Ο εορτασμός της 100ετηρίδας της ελληνικής επανάστασης

Έγινε το 1930

Πρόλογος

   Οι εορτασμοί για τα  100 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 σχεδιάστηκαν να γίνουν το 1921, αλλά το ελληνικό κράτος τους μετέθεσε στο 1930.  Η αναβολή ήταν αναγκαία λόγω των έκτακτων συνθηκών της μικρασιατικής εκστρατείας. Τη διοργάνωση είχε αναλάβει η Κεντρική Επιτροπή Εκατονταετηρίδος (στο εξής ΚΕΕ).

   Το 1821 δεν είναι μόνο επέτειος της ελληνικής ανεξαρτησίας, αλλά επιπλέον θεωρείται η ληξιαρχική πράξη γέννησης του νεοελληνικού κράτους, και η μετωνυμία του αιματηρού αγώνα 1821-27. Έτσι στα επόμενα χρόνια το 1821 έγινε ορόσημο μνήμης για τη χώρα. Ήδη από το 1838, η 25η Μαρτίου εορταζόταν ως εθνική επέτειος.

   Η παρούσα εργασία, στηρίχθηκε σε δύο εξαιρετικές μελέτες που αναφέρονται στη Βιβλιογραφία. Το θέμα θα παρουσιαστεί με όσο γίνεται συνοπτικό αλλά και περιεκτικό τρόπο

Κωνσταντίνος Αθ. Μπαλωμένος

              φυσικός

 

1.    Το πολιτικό πλαίσιο στα τέλη 1920-30

   Η εναλλαγή των αντικρουόμενων κυβερνήσεων αλλά και καθεστωτικών αντιλήψεων (βενιζελισμού-αντιβενιζελισμού) φαίνεται και από τον τρόπο που επέλεξαν για τη διοργάνωση των εορτασμών, απευθυνόμενες στο κοινωνικό σώμα. Ο επηρεασμός είναι εμφανής από τις πολιτικές-οικονομικές αμφισβητήσεις του Μεσοπολέμου, την οικονομική κρίση του 1929 και την αναγκαία πλέον κοινωνική κρατική παρέμβαση.

   Το 1930 η Ελλάδα βρισκόταν σε κρίσιμη καμπή. Από το 1928 ο Ελευθ. Βενιζέλος, ως πρωθυπουργός, ήταν περισσότερο εγγυητής της σταθερότητας του κοινωνικού καθεστώτος, παρά φορέας ριζοσπαστικών παρεμβάσεων (όπως την εποχή του Εθνικού Διχασμού). Ως βασικά σημεία ήταν : η υπέρβαση της μικρασιατικής καταστροφής, η ειρηνική συνύπαρξη με τα γειτονικά κράτη και κυρίως η εσωτερική ανάπτυξη.

  Έτσι το 1930 έγιναν οι ελληνοτουρκικές συμφωνίες για τα εκκρεμή ζητήματα στην Άγκυρα. Στο εσωτερικό έχουμε δημόσια έργα, αλλαγές στην εκπαίδευση, στη δημόσια υγεία και νέοι θεσμοί (π.χ. ίδρυση Αγροτικής Τράπεζας). Με άλλα λόγια ο Ελευθ. Βενιζέλος επέλεξε τη φιλελεύθερη πολιτική για εσωτερική ανάπτυξη και πλήρη ένταξη των Νέων Χωρών, αφήνοντας πλέον το μεγαλοϊδεατισμό του παρελθόντος.

2.    Σχεδίαση – οργάνωση μέχρι τη μικρασιατική καταστροφή

   Οι πρώτες προσπάθειες για προετοιμασία του εορτασμού της εκατονταετηρίδας του 1921 ξεκίνησαν το 1916, με πρωτοβουλία του τότε Πρωθυπουργού και υπουργού Παιδείας, του Σπυρίδωνος Λάμπρου[1] (1851-1919), που ήταν και σημαντικός ιστορικός. Μετά την πάροδο διετίας όμως (το 1918) κατατέθηκε το νομοσχέδιο : “Περί συστάσεως Επιτροπής προς πανηγυρισμόν της Εκατονταετηρίδος της Εθνικής Παλιγγενεσίας”. Με βασιλικό διάταγμα, που εκδόθηκε στις 12 Απριλίου 1918, ορίστηκε η σύνθεση της ΚΕΕ, με τους:

·         Θεμιστοκλή Σοφούλη, ως πρόεδρο

·         Μελέτιο, μητροπολίτη Αθηνών, ως αντιπρόεδρο

·         Παύλο Κουντουριώτη, αντιναύαρχο και υπουργό Ναυτικών

·         Παναγιώτη Δαγκλή, αντιστράτηγο και Γεν. Αρχηγό Στρατού

   Ως τακτικά μέλη διορίστηκαν βουλευτές, πρώην υπουργοί, πανεπιστημιακοί και δημοσιογράφοι. Γενικός γραμματέας της ΚΕΕ ορίστηκε ο Ιωάννης Δαμβέργης[2] (1858-1938).

Το έμβλημα με το φοίνικα

 (1821-1828)

 Ταυτόχρονα δημιουργήθηκαν 20 ειδικές επιτροπές για επιμέρους αντικείμενα όπως: μνημειακή πολιτική, ιστορικές αναπαραστάσεις, καλλιτεχνικά έργα, εκδόσεις, Μεγάλο Μνημείο, κ.ά. Ως έμβλημα της ΚΕΕ ορίστηκε ο φοίνικας.

   Η Ειδική Επιτροπή για το Μεγάλο Μνημείο, με πρόεδρο τον Ελευθέριο Βενιζέλο, αποφάσισε να ιδρυθεί το Πανελλήνιο Ηρώο, στο λόφο του Αρδηττού.

   Μετά τις εκλογές του 1920 και την κυβερνητική αλλαγή, τα μέλη της ΚΕΕ αντικαταστάθηκαν από αντιβενιζελικά άτομα και πρίγκιπες στις ανώτερες θέσεις. Γενικός γραμματέας ορίστηκε ο Γεώργιος Χαριτάκης, δρ της Νομικής και μετά καθηγητής της ΑΣΟΕΕ. Στις 4 Απριλίου 1921, η Εκτελεστική Επιτροπή της ΚΕΕ όρισε το 1930 ως το έτος εορτασμού της εκατονταετηρίδος, ώστε να υπάρχει χρόνος για προετοιμασία και υλοποίηση δράσεων.

   Στη διάρκεια του 1922 τέθηκαν οι τρεις άξονες του εορτασμού. Ήταν :

(α) Ελληνική και Διεθνής έκθεση πλουτοπαραγωγική, πνευματική και καλλιτεχνική. Θα δίνονταν μουσικές και θεατρικές παραστάσεις. Έκδοση μεταλλείων και γραμματοσήμων.

(β) Ανέγερση μνημείων, με μεγαλοπρεπές ηρώο ή μαυσωλείο στην Αθήνα και μικρότερα στην επαρχία. Επίσης, ίδρυση Ιστορικού Μουσείου.

(γ) Εκδόσεις, με κατάλογο αρχειακών πηγών του ’21, βιβλιογραφία για την περίοδο αυτή και τρία μεγάλα λευκώματα (προσώπων, πόλεων, σκηνών ιδιωτικού βίου).

   Όμως, μετά τη μικρασιατική καταστροφή, η εκατονταετηρίδα δεν αποτελούσε προτεραιότητα. Το αρχείο της ΚΕΕ συγκεντρώθηκε για φύλαξη, το προσωπικό απολύθηκε και μέχρι το 1928 δεν έγινε αναφορά στο θέμα αυτό.

1.    Η Κεντρική Επιτροπή Εκατονταετηρίδος (ΚΕΕ) την περίοδο 1928-1933

   Το Δεκέμβριο 1928 ανασυστήθηκε η ΚΕΕ, που είχε πάψει να λειτουργεί. Όμως, τώρα ο εορτασμός δεν ήταν πλέον για τα 109 έτη από το 1821, δηλ. το έτος ορόσημο έναρξης της ελληνικής επανάστασης, αλλά για τα 100 χρόνια από τη δημιουργία του ελληνικού κράτους. Η νέα σύνθεση της ΚΕΕ περιλάμβανε τους :

·         Αλέξανδρο Ζαΐμη, πρώην πρωθυπουργό, ως πρόεδρο

·         Χρυσόστομο, αρχιεπίσκοπο Αθηνών, ως αντιπρόεδρο

·         Ιωάννη Δ. Τσιριμώκο (1866-1934), πρόεδρο της Βουλής, ως αντιπρόεδρο

·         Ιωάννη Δαμβέργη, ως γενικό γραμματέα και

·         Ιωάννη Ηλιάσκο[3], ως ταμία.

   Υπήρξαν και άλλα τιμητικά μέλη. Συγκροτήθηκαν 15 επιτροπές, με ίδια περίπου αντικείμενα όπως του 1918. Η ΚΕΕ λειτούργησε μέχρι το 1933 με ισοσκελισμένα έξοδα-έσοδα 6,5 εκατομμύρια δρχ. περίπου.

   Η πρώτη ειδική επιτροπή είχε ως αντικείμενο το “Πανελλήνιο Ηρώο[4]”. Σε 4 συνεδριάσεις τέθηκαν ως θέματα : η αναζήτηση καταλλήλου χώρου, η διαδικασία-τρόπος ανάθεσης και η μορφή του έργου. Με τη συμμετοχή διαπρεπών αρχαιολόγων, αρχιτεκτόνων κατέληξαν στην απόφαση, να ανεγερθεί στο κέντρο του Πεδίου του Άρεως. Εσωτερικά θα είχε τύπο ναού, με την Αγία Τράπεζα στα ανατολικά, οι δε άλλες πλευρές θα είχαν τοιχογραφίες από τον Ιερό Αγώνα. Εξωτερικά θα κοσμείτο από ανδριάντες, προτομές και γλυπτές παραστάσεις.

   Στις 16 Αυγ. 1929 προκηρύχθηκε διαγωνισμός για εκπόνηση σχεδίου από Έλληνες καλλιτέχνες. Το ποσό ορίστηκε σε 10 εκατομμύρια δρχ. Με τη διαμόρφωση του περιβάλλοντα χώρου εκδόθηκε νέα προκήρυξη που όρισε το ποσό στα 50 εκατομμύρια δρχ.

Πρόχειρη στήλη-περίζωμα από κυβόλιθους. Πεδίο Άρεως (1930)

   Η κατασκευή θα γινόταν με κυβόλιθους (ακμής 0,25 m) που θα έστελνε κάθε δήμος ή κοινότητα[5] με χαραγμένο το όνομα σ’ αυτόν. Οι ελληνικές παροικίες αποκλείστηκαν. Εστάλησαν 929 κυβόλιθοι και στη θεμελίωση χρησιμοποιήθηκαν οι 680. Η οικονομική αδυναμία των περισσότερων ΟΤΑ δεν επέτρεψε την κατασκευή ακόμα και του κυβόλιθου!

  Η πανηγυρική θεμελίωση του Ηρώου έγινε στις 30 Μαρτίου 1930 από τον πρόεδρο της Δημοκρατίας Αλέξανδρο Ζαΐμη, με κατασκευή ενός πρόχειρου διαζώματος (φωτογραφία παρατίθεται) και το θέμα έκλεισε εκεί.

   Οι επιτροπές για την πολιτιστική πολιτική ασχολήθηκαν με το Θέατρο, τα Μουσεία, τη μουσική και την οργάνωση Πανελλήνιας Έκθεσης. Την Επιτροπή Εθνικών Μουσείων και Θεάτρου Ηρώδου απετέλεσαν οι : Σπ. Αγαπητός, Αδ. Αδαμαντίου, Σπ. Δάσιος, Αντ. Κεραμόπουλος, Κ. Κουρουνιώτης, Αλ. Μαζαράκης (πρόεδρος), Αντ. Μπενάκης, Δ. Μπότσαρης, Ζ. Παπαντωνίου, Κ. Ράδος, Κ. Σταμπουλόπουλος, Γ. Σωτηρίου και Γ. Χατζόπουλος.

   Για το θέατρο, η πρόταση για αναστύλωση του Ηρωδείου δυστυχώς δεν υλοποιήθηκε (από έλλειψη κρατικής ενισχυσης). Το Εθνικό Θέατρο όμως ιδρύθηκε το 1930.  Από Μουσεία, το έτος 1930, άρχισαν τη λειτουργία τους το Μουσείο Μπενάκη και το Βυζαντινό Μουσείο.

   Για την Πανελλήνια Έκθεση, ο σχεδιασμός αφορούσε κυρίως τον τόπο, αλλά και το περιεχόμενο αυτής. Η συνήθης πρώτη απόφαση της Ειδικής Επιτροπής επέλεξε ως τόπο την Αθήνα, αλλά συνάντησε την έντονη αντίδραση της Θεσσαλονίκης “για υποβάθμιση αυτής έναντι του κέντρου”. Παράλληλα ανέδειξε και τη διαμάχη μεταξύ της  παλαιάς Ελλάδος και των Νέων Χωρών. Τελικά, με άνωθεν εντολή από το υπουργείο Εθν. Οικονομίας, ήρθαν σε συνεννόηση με την ΔΕΘ[6] και η Πανελλήνια Έκθεση διεξήχθη το Σεπτέμβριο του 1930 με μεγάλη συμμετοχή 2.500 εκθετών.

  Υπήρξαν πολλά αιτήματα φορέων, συλλόγων και ομαδοποιήσεων προς την ΚΕΕ. Οι περισσότεροι ζητούσαν συμμετοχή στους εορτασμούς κι άλλοι ζητούσαν διευκόλυνση για τη διεξαγωγή κάποιας εκδήλωσης (συνεδρίου, αγώνα, κλπ.). Την Επιτροπή Συνεδρίων στελέχωσαν οι : Ν. Αλιβιζάτος, Θ. Βαρούνης, Θ. Βορέας (πρόεδρος), Φ. Κουκουλές, Εμμ. Κυταριόλας, Αλ. Μυλωνάς, Αλ. Παππάς, Ι. Παπαστράτος, Κ. Σπυρίδης, Άγγ. Τανάγρας και Σ. Χασιώτης. Ως παραδείγματα  αναφέρουμε αιτήματα για συμμετοχή του Πόρου στη ναυτική εορτή της 100ετηρίδας, την έκδοση έργου για τη Συμβολή των Κρητών στην επανάσταση του ’21, την έκδοση λευκώματος για τους Έλληνες της Μικράς Ασίας και το αίτημα φυλακισμένων για αναστολή της ποινής τους, με την ευκαιρία του εορτασμού. Από το μεγάλο αριθμό των αιτημάτων αυτών, έγινε επιλεκτική αποδοχή μερικών.

   Η Επιτροπή Εορτών και Αναπαραστάσεων, η Επιτροπή Εκδόσεων και η Επιτροπή Εικονογραφιών-Μεταλλείων-Γραμματοσήμων και Κινηματογράφησης είχαν ως έργο την αναπαράσταση του ιστορικού παρελθόντος. Η δυσκολία ήταν στην ιστορική φαντασία για το περιεχόμενο της αναπαράστασης των ιστορικών γεγονότων, ώστε να αποδοθούν αυτά με ακρίβεια. Την Επιτροπή αυτή συγκρότησαν οι : Περ. Αραβαντινός, Γ. Ασπρέας, Θ. Βελλιανίτης (πρόεδρος), Κ. Γερανιώτης, Θ. Θωμόπουλος, Ε. Ιωαννίδης, Τ. Κανδηλώρος, Σπ. Λοβέρδος, Θ. Λουκίδης, Γ. Μπονάνος. Αλ. Πάλλης, Φ. Ρωκ, Οδ. Φωκάς και Άγγ. Χατζημιχάλης. Ήταν ιστορικοί, ζωγράφοι, γλύπτες, λαογράφοι, δημοσιογράφοι, κ.ά.

   Ως παραδείγματα προτάσεων για αναπαράσταση που τέθηκαν ήταν για την Έξοδο του Μεσολογγίου, το Χάνι της Γραβιάς, η πομπή των Παναθηναίων (με την ελληνική σημαία) κι έναν Βυζαντινό Θρίαμβο. Σε μεγάλο βαθμό έγινε από την ΚΕΕ διανομή σε όλα τα σχολεία προσωπογραφιών των αγωνιστών του 1821. Ζητήθηκαν από τις στρατιωτικές αρχές και δόθηκαν από το 1931 κι άλλες προσωπογραφίες “για τόνωση του εθνικού φρονήματος”.

   Παράλληλα, για την 100ετηρίδα εκδόθηκαν γραμματόσημα, με τις προσωπογραφίες των: Ρήγα Φεραίου, Γρηγορίου Ε’, Αλ. Υψηλάντη, Αθ. Διάκου, Λασ. Μπουμπουλίνας, Θ. Κολοκοτρώνη, Κ. Κανάρη, Μ. Μπότσαρη, Γ. Καραϊσκάκη, Αν. Μιαούλη, Λάζ. Κουντουριώτη, Ιωάν. Καποδίστρια, Π. Μαυρομιχάλη, Δ. Σολωμό και Αδ. Κοραή. Άλλα τρία είχαν παραστάσεις των συνόρων της Ελλάδος το 1821 και 1930, την κήρυξη του αγώνα στην Αγία Λαύρα και την Έξοδο του Μεσολογγίου. Καταγράφουμε τη διαμαρτυρία της εφ. “Ο Ρουμελιώτης[7]” της Λαμίας, που δεν περιλήφθηκαν ορισμένοι αγωνιστές της Ρούμελης στα γραμματόσημα. Ομοίως και ο δήμαρχος Μεσολογγίου Ευαγγελάτος για 2 πίνακες του Θ. Βρυζάκη, με την Έξοδο του Μεσολογγίου και την ανατίναξη της πυριτιδαποθήκης από το Χρ. Καψάλη, που δεν έγιναν γραμματόσημα.

   Η Επιτροπή Εκδόσεων είχε κυρίως τη φροντίδα μιας “Βίβλου του 20ού αιώνος”, αλλά και άλλες επετειακές εκδόσεις. Σημαντική ήταν η συμβολή του εκδότη Κων. Ελευθερουδάκη, που σχεδίασε ένα υπόμνημα, με τις ιστορικές προτεραιότητες της εποχής. Με τη μαζική έκδοση αυτής η ΚΕΕ φιλοδοξούσε στη διάχυση του ελληνικού εθνικισμού, με την ακολουθία της προόδου του ελληνικού κράτους μέχρι τους εθνικούς αγώνες 1912-1922.

  Ο εορτασμός της 100ετηρίδας από την ίδρυση του ελληνικού κράτους συνέβαλε και στην επίλυση προβλημάτων που χρόνιζαν, στις οικονομικές δυσκολίες της περιόδου.

Επίλογος

   Οι εθνικές επέτειοι είναι μια πολιτική διαδικασία, που καλύπτει πολλαπλές ανάγκες στα νεότερα κράτη, ασκώντας μαζική πολιτική. Ο τρόπος εορτασμού και το περιεχόμενο κάθε επετείου, ανάλογα με τις ιστορικές συνθήκες, υπηρετεί τη σύνδεση του παρελθόντος με το σήμερα και το μέλλον. Η επέτειος της επανάστασης του ’21 ήταν η καρδιά του ελληνικού εθνικισμού, από την ίδρυση του ελληνικού κράτους.

   Από το επόμενο έτος 2021 έχει εξαγγελθεί ο εορτασμός για τα 200 χρόνια από το 1821. Ο χρόνος για οργάνωση των εκδηλώσεων είναι πολύ περιορισμένος. Οι οικονομικές δυνατότητες είναι δυσοίωνες, έχει δε επιβαρύνει την κατάσταση και η πανδημία του κορωναϊού. Από τις τοπικές κοινωνίες αναμένονται προγράμματα εκδηλώσεων ή μεμονωμένες προτάσεις. Η δεύτερη 100ετηρίδα έχει μέσα της το αλβανικό έπος, την Εθνική Αντίσταση, αλλά και το κακό του Εμφυλίου.

Το σήμα της Επιτροπής

   Με απόφαση του πρωθυπουργού συγκροτήθηκε η Επιτροπή “Ελλάδα 2021”, με πρόεδρο την κα Γιάννα Αγγελοπούλου. Ήδη παρουσιάστηκε το σήμα της Επιτροπής.

   Η Βουλή των Ελλήνων ανακοίνωσε το 4ετές πρόγραμμά της με δράσεις όπως : ιστορική έρευνα σε αυστριακά και οθωμανικά αρχεία, ψηφιακή βάση δεδομένων με θέμα “Τόποι μνήμης για την ελληνική επανάσταση 19ο-20ό αι.”, έρευνα με θέμα “Αντιπρόσωποι Εθνοσυνελεύσεων & Βουλευτικό”, Κείμενα μνήμης με επανεκδόσεις σημαντικών βιβλίων, Ανθολόγιο Κλέφτικων τραγουδιών και τη διοργάνωση 3 συνεδρίων.

   Ο δήμος Ύδρας ανακοίνωσε πρόγραμμα με τίτλο “Η Ύδρα για το ’21”. Θα ακολουθήσουν άλλα. Δεν είναι γνωστό το κεντρικό πρόγραμμα της Επιτροπής “Ελλάδα 2021”.

   Η Ρούμελη δεν πρέπει να υστερήσει. Η  Αλαμάνα πρέπει επιτέλους να τιμηθεί με μνημείο αντάξιο της θυσίας του Διάκου και των συμπολεμιστών του. Ίδωμεν …

---------

Βιβλιογραφία-Αναφορές-Ιστοσελίδες

1.   Χρήστου Τριανταφύλλου : “Βενιζελισμός και Εθνικό παρελθόν : Το έργο της Κεντρικής Επιτροπής Εκατονταετηρίδος (1928-1933)”, Μνήμων, 2015 Αθήνα.

2.   Θεοδώρα Φ. Μαρκάτου: “Οι προτάσεις για Πανελλήνιο Ηρώο του Εικοσιένα (1820-1930)”

3.   Βικιπαίδεια

------

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

---

[1] Την περίοδο από τις 27 Σεπτεμβρίου 1916 έως τις 21 Απριλίου 1917. Ήταν βασιλόφρων.

[2] Λογοτέχνης και δημοσιογράφος. Από την Κρήτη. Διετέλεσε διευθυντής του πολιτικού γραφείου του Ελευθερίου Βενιζέλου.

[3] Ο Ιωάν. Κ. Ηλιάσκος (1863-1946) γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν τραπεζίτης και Γενικός διευθυντής της Τράπεζας Αθηνών.

[4] Το ίδιο θέμα ανακινήθηκε και το 1870-71 για εορτασμό της Πεντηκονταετηρίδος, με πρωτοβουλία του βασιλιά Γεωργία Α’. Προκηρύχθηκε Μνημείο στην πλατεία Ομονοίας. Το σχέδιο έκανε ο Γερμανός Έρνεστ Τσίλερ και δέχτηκε οξύτατη κριτική, για τη μορφή του έργου, την απευθείας ανάθεση, αλλά και από αντιπολιτευτική διάθεση. Δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ.

[5] Το 1928 υπήρχαν 4.990 κοινότητες και 53 δήμοι στην Ελλάδα.

[6] Η πρώτη έκθεση στη Θεσσαλονίκη από τη ΔΕΘ έγινε το 1926.

[7] Στις 25 Ιανουαρίου 1930.