδιά του ήταν ο Απόστολος Γάκης (1858-1938), ο Βασίλειος Αναστασίου (που όμως κράτησε το αρχικό επώνυμο της οικογένειας), κ.ά. Στα 13 παιδιά του Απόστολου Γάκη περιλαμβάνονταν ο Δημήτριος (1858-1923), κρεοπώλης και ο Γεώργιος Γάκης[4] (1888-1953), επίσης κρεοπώλης. Ήταν άνθρωποι ψηλοί, σωματώδεις και γεροί, “πρώτοι στο σφάξιμο, φούσκωμα, γδάρσιμο, ξεκοίλιασμα και τελικά κρέμασμα στο τσιγκέλι”.

Ευθ. Χ. Χαντζόπουλος (1917)

   Στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αι. τα σχετικά λίγα κρεοπωλεία ήταν διάσπαρτα στη Λαμία. Αρκετοί κάτοικοι στις μεγάλες γιορτές (Πάσχα, ονομαστικές, κ.ά.) έπαιρναν σφάγια κατ’ ευθείαν από κτηνοτρόφους. Φώναζαν έναν εκδοροσφαγέα και συνήθως ως αμοιβή του έπαιρνε το δέρμα του ζώου (το αγόραζαν οι δερματέμποροι[5] και πλήρωναν ανάλογα). Για ανέγερση Ναών (όπως π.χ. της Αγ. Παρασκευής Ν. Άμπλιανης), οι πιστοί έδιναν τα δέρματα στα μέλη επιτροπής ανέγερσης αντί χρημάτων). Οι κρεοπώλες – όπως και άλλες επαγγελματικές ομάδες - στα μέσα της δεκαετίας 1910-20, οργανώθηκαν σε συντεχνία που ονόμασαν Σωματείο (ή Σύνδεσμο) Κρεοπωλών Λαμίας. Είχαν (όπως όλα τα σωματεία τότε) και λάβαρο (δηλ. την ελληνική σημαία με προστάτες αγίους τους Ταξιάρχες Μιχαήλ και Γαβριήλ).

   Από την ίδρυση[6] του Συνδέσμου το 1915 αποφάσισαν να ανεγείρουν Ναό[7] “επ’ ονόματι των Αγίων Ταξιαρχών εις την θέσιν Πηγαδούλια” σε οικόπεδο που δώρισε ο Οδυσσέας Κόντος (1875-1941). Το κτίσιμο ανέλαβε “ιδίαις δαπάναις” ο μεγαλοεργολάβος Σταύρος Κ. Χαραλαμπόπουλος (1877-1951). Το εκκλησάκι αυτό ολοκληρώθηκε (γύρω στο 1920) και υπάρχει χωρίς επεμβάσεις μέχρι σήμερα στον ομώνυμο λόφο Μιχαήλ και Γαβριήλ. Εκεί γινόταν η ετήσια γιορτή των κρεοπωλών της Λαμίας.

 

Από την γιορτή των κρεοπωλών Λαμίας (8-11-1928)

   Με την είσοδο της δεκαετίας του ’30, διαπιστώθηκε η ανάγκη επανασύστασης του σωματείου των κρεοπωλών, που είχε περιπέσει σε αδράνεια. Έτσι το 1932 συστάθηκε ο Σύλλογος Κρεοπωλών Λαμίας. Μετά από αρχαιρεσίες προήλθε το πρώτο 7μελές Συμβούλιο[8], που αποτέλεσαν οι : Ι. Παπαγεωργίου - πρόεδρος, Δημ. Καντάς - αντιπρόεδρος, Γ. Γάκης - γραμματεύς, Ευάγ. Μπλούνας - ταμίας, Ευθ. Χατζόπουλος, Βασ. Μουρκανάτος και Γ. Αναστασίου - σύμβουλοι.

 Τώρα τα κρεοπωλεία οργανώθηκαν καλύτερα και δημιουργήθηκαν και συνενώσεις μεταξύ τους (όπως π.χ. η εταιρεία[9] κρεοπωλών Ευθ. Μανιαμούνιας – Ευθ. Χατζόπουλος). Οι πλέον αγοραίες θέσεις για τα κρεοπωλεία ήταν κοντά στην πλατεία Λαού, που δεχόταν τον περισσότερο κόσμο από τη Λαμία και τα γειτονικά μέρη. Έτσι τα περισσότερα κρεοπωλεία αναπτύχθηκαν στην οδό Καραϊσκάκη (από την οδό Ροζάκη-Αγγελή μέχρι την πλατεία Λαού και λίγο στη συνέχειά της προς το γήπεδο).

  Το γεγονός που συντάραξε την κοινωνία της Λαμίας στις 21-9-1933 ήταν ο άγριος φόνος[10] του Βασιλείου Ηλιοπούλου, ετών 20, κρεοπώλη από το Γεώργιο Στοφώρο, ετών 21, επίσης κρεοπώλη, που εργαζόταν στο κρεοπωλείο του Βασιλείου Μουρκανάτου. Έγινε με μαχαίρι, μετά από οινοποσία και φιλονικία στο στενάκι στην οδό Τσιριμώκου, δίπλα στο (τότε) Παρθεναγωγείο[11] Λαμίας. Μοιραία γυναίκα, και μήλο της έριδος, ήταν η Σταυρούλα Γκάνια (υπηρέτρια του γιατρού Ιωάν. Παπασιοπούλου, που η κατοικία του ήταν στη γωνία με την οδό Υψηλάντου).

   Το 1934 έγινε καταγραφή και μετά οικονομική κατάταξη[12] όλων των επιτηδευματιών. Ο σχετικός πίνακας για τους κρεοπώλες παρατίθεται. Σ’ αυτόν στην α’ κλάση κατατάχθηκαν οι 11 πρώτοι, και οι υπόλοιποι στη μικρότερη κλάση (ανάλογα με το τζίρο).

   Με την εκλογή του Σπύρου Πετρόπουλου ως δημάρχου Λαμίας, οργανώθηκε η κατάσταση των διάσπαρτων κρεοπωλείων της Λαμίας, με την κατασκευή της Δημοτικής Αγοράς Λαμίας. Σε οικόπεδο (όπου πριν άφηναν τα ζώα τους οι επισκέπτες της Λαμίας) στη γωνία των οδών Όθωνος και Αγ. Νικολάου κατασκευάστηκαν 50 μικρά καταστήματα. Το έργο ανέλαβε ο μηχανικός Ιωάν. Κοτορός. Τα χρήματα προήλθαν από τραπεζικό δάνειο που πήρε ο Δήμος Λαμίας.

   Δαπανήθηκαν[13] 3.785.000 δραχ., όσο και το προϊόν του δανείου, αλλά απαιτήθηκαν επιπλέον 185.000 δραχ. για τα κουφώματα. Τον Ιούλιο του 1936 αποπερατώθηκε το έργο.

   Με την 86/21-9-1936 πράξη του Δημοτικού Συμβουλίου Λαμίας, όλα τα Κρεοπωλεία, Ιχθυοπωλεία και Οπωρολαχανοπωλεία κλήθηκαν να συγκεντρωθούν[14] υποχρεωτικά στα καταστήματα της Δημοτικής Αγοράς.

   Στις 19-3-1937 έγιναν τα εγκαίνια της Δημοτικής Αγοράς Λαμίας και από το 1938 άρχισε τη λειτουργία της. Σχέδιο της αγοράς, με ονόματα[15] (της περιόδου 1938-39) παρατίθεται :

Σχέδιο καταστημάτων Δημοτικής Αγοράς Λαμίας (1938-40)

 

 (1) Χασάπικο: Κλητοράκης, (2) Χασάπικο: Γεώργιος Σ. Τζαμαλής  (1896-1968), (3) Χασάπικο: Κων. Καρέτσος, (4) Χασάπικο: Γεώργιος Μπαρτσώκας (ή Κωσταράς), (5) Χασάπικο: Νικόλαος Σκλάβος, (6) άγνωστο[16], (7) άγνωστο, (8) άγνωστο, (9) Χασάπικο: Μαρούγκας (ήταν ανάπηρος), (10) Χασάπικο: Αθανάσιος Τσιφτσής [17], (11) Χασάπικο: Θωμάς  ………(στη γωνία), (12) Χασάπικο: Φώτιος  Μαντανίκας, (13) Γραφείο  Σωματείου Φορτοεκφορτωτών Λαμίας [18], (14) Τεχνικό Γραφείο Κίμωνα Χαραλαμποπούλου [19], (15) Αυγά και κοτόπουλα: Νικόλαος Ζουμπόπουλος (στη γωνία με την οδό Ροζάκη-Αγγελή), (16) Ψαράδικο: Μολιώτης, (17) Ψαράδικο, (18) Ψαράδικο, (19) άγνωστο, (20) άγνωστο, (21) Χασάπικο (στη γωνία), (22) Μανάβικο (στη γωνία), (23) άγνωστο, (24) άγνωστο, (25) άγνωστο, (26) άγνωστο, (27) Ταβέρνα, (28) Κρεοπωλείο: Γεώργιος  Γάκης, (29)  Χασάπικο: Αντωνίου, (30) Χασάπικο: Τσαμαντάνης , (31) Χασάπικο: Γάκης, (32) Χασάπικο, (33) Χασάπικο, (34) Κρεοπωλείο: Μπλούνας - Αναστασίου, (35) Χασάπικο: Αυγέρης, (36) Γραφεία Δήμου Λαμίας, (37) Αγορανομία Λαμίας, (38) άγνωστο, (39) Χασάπικο: Κατσαρός [20], (40) Ψαράδικο: Παναγιώτης Κολοπίτης, (41) Χασάπικο: Μπλούνας - Τσαμαδιάς Παναγ., (42) Σκούπες έφτιαχνε ένας γέροντας, (43) Ψαράδικο [21] (το είχαν 2 αδέρφια),  (44-49) διάφορα μαγαζιά, κυρίως χασάπικα, (50) Σκαλιά  (δυτικά) προς την οδό Όθωνος, (51) Σκαλιά [22] (ανατολικά) προς την οδό Όθωνος, (52) Σκαλιά (δυτικά) προς την οδό Λυκούργου (που καταλήγει στην οδό   Κολοκοτρώνη), (53) Δημοτικά  ουρητήρια και (54) Χασάπικο: Νάκος Μαρούγκας.

Προσθήκη : Προπολεμικά μεταφέρθηκαν στη Δημοτική Αγορά, το χασάπικο των Νικολάου και Διονυσίου Μαντηλά και το χασάπικο των Χατζόπουλου-Κλητοράκη.  

 

Μετά το τέλος της γιορτής των Ταξιαρχών, τα μέλη του Σωματείου Κρεοπωλών με το λάβαρό του (1937)

   Οι χώροι σφαγής[23] ήταν διάσπαρτοι στην πόλη, το δε πλύσιμο τόσων σφαγίων ήταν αιτία μεγάλης ρύπανσης (προτιμούσαν τις δημοτικές κρήνες, όπως π.χ. τις εφτά βρύσες παρά την πλατεία Λαού, κ.ά.). Έτσι αποφασίστηκε η λειτουργία των δημοτικών σφαγείων στο Αραπόρεμα, που είχε δίπλα του τον αγωγό (αυλάκι) αποχέτευσης[24] και κατέληγε στα νότια[25] της πόλης.

Εκδοροσφαγείς σε ώρες εργασίας, στο Αραπόρεμα Λαμίας

  Με την είσοδο των Γερμανών κατακτητών στη Λαμία και τον βομβαρδισμό της, η πόλη εγκαταλείφθηκε. Τα καταστήματα λεηλατήθηκαν από επιτήδειους (ο Γεώργιος Γάκης βρήκε τα ψυγεία ανοιχτά και τα κρέατα κλεμμένα). Η Κατοχή έκανε το κρέας δυσεύρετο και ακριβό (λόγω της έλλειψης), η δε περίοδος του Εμφυλίου μείωσε τις ποσότητες κρέατος στην αγορά (υποχρεωτική μετακίνηση του ορεινού πληθυσμού στη Λαμία).

   Τη δεκαετία του ’50, η Δημοτική Αγορά είναι σε πλήρη λειτουργία. Με τη σταδιακή βελτίωση του επιπέδου ζωής αυξήθηκε η κατανάλωση κρέατος, που επέτρεψε την ίδρυση νέων κρεοπωλείων, εκτός της Δημοτικής Αγοράς. Το 1951, τη γιορτή των κρεοπωλών στο εκκλησάκι των Ταξιαρχών τίμησε με την παρουσία του ο δήμαρχος Λαμίας Σπύρος Πετρόπουλος. Το 1953 η κυβέρνηση αποφάσισε την καθιέρωση του κιλού[26] ως μονάδας μέτρησης αντί της οκάς.

Νέστωρ Βλαχολειβαδίτης

   Ο αναμορφωτής δήμαρχος της Λαμίας Ιωάννης Παπασιόπουλος, το 1956, με σύμφωνο το δημοτικό συμβούλιο Λαμίας, αποφάσισε να αγοράσει 50 στρέμματα στην περιοχή Μεγάλης Βρύσης για να γίνουν τα νέα σφαγεία. Έγινε η σχετική μελέτη. Το κόστος κατασκευής τους ήταν 3 εκατομ. δρχ. Την περίοδο της επταετίας το έργο έγινε και παραμένει μέχρι σήμερα σε λειτουργία (τις επόμενες δεκαετίες έγιναν και νέες βελτιώσεις σ’ αυτό, κυρίως σε μηχανολογικό εξοπλισμό).

   Όμως η Δημοτική Αγορά αφέθηκε στην τύχη της (χωρίς ανακαίνιση και βελτιώσεις). Τα νέα κρεοπωλεία γίνονταν αναγκαστικά εκτός αυτής. Κάποιοι κρεοπώλες από τη δημοτική αγορά μεταστέγασαν τα μαγαζιά τους σε άλλα νεότερα κτίρια. Η πληθυσμιακή αύξηση της πόλης με την ανάπτυξη των συνοικιών της πόλης, δημιούργησε τοπικές αγορές και φυσικά συνοικιακά κρεοπωλεία. Τη δεκαετία του ’60, η δημοτική αρχή αντέδρασε καθυστερημένα με αποφάσεις της και απαγόρευσε τη λειτουργία κρεοπωλείων πλησίον της Δημοτικής Αγοράς, αλλά εκτός αυτής, επιβάλλοντας τη λειτουργία κρεοπωλείων μόνο μέσα στη δημοτική αγορά ή σε όλες τις συνοικίες της Λαμίας. Οι κρεοπώλες της Δημοτικής Αγοράς με επιστολή τους (το 1964) έστειλαν συγχαρητήρια[27] στο δήμαρχο.

Η κεντρική πύλη της Δημοτικής Αγοράς (29-8-2011).

Η εγκατάλειψή της είναι ολοφάνερη. Άξιζε καλύτερης τύχης

  Η πλήρης εγκατάλειψη των κτιρίων της δημοτικής αγοράς, ενός συνόλου χαρακτηριστικού μιας εποχής που έφερε το δικό της χρώμα στην πόλη, δεν προσάπτει τιμή στην πόλη (κυρίως σε όσους υπηρέτησαν την τοπική αυτοδιοίκηση και πρώτιστα τους δημάρχους). Για τα χρόνια που ήρθαν, τα μικρά καταστήματα δεν ήταν λειτουργικά, δεν είχαν συντηρηθεί και η πελατεία τους μειώθηκε. Έτσι το 2001, το Δημοτικό Συμβούλιο  Λαμίας με απόφασή του (δήμαρχος ο Γ. Κοτρωνιάς) επέλεξε την κατεδάφιση της Δημοτικής Αγοράς. Αμέσως ακολούθησαν μεγάλες αντιδράσεις και παράλληλα υποβλήθηκαν αντιπροτάσεις για τη συντήρηση, την ανάδειξη και νέα χρήση της δημοτικής αγοράς. Δυστυχώς κυριάρχησε η εργολαβική λογική. Έτσι το έτος 2006 κατεδαφίστηκαν όλα τα μεσαία κτίρια αυτής. Απέμειναν μόνο τα περιφερειακά, με κάποιους κρεοπώλες που επέμεναν και παρέμεναν. Σήμερα στο χώρο της παλαιάς Δημοτικής Αγοράς υπάρχουν και λειτουργούν δύο ψαράδικα (Μιχάλη Τσακίρη και Χαράλαμπου Πανουργιά), ένα κρεοπωλείο (Ελευθερίου Γκλαντζούνη) και το κατάστημα του Νικολάου Ζουμπόπουλου με αυγά και κοτόπουλα. Η Δημοτική Αγορά Λαμίας λειτούργησε συνολικά για 70 περίπου χρόνια.

   Ο χώρος μετατράπηκε και βόλεψε τη δωρεάν στάθμευση (πάρκιν) για αυτοκίνητα. Το 2011 η δημοτική αρχή αποφάσισε την κατεδάφιση και των υπολοίπων κτιρίων της στην οδό Όθωνος. Έτσι χάθηκε οριστικά ένα ακόμα στοιχεία της ιστορικής και πολιτισμικής ταυτότητας της Λαμίας.  Αξίζει να  τονιστεί ιδιαίτερα η πρόσοψη της δημοτικής αγοράς με τη χαρακτηριστική αψίδα. Ακολούθησαν νέες αντιδράσεις και προτάσεις. Επισημαίνουμε το ενδιαφέρον άρθρο[28] του μηχανικού και πρώην αυτοδιοικητικού στο Δήμο Λαμίας κ. Δημ. Πενταγιώτη. Τελικά η κατεδάφιση έγινε στις 23-11-2011 κλείνοντας οριστικά το κεφάλαιο αυτό.

   Από τα βιβλία των Ιερών Ναών της Λαμίας, συλλέχθηκαν στοιχεία για τους κρεοπώλες της πόλης. Για όλους δηλώθηκε η Λαμία ως τόπος καταγωγής, με εξαίρεση τους : Δημ. Δουκαρή (Κυδωνίες), Αργ. Μπλούνα (Λογγίτσι), Γεώρ. Πολύμερο (Αμούρι), Παν. Πορτοκαλάκη (Άμφισσα), Δημ. Τζιβαλή (Άμφισσα), Χρ. Τριανταφυλλιά (Φουρνά) και Δημ. Τσιντζερή (Δομοκό). Ακολουθεί ο πίνακας των κρεοπωλών σε αλφαβητική σειρά:

    Σήμερα τα κρεοπωλεία έχουν γίνει περισσότερα με μεγάλη διασπορά στην ευρύτερη Λαμία και στις γύρω κοινότητες. Η μεγάλη διείσδυση στην αγορά των πολυεθνικών πολυκαταστημάτων (σούπερ μάρκετς), που διαθέτουν και τμήμα κρεοπωλείου ανταγωνίζονται με σκληρό τρόπο τα απλά κρεοπωλεία. Στο οικονομικό κίνητρο του χαμηλού κόστους του κρέατος από τα πολυκαταστήματα, έρχονται τα κρεοπωλεία να αντιπαραθέσουν τη γνωστή ντόπια προέλευση και καλή ποιότητα των κρεάτων. Είναι η διαρκής ιστορική πάλη του Δαβίδ με το Γολιάθ, στην οποία ο κόσμος συντασσόταν πάντα με τον αδύναμο, αλλά καλό κι άξιο. Η οικονομική πραγματικότητα όμως δεν επιβεβαιώνει πάντα την ιστορία αυτή. Σε καιρούς κρίσης, ο Έλληνας ας μην ξανανιώσει κατοχικά σύνδρομα, από έλλειψη (λόγω ακρίβειας) του κρέατος στο τραπέζι της οικογένειας. Τουλάχιστον …

Κωνσταντίνος Αθαν. Μπαλωμένος

     φυσικός

-----------------------------------------

 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1.      Βιβλία Ιερών Ναών της Λαμίας

2.      “60 χρόνια λειτουργίας της Ομοσπονδίας μας (1927-1987)”, έκδ. Ομοσπονδίας Επαγγελματιών-Βιοτεχνών Φθιώτιδας, Λαμία, 1993.

3.      εφ. ΕΘΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝ, 1964, Λαμία

4.      εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, 1928-1940, Λαμία.

5.      εφ. ΛΑΜΙΑΚΟΣ ΤΥΠΟΣ, 2011

6.      Αθανασίου Κ. Μπαλωμένου : “Δρόμοι, Καταστήματα και ιδιοκτησίες της προπολεμικής Λαμίας (1930-40)”, περ. ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 2001, Λαμία.

7.      Νίκου Ταξ. Δαβανέλλου : “ΛΑΜΙΑ - Η ρεκλάμα (1850-1967)”, έκδ. Δήμου Λαμιέων.

8.      Νίκου Ταξ. Δαβανέλλου : “ΛΑΜΙΑ-τα πρόσωπα (1760-1930)”, έκδοση ιδίου, 2003, Λαμία.

9.      Νίκου Ταξ. Δαβανέλλου : “Η Δημοτική Αγορά Λαμίας (1934-2004)”, σ. 527-535, Πρακτικά 3ου Συνεδρίου Φθιωτικής Ιστορίας, 2007, Λαμία.

10.  Δημητρίου Θ. Νάτσιου : “Οι δήμαρχοι της Λαμίας (1836-1996)”, Λαμία, 1996.

 

---------------------------------------------------

Δημοσιεύτηκε στην εφ. “ΛΑΜΙΑΚΟΣ ΤΥΠΟΣ”, σε 2 συνέχειες, στις 26 & 27 Ιουλίου 2013, σελ. 6, Λαμία.

---

[1] Δεν έχω ακούσει στα μέρη μας για πλανόδιους κρεοπώλες, όπως στη Μακεδονία ή αλλού.

[2] χασάπης  (ο) : λέξη που προέρχεται από την τουρκική kasap και την αραβική قصاب (qassâb) γλώσσα.

[3] Τα στοιχεία προέρχονται από την κ. Κατίνα Τριανταφύλλου, το γένος Δημ. Γάκη.

[4] διετέλεσε πρόεδρος του Σωματείου Κρεοπωλών της Ομοσπονδίας Επαγγελματιών Φθιώτιδος κατά τη 10ετία του ’30 και εκλεγμένος δημοτικός σύμβουλος Λαμίας το 1934, με δήμαρχο το Σπύρο Π. Πετρόπουλο.

[5] όπως ο Μιχ. Κουκουμπάνης, ο Θανασούρας, κ.ά.

[6] Ο Σύνδεσμος Αλληλοβοήθειας Κρεοπωλών Λαμίας ιδρύθηκε το 1915, με την αριθ. 616/1915 απόφαση του Πρωτοδικείου Λαμίας.

[7] Πρακτικό Β’, στις 10 Μαΐου 1915. Πρόεδρος ήταν τότε ο Ιωάννης Βαμβακιάς, ταμίας ήταν ο Ευθ. Χαντζόπουλος, έφορος ο Δημ. Μαρούγκας και μέλη οι Χρ. Μανιαμούνιας, Φ. Μαντανίκας, Αργ. Μπλούνας, Ιωάν. Τσιτσοδήμος και Κ. Μπαρτσώκας.

[8] εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 525, σ. 4, 23-6-1932, Λαμία.

[9] Το 1933 η εταιρία διαλύθηκε  (εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 662, σ. 4, 23-5-1933, Λαμία).

[10] εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 715, σ. 4, 23-9-1933, Λαμία.

[11] Είναι το σημερινό κτίριο (Πέτρινο) του 6ου Γυμνασίου Λαμίας.

[12] εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, 22 Μαρτίου 1934, Λαμία

[13] εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 1078, σ.4, 29-4-1936, Λαμία.

[14] Εξαιρέθηκαν τα καταστήματα των συνοικισμών Παγκρατίου (κάτω της σιδηροδρομικής γραμμής), Νέας Άμπλιανης (κάτωθεν του Ελασσωνείου Νοσοκομείου) και της Νέας Μαγνησίας.

[15] Υπάρχει στη σχετική εργασία του Αθαν. Κ. Μπαλωμένου : “Δρόμοι, Καταστήματα και ιδιοκτησίες της προπολεμικής Λαμίας (1930-40)”, περ. ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 2001, Λαμία.

[16] Όσα έχουν την ένδειξη «άγνωστο», δεν είχαν ενοικιαστές προπολεμικά, εφόσον δεν είχε ολοκληρωθεί η μεταφορά των μαγαζιών από την οδό Καραϊσκάκη (ή οδό Συγγρού) που ήταν πριν.

[17] Μετά το πήρε ο γιος του Νικόλαος Τσιφτσής.

[18] Γνωστοί  προπολεμικοί  φορτοεκφορτωτές ήταν : ο Ευάγγελος Διαμαντής, ο Πάνος Καραγιάννης, ο Αθανάσιος Μολόχας, ο  Φίλιππας, ο Στέλιος, ο Κοσμάς, ο Γιώργος, ο Καραμουσκέτας, ο Ξεπλένης,. Οι περισσότεροι έμεναν στο Σλα μαχαλά.

[19] Γιος του μεγαλοεργολάβου και  πρώην  δημάρχου Λαμίας Σταύρου Χαραλαμποπούλου.

[20] Καταγόταν από την Παύλιανη.

[21] Τα μαγαζιά  41, 42  και 43, ήταν ιδιοκτησία του Τσότρα.

[22] Επάνω απ’ τα σκαλοπάτια, ήταν δεξαμενή νερού.

[23] Καταγράφουμε από Βιβλίο Ι. Ναού της Λαμίας τον εκδοροσφαγέα Αθανάσιο Σπυρ. Κακανά (1892-1942).

[24] Με το τέλος του 1960, το αποχετευτικό θέμα των σφαγείων στο Αραπόρεμα έκλεισε (δήμαρχος ο Ιωάν. Παπασιόπουλος) με κλειστό αγωγό, που μετέφερε τα λύματα στη γερμανική τάφρο. Η τελική λύση δόθηκε με τη δημιουργία των νέων σφαγείων. [εφ. ΕΘΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝ, 8-1-1961, σ. 1, Λαμία]

[25] Από την Κατοχή και μετά όλα κατέληγαν στη γερμανική τάφρο (Μούσα).

[26] Η αντιστοιχία είναι 1 οκά με 1,28 κιλά ή 1 κιλό με 312,5 δράμια (θυμίζουμε ότι 1 οκά είχε 400 δράμια).

[27] Υπέγραψαν οι: Σωκρ. Μανιαμούνιας-πρόεδρος, Π. Τσαμαδιάς-γραμματέας και Γ. Τζούφλας, Κ. Καρέτσος, Χ. Καραχάλιος ως μέλη. [εφ. ΕΘΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝ,  σ. 2, 19-4-1964, Λαμία].

[28] εφ. ΛΑΜΙΑΚΟΣ ΤΥΠΟΣ, σελ. 6, 16-9-2011, Λαμία.