Ο Κωνσταντίνος Δ. Ισχόμαχος (1841-1888) και η Θεσσαλική Επανάσταση (1878)

Αλκιβιάδη Ν. Λεμπέση, ερευνητή

 

Πρόλογος

    Το παρόν κείμενο προήλθε από ομιλία του Αλκιβιάδη Ν. Λεμπέση, ιστορικού ερευνητή με καταγωγή από τη Σίφνο, σε εκδήλωση με τίτλο :  

“Ο Μυστηρήρωας Ισχόμαχος - Ο Γενικός Αρχηγός της Θεσσ. Επανάστασης του 1878”.

    Η ομιλία έγινε την Κυριακή 12 Μαΐου 2024, στην Κοινότητα Λουτρού του Δήμου Σοφάδων Καρδίτσας, σε εκδήλωση τιμής και μνήμης για το Λοχαγό Κωνσταντίνο Ισχόμαχο.

   Μπορεί κάποιος να διαβάσει την ομιλία από την ιστοσελίδα του ομιλητή Αλκιβιάδη Ν. Λεμπέση, στη διεύθυνση :  http://alkislembessis.me/o-mystiriroas-ischomachos/

   Στις 21 Μαΐου 2024 η ομιλία δημοσιεύτηκε στον ιστότοπο του Δήμου Σοφάδων (sofades.gr). Η ομιλία υπάρχει σε βίντεο από τη ζωντανή μετάδοσή της στη διεύθυνση :

https://www.youtube.com/watch?v=jWpxsCiUPEw

   Τη διασκευή αυτή έκανε ο Κωνσταντίνος Αθ. Μπαλωμένος, μετά από άδεια του συγγραφέα.

 

1.    Έρευνα-επιβεβαίωση των προσωπικών στοιχείων

Κων. Ισχόμαχος - περ. ΠΟΙΚΙΛΗ ΣΤΟΑ (1889)

   Τα υπάρχοντα ιστορικά στοιχεία για τον Κωνστ. Ισχόμαχο ήταν ελλιπή ή αμφιλεγόμενα, όπως ο τόπος καταγωγής του, το πατρώνυμο, ο τόπος και ο χρόνος γέννησής του. Η έρευνα που έγινε από τον Αλκιβ. Λεμπέση, έφερε σημαντικά αποτελέσματα, που παρουσιάστηκαν στην ομιλία του.

   Για την καταγωγή του Κωνσταντίνου Ισχόμαχου γράφηκαν μέχρι τώρα τρεις εκδοχές, ότι ήταν από τη Θεσσαλία (Λάρισα), από τη Μακεδονία (αόριστα), ή τη Θράκη (Στενήμαχο). Από τη γραφή (1917) του σημαντικού ερευνητή-γεωγράφου-χαρτογράφου Μιχ. Χρυσοχόου και φίλου του Κων. Ισχόμαχου, ο οποίος ανέφερε :

“… ο ζωηρός νέος αξιωματικός εκ Στενημάχου της Θράκης Κωνστ. Ισχόμαχος …”

προήλθε η επιβεβαίωση του τόπου καταγωγής του.

   Για το πατρώνυμο αυτού, πάλι υπήρχαν ονόματα, που αποδόθηκαν αυθαίρετα, όπως Ιωάννης. Η αναζήτηση γραπτών στοιχείων, όπως του στρατιωτικού φακέλου του, από διάφορα ΦΕΚ, την επετηρίδα αξιωματικών της Σ.Σ. Ευελπίδων, ακόμα και από τηλεφωνικούς καταλόγους δεν απέδωσαν πατρώνυμο. Ευτυχώς, στον Πρόλογο μιας ιδιωτικής έκδοσης του 1880 με τίτλο “Μελέτη επί της Στρατιωτικής Οργανώσεως της Ελλάδος”, ο ίδιος υπογράφει ως «Κωνσταντίνος Δ. Ισχόμαχος». Επίσης σε μια ιδιόχειρη επιστολή του προς την Πρυτανεία του Πανεπιστημίου Αθηνών (το Μάρτιο 1888) υπογράφει ως «Κ.Δ. Ισχόμαχος». Όμως το γράμμα Δ, είχε πολλές εκδοχές για πατρώνυμο. Η αναζήτηση στοιχείων για τον αδελφό τού Κωνσταντίνου, τον Φιλώτα Ισχόμαχο, από μεταπτυχιακή διατριβή (έτους 1870) έδωσε το ζητούμενο στοιχείο. Ο αδελφός του υπέγραψε ως: «Φιλώτας Δημητρίου Ισχόμαχος».

   Έτσι επιβεβαιώθηκε το πατρώνυμο : Δημήτριος.

Η υπογραφή του

   Για το χρόνο και για τον τόπο γέννησής του υπήρχαν αρκετές ανακρίβειες από ιστορικούς. Γράφηκε το έτος 1838. Στην Επετηρίδα της Σ.Σ. Ευελπίδων έχει γραφεί η ημερομηνία «10 Ιουνίου 1840». Από ιστορικά στοιχεία του ληξιαρχείου Σίφνου, τα οποία ψηφιοποίησε και μελέτησε ο ερευνητής Αλκιβ. Λεμπέσης. σε κατάλογο αυτών που έχουν ηλικία τα 38 έτη και άρα ήταν γεννηθέντες το 1841, ανακάλυψε το χειρόγραφο κείμενο, που ανέφερε :

επώνυμο και όνομα «Ισχόμαχος Κωνσταντίνος», όνομα του πατρός αυτού «Δημήτριος», χωρίον νομίμου εγκατάστασης ή καταγωγής «Εξάμπελα Σίφνου».

   Έτσι, έχουμε τη βεβαιότητα ότι ο Κωνσταντίνος Ισχόμαχος γεννήθηκε το 1841 στη Σίφνο. Η μητέρα του ονομαζόταν Καλυψώ, η οποία μπορεί να καταγόταν από τη Σίφνο, εφόσον το όνομα απαντάται συχνά στο νησί.

 

2.    Οικογένειες Προβελεγγίου και Ισχομάχου – Παράλληλοι βίοι - Συγγενική σχέση κι όχι μόνο

   Ο Ιωάννης Προβελέγγιος ήταν τραπεζικός στο Βουκουρέστι. Ο Δημήτριος Ισχόμαχος ξέρουμε πως ήταν έμπορος στην Βράϊλα της Βλαχίας. Δεν μπορούμε να αποκλείσουμε τη γνωριμία και την ανάπτυξη φιλικών, αλλά και επιχειρηματικών σχέσεων μεταξύ τους, οι οποίες φαίνεται ότι δεν τελείωσαν με την επιστροφή και των δύο στην Ελλάδα.

   Ο πλούσιος Ιωάννης Προβελέγγιος εγκαταστάθηκε στη Σίφνο, όπου νυμφεύτηκε την Αικατερίνη, πρωτότοκη κόρη του Νικ. Χρυσόγελου, τότε δημάρχου και πρώτου υπουργού Παιδείας του Καποδίστρια. Πρώτο παιδί τους, από τα συνολικά επτά, ήταν ο Γεώργιος το έτος 1841.

   Παράλληλα, ο Δημήτριος Ισχόμαχος έχει ήδη νυμφευτεί, ή τότε νυμφεύτηκε στη Σίφνο την Καλυψώ. Πρώτο παιδί τους, από τα δύο που απέκτησαν, ήταν ο Κωνσταντίνος, επίσης την ίδια χρονιά, το 1841. Είναι φανερό ότι σχέση των δύο οικογενειών διατηρείται και συνεχίζεται.

   Το 1863, ο Γεώργιος Ι. Προβελέγγιος κάνει εγγραφή στη Νομική Σχολή στη Γερμανία. Το ίδιο έτος (1863) και ο Φιλώτας Ισχόμαχος εγγράφεται επίσης στη Νομική Σχολή στη Γερμανία. Είναι πιθανότατο να συγκατοίκησαν εκεί.

   Αργότερα θα γίνει η σύνδεση των δύο οικογενειών, με το γάμο της πρωτότοκης κόρης Ιουλίας  Ιωάν. Προβελεγγίου με τον στρατιωτικό Κωνσταντίνο Δ. Ισχόμαχο. Είναι προφανές ότι δεν ήταν τυχαία.

   Συνεπώς, δικαιούμαστε να εικάσουμε κάποια στενή οικονομική σχέση του Ιωάννη Προβελέγγιου με τον Δημήτριο Ισχόμαχο, που εξελίχθηκε σε οικογενειακή (συμπέθεροι).

  

 

3.    Δράση Κωνστ. Ισχόμαχου σε προετοιμασία της Θεσσαλικής επανάστασης

   Ο Κωνσταντίνος ήταν ήδη απόφοιτος της γαλλικής Σχολής Πυροβολικού του Μετς και καθηγητής στη Σ.Σ. Ευελπίδων. Είχε δημοκρατική άποψη, συμμετείχε σε οργάνωση για εκθρόνιση του βασιλιά Όθωνα (1862) και καταγράφηκε η παρουσία του στην Κρητική Επανάσταση (1866). Ίδρυσε μυστική οργάνωση που συγκέντρωνε χρήματα για υποστήριξη επαναστατικών κινημάτων (όπως και η “Εθνική Άμυνα”). Απέκτησε άριστη σχέση με τον τοπογράφο-γεωγράφο και χαρτογράφο Μιχ. Χρυσοχόο (από τη Λάρισα), που σχεδίασε το χάρτη της Θεσσαλίας[1] με ακρίβεια (για τις θέσεις φρουρίων, διαβάσεων, οδών, κλπ.) που ήταν σημαντικός για τις στρατιωτικές δράσεις.

   Για τις τηλεγραφικές επικοινωνίες και κρυπτογραφήσεις των μηνυμάτων γνώρισε τον Γεώργιο Φιλάρετο[2], εκδότη της εφ. ΕΥΒΟΙΑ στη Χαλκίδα, έμπιστο και καλό φίλο, που τον ακολουθούσε σε όλα τα μέρη, δημοσιεύοντας παράλληλα τα γεγονότα.

 

4.    Έναρξη της Θεσσαλικής Επανάστασης

   Το 1878 ήταν κατάλληλο έτος για δράση, εφόσον ο τουρκικός στρατός είχε εμπλακεί στον ρωσοτουρκικό πόλεμο. Οι πολιτικοί αρχηγοί Αλέξ. Κουμουνδούρος και Χαρίλ. Τρικούπης είχαν ενημερωθεί. Το σχέδιο προέβλεπε είσοδο του ελληνικού στρατού στη Θεσσαλία, χωρίς κήρυξη πολέμου και ταυτόχρονο ξέσπασμα των επαναστατικών κινημάτων. Ο Κων. Ισχόμαχος, με πλοίο έφτασε στη Σούρπη κι έδωσε το σύνθημα της επανάστασης στο Πήλιο και στον Αλμυρό.

   Τα μηνύματα που έρχονταν ήταν αντικρουόμενα με εντολές για συνέχεια αλλά και για ακύρωση της προσπάθειας. Παράλληλα έρχονταν και απειλές προς αυτόν ότι θα κατηγορηθεί για λιποταξία (εφόσον δεν είχε επίσημη άδεια). Στην Αθήνα υπήρχε ακυβερνησία (πρωθυπουργός Αλ. Κουμουνδούρος) και ο βασιλιάς έδινε εντολές στο στρατό! Διατάχθηκε απόσυρση του ελλην. στρατού, αλλά στην Αθήνα γίνονταν διαδηλώσεις. Ο Ισχόμαχος επέστρεψε στη Λαμία και δέχτηκε μήνυμα από τον Αλέξ. Κουμουνδούρο για εγκατάλειψη του κινήματος.

   Όμως ο Κων. Ισχόμαχος, μαζί με άλλους στρατιωτικούς (Τερτίπης, Λάιος), επικεφαλής 170 κατώτερων αξιωματικών, δεν υπάκουσε. Η κατάσταση ήταν ανέλεγκτη, αφού στον ίδιο χρόνο (στις 7 και 8 Φεβρουαρίου 1878), δημοσιεύτηκαν : (i) διαταγή περί λιποταξίας του Ισχόμαχου και (ii) Β.Δ. προαγωγής του Ισχόμαχου σε λοχαγό Α’ τάξεως!

   Κάποια τοπικά κινήματα στην ανατολική Θεσσαλία απέτυχαν, παρά τον ηρωισμό και την αυτοθυσία των ντόπιων οπλαρχηγών, αλλά και εθελοντών. Η έλλειψη οργάνωσης και ηγετικών μορφών έπαιξε ρόλο. Όμως ο Κωνσταντίνος Ισχόμαχος, με στρατιωτική εμπειρία, πολεμική γνώση και στρατηγική, είχε τοπικές επιτυχίες και κράτησε ζωντανή την επανάσταση. Στους πρόποδες των Αγράφων, χαμηλά, με το αρχηγείο του στον οικισμό Λουτρό της περιοχής Σοφάδων Κρδίτσας, ήλεγχε τον κάμπο και είχε στρατηγικό τρόπο τακτικών κινήσεων. Διέθετε επιμελητεία, πυρομαχικά και πολεμιστές, χωρίς να παρασύρεται σε περιττές αψιμαχίες. Την τροφοδοσία της ομάδας του είχαν αναλάβει 20 οικογένειες βλαχοποιμένων.

 

5.    Μάχη της Ματαράγκας – Τέλος αυτής - Αποτελέσματα

Προτομή Κων. Ισχόμαχου

στο Λουτρό Σοφάδων Καρδίτσας

    Το πεδίο μάχης που επιλέχτηκε από τον Κων. Ισχόμαχο και άλλους στρατιωτικούς, για λόγους στρατηγικής ήταν έξω από τη Ματαράγκα. Οι Τούρκοι, με επικεφαλής 4 πασάδες στη διοίκηση, συγκέντρωσαν από την ευρύτερη περιοχή Καρδίτσας τακτικές δυνάμεις από 4.000 πεζούς και 800 ιππείς, αναμένοντας και πυροβολικό από τη Λάρισα. Η ελληνική δύναμη του Ισχόμαχου ήταν 800 περίπου άτομα, που ακροβολίστηκαν με στρατηγικό στους γύρω λόφους και υψώματα. Η μάχη άρχισε στις 5 το πρωί και κράτησε μέχρι τις 8 το βράδυ. Στην κορυφή του λόφου ήταν ο Ισχόμαχος με τη φρουρά του.

   Έφτασαν και ενισχύσεις με 1.500 ακόμη άτομα. Μέχρι το τέλος της ημέρας τα πυρομαχικά εξαντλήθηκαν. Οι ελληνικές απώλειες ήταν 35 άτομα, ενώ οι τουρκικές ήταν περίπου 800.

   Όμως τότε, οι Μεγάλες Δυνάμεις ανέλαβαν να σώσουν την Οθωμανική Αυτοκρατορία μετά τη ρωσική νίκη. Οι πρόξενοι (αντί για τους Τούρκους) έδωσαν αμνηστία στους επαναστατημένους. Στο Λουτρό ταξίδεψαν οι βρετανοί πρόξενοι Τσάρλς Μέρλιν[3] και Τζον Μπλαντ και μίλησαν στους οπλαρχηγούς, για ευνοϊκή ρύθμιση του προβλήματος της Θεσσαλίας στο Συνέδριο του Βερολίνου, αν οι επαναστάτες καταθέσουν τα όπλα. Με τη μεσολάβηση του αρχηγού Κωνστ. Ισχόμαχου, τα εθελοντικά σώματα πείστηκαν και η Θεσσαλική Επανάσταση έληξε.

   Με σχετική χρονική καθυστέρηση, το θέμα προχώρησε - με τη συμβολή του Άγγλου φιλέλληνα Γλάδστονα και του Έλληνα πρωθυπουργού Αλέξ. Κουμουνδούρου - και το 1881 ελευθερώθηκαν οι περιοχές από την Άρτα μέχρι το Βόλο, έστω και χωρίς την επαρχία Ελασσώνος.

 

 

6.    Βραχυχρόνια σταδιοδρομία, άδοξο τέλος του Κωνστ. Ισχόμαχου - Τιμές

Ταφικό μνημείο Κων. Ισχόμαχου

στο Α’ Νεκροταφείο Αθήνας

  Ο κόσμος της Θεσσαλίας αναγνώρισε τη μεγάλη προσφορά του Κωνστ. Ισχόμαχου. Είχε τώρα το βαθμό του Αντισυνταγματάρχη. Όπου πήγαινε γινόταν δεκτός με τιμές. Το Δεκέμβριο 1881, στις πρώτες εκλογές, ο Κωνστ. Ισχόμαχος εξελέγη βουλευτής Λάρισας και το 1883 έγινε αντιπρόεδρος της Βουλής. Το 1883 έγιναν μεγάλες πλημμύρες στη Θεσσαλία. Βοήθησε τον τόπο δίνοντας ακόμη και τη βουλευτική του αποζημίωση. Ο λαός της περιοχής τον θεωρούσε προστάτη του.

   Μετά την ακύρωση των εκλογών του 1885, του δόθηκε η θέση του Επιτελάρχη του Υπουργείου και του διευθυντή του Οπλοστασίου. Στην κυβέρνηση Χαριλάου Τρικούπη ανέλαβε την στρατιωτική αναδιοργάνωση της χώρας, με νέο οπλισμό από τη Γαλλία.

   Ο προσωπικός επίλογος όμως ήταν τραγικός. Μεσημέρι Σαββάτου, στις 28 Μαΐου 1888, ο Κωνσταντίνος Ισχόμαχος, αφού έγραψε δύο επιστολές στη σύζυγό του Ιουλία και σ’ έναν φίλο του, αυτοκτόνησε με το περίστροφό του, με μία σφαίρα στην καρδιά. Δεν έγιναν γνωστοί οι λόγοι (υγεία, ψυχολογικά, οικονομικά).

   Ακολούθησε μεγάλη απόδοση τιμών από τον πρωθυπουργό Χαρ. Τρικούπη, υπουργούς, βουλευτές, στρατιωτικούς. Δημιουργήθηκε μεγάλη νεκρική πομπή, με στρατιωτικό απόσπασμα, στρατιωτική μπάντα και τη συμμετοχή πλήθους κόσμου.

    Η ταφή έγινε στο Α’ Νεκροταφείο με επιτάφιο λόγο από το δήμαρχο Αθηναίων. Πλήθος τηλεγραφημάτων εστάλησαν από όλη την Ελλάδα και κυρίως τη Θεσσαλία, ακόμη και από ισραηλίτες και μωαμεθανούς.

 

Επίλογος

   Ο ερευνητής και καλός φίλος Αλκιβιάδης Λεμπέσης, στην παρούσα εργασία του, είχε τη θαυμάσια ιδέα να χαρακτηρίσει τον Κωνσταντίνο Ισχόμαχο, με τον σύνθετο νεολογισμό “μυστηρήρωα” (μυστήριο-ήρωας). Ο αρχηγός της Θεσσαλικής Επανάστασης, που κέρδισε την πάνδημη εκτίμηση, επέλεξε να διατηρήσει την μυστηριακή ταπεινοφροσύνη του, ακόμη και στον θάνατό του, επιβεβαιώνοντας το χαρακτηρισμό.

  --------------------------

        Βιβλιογραφία – Αναφορές - Ιστοσελίδες

 Κωνσταντίνος Αθ. Μπαλωμένος : “Σίδνεϋ Μέρλιν και Ζαΐρα Θεοτόκη”, εφ. ΛΑΜΙΑΚΟΣ ΤΥΠΟΣ, φ. 20361, σ. 6, Τετάρτη 15 Μαΐου 2013, Λαμία. Η εργασία, είναι επίσης αναρτημένη από τις 24 Αυγ. 2014, στο www.amfictyon.blogspot.gr.

 

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

---

[1] Ακριβές αντίγραφο αυτού με υψηλή ανάλυση με κλίμακα 1:125.000 δόθηκε την 1-1-1878 στο Χαρίλαο Τρικούπη, με αφιέρωση στο βασιλιά Γεώργιο Α’.

[2] Αντιμοναρχική νομική προσωπικότητα. Μετά το 1881 εξελέγη βουλευτής Βόλου και αργότερα χρημάτισε υπουργός Δικαιοσύνης.

[3] Ο Τσάρλς Μέρλιν (1821-1896) είχε σταλεί και στην προηγούμενη επαναστατική προσπάθεια στη Θεσσαλία το 1854, με το άδοξο τέλος. Ο γιος του, που ονομαζόταν Τσάρλς Πράιορ Μέρλιν νυμφεύτηκε την Ειρήνη Νικ. Στουρνάρη, κόρη του εθνικού ευεργέτη Νικολάου Στουρνάρη, με προίκα το τσιφλίκι Μεγάλης Βρύσης Λαμίας έκτασης 30.000 στρεμμάτων. Στην Αθήνα είχαν το μέγαρο επί της οδού Βασ. Σοφίας μεταξύ των οδών Σέκερη και Μέρλιν. Απέκτησαν 7 παιδιά. [Βλέπε Κωνστ. Μπαλωμένου : “Τσάρλς Μέρλιν και Ζαΐρα Θεοτόκη”].