Μετανάστες στην Αμερική από το Προκοβενίκο (Σκαμνό) Φθιώτιδος

Στις αρχές του 20ού αιώνα

1. Η κατάσταση στο χωριό - Η απόφαση μετανάστευσης

 Στο τέλος του 19ου αι. και στις πρώτες δεκαετίες του 20ού ο Προκοβενίκος είχε μικρό αριθμό κατοίκων. Από 146 άτομα το έτος 1896, απογράφηκαν 184 άτομα το 1920 (βλ. πίνακα). Το 1920 ήταν συνοικισμός στην κοινότητα Γαρδικάκι (Οίτη), της επαρχίας Φθιώτιδας, του νομού Φθιωτιδοφωκίδος. Το 1927, ο συνοικισμός Προκοβενίκος μετονομάσθηκε[1] σε Σκαμνό. 

Στην παρούσα εργασία αναζητήθηκαν και εντοπίστηκαν 12 μετανάστες του Προκοβενίκου, που πήγαν στην Αμερική, στις  πρώτες δεκαετίες του 20ού αι. Είναι ποσοστό 8% του πληθυσμού του χωριού, που συμπίπτει με το μέσο όρο της μετανάστευσης της Ελλάδας.

   Η ζωή των κατοίκων και η οικονομία της γύρω περιοχής στα χρόνια εκείνα στηριζόταν κυρίως στην κτηνοτροφία και λιγότερο στη γεωργία[2] (εφόσον δεν υπήρχε αρκετή καλλιεργήσιμη γη).

   Μεγάλο ποσοστό κατοίκων από τους μεγαλύτερους στην ηλικία ήταν αναλφάβητοι[3] (πολύ δε περισσότερο οι γυναίκες) όπως και κάποια από τα παιδιά τους. Οι γυναίκες είχαν το μεγάλο φορτίο τόσο του σπιτιού και των παιδιών όσο και των αγροτικών (γεωργικών ή κτηνοτροφικών) εργασιών. Τα παιδιά βοηθούσαν στις εργασίες ακολουθώντας το πατρικό επάγγελμα. Τα οικονομικά των σπιτιών ήταν περιορισμένα γι’ αυτές τις οικογένειες. Η αγορά των απαραίτητων απ’ το μπακάλη γινόταν για κάποιους με πίστωση.

   Μεγαλύτερες ανάγκες (όπως για σπορά των δημητριακών, τις συναλλαγές των κτηνοτρόφων, την αγορά εργαλείων, έκτακτα περιστατικά, κ.ά.) απαιτούσαν χρήματα που πολλές φορές ήταν δανεικά. Η τοκογλυφία αποτελούσε τη λύση ανάγκης και τα χρήματα αυτών των δανείων δίνονταν με υποθήκη κάποιου ακινήτου[4] (συνήθως μικροκτήματος).

   Κάποιοι άκουσαν από άλλους τον ωραιοποιημένο μύθο της «γης της επαγγελίας[5]». Ήταν το αμερικάνικο όνειρο.  Για έναν τόπο μακρινό, που έχει δουλειές, που κερδίζουν πολλά λεφτά και όλοι ζουν καλύτερα. Ελάχιστοι στην αρχή αλλά τολμηροί, αποφάσισαν να φύγουν. Η μεγάλη ανάγκη της φτώχειας[6] που ζούσαν ξεπέρασε το φόβο του μακρινού, άγνωστου και επικίνδυνου ταξιδιού.

   Για τα απαραίτητα ναύλα[7] (εισιτήριο και λοιπά έξοδα του ταξιδιού) πούλησαν ένα ζώο ή δανείστηκαν[8] χρήματα, με την υπόσχεση να τα επιστρέψει η οικογένεια του μετανάστη τον άλλο χρόνο.

   Οι πολυπληθείς οικογένειες Ζαλαώρα και Τζουβάρα (ή Τζιβάρα) ήταν πιο τολμηρές. Από το 1907 έφυγε ο πρωτοπόρος Κωνσταντίνος Ζαλαώρας. Τα επόμενα χρόνια ακολούθησαν οι άλλοι, όπως και από γειτονικά χωριά. Πήγαν στην Αμερική[9] κι έδωσαν διέξοδο στην ανέχεια, επιτρέποντας και υλοποιώντας το όνειρο μιας καλύτερης ζωής, αλλά ταυτόχρονα αποτέλεσαν και το παράδειγμα που ενθάρρυνε τους επόμενους.

    Σε ομάδες ηλικιών, οι αντίστοιχοι αριθμοί μεταναστών δίνονται στο διπλανό πίνακα 3. Ο μέσος όρος των ηλικιών των 12 μεταναστών του Προκοβενίκου ήταν 25 έτη!  

   Σε μεγαλύτερη απ’ όλους ηλικία μετανάστης ήταν ο Αθανάσιος Ζαλαώρας (33 ετών), ενώ μικρότερος σε ηλικία απ’ όλους ήταν ο Παναγιώτης Αποστολόπουλος ή Παναγιώτου (19 ετών). Οι περισσότεροι μετανάστες ήταν ανύπαντροι (8 άτομα) και οι υπόλοιποι (4 άτομα) ήταν παντρεμένοι.

   Τους περισσότερους μετανάστες κατέγραψαν τα επώνυμα:  Ζαλαώρας (5), Τζο(υ)βάρας (3), ενώ τα υπόλοιπα είναι μεμονωμένα.

2. Τα πλοία

Τα μεγάλα ταξίδια γίνονταν με ατμόπλοια, που ανήκαν σε ελληνικές ή σε ξένες εταιρείες. Μεγάλη ξένη εταιρεία ήταν η Austro-Americana Line[10], με μεγάλα υπερωκεάνια, όπως τα : Alice, Giulia, Laura, Martha Washington, Gerty, Argentina, κ.ά.  Οι άλλες ξένες εταιρείες ήταν μικρότερες. 

Η αναχώρηση του πλοίου για την Αμερική

Ελληνικές ατμοπλοϊκές εταιρείες δημιουργήθηκαν από το έτος 1907, στη γραμμή[11] Ελλάδα-Αμερική.  Οι πρώτες εταιρείες ήταν : “Μωραΐτης”[12] (1906-1908) και “Υπερωκεάνιος Ελληνική Ατμοπλοΐα[13]” (1910-1912), που δεν άντεξαν στον ανταγωνισμό και χρεοκόπησαν.

Αντίθετα, η εταιρεία “Εθνική Ατμοπλοΐα της Ελλάδος[14]” των αδελφών Εμπειρίκου κυριάρχησε στο χώρο των υπερωκεανίων για 30 χρόνια (1908-1937), με πλοία όπως : Patris[15], Themistocles, Macedonia, Ioannina, Thessaloniki, Vassilefs Constantinos[16], Athinai, κ.ά.

Διαφήμιση σε εφημερίδα της Λαμίας

(Αρχές 20ού αι.)

Τα ελληνικής πλοιοκτησίας ατμόπλοια έπαιρναν επιβάτες από διάφορα λιμάνια (Θεσσαλονίκη, Πειραιά, Καλαμάτα, Πάτρα) με τελικό προορισμό τη Νέα Υόρκη. Με σχετικά μικρή συνολική χωρητικότητα 5-6 χιλιάδων κόρων μετέφεραν 1.200 περίπου επιβάτες. Τα  μεγάλα ξένα ατμόπλοια της υπερατλαντικής γραμμής Μεσόγειος-Νέα Υόρκη έπαιρναν επιβάτες (κυρίως μετανάστες) από πολλά λιμάνια της Μεσογείου. Αυτά τα πλοία ήταν συνήθως μεγαλύτερα για μεταφορά πλέον των 1.500 επιβατών (τα πιο μεγάλα μετέφεραν 2.000 και πλέον επιβάτες).

Η επιλογή του πλοίου δεν είχε ιδιαίτερη σημασία για το μετανάστη εκτός από το κόστος του εισιτηρίου. Πυκνότερη κίνηση είχαν τα ξένης ιδιοκτησίας ατμόπλοια εφόσον ήταν αριθμητικά περισσότερα. Οι περισσότεροι μετανάστες του Προκοβενίκου (8 άτομα) ταξίδεψαν από τον Πειραιά με το πλοίο “Themistocles”.

 

3. Το ταξίδι – η άφιξη

Οι περισσότεροι μετανάστες του Προκοβενίκου - όπως προαναφέρθηκε - προτίμησαν το μεγάλο ελληνικό λιμάνι του Πειραιά και πήραν το ατμόπλοιο για την Αμερική. Σε πλοία των 5-6 χιλιάδων κόρων, οι 1.000-1.300 επιβάτες της 3ης θέσης (οι μετανάστες) στοιβάζονταν σε πολύ στενούς χώρους, κάτω απ’ το κατάστρωμα.  

Άφιξη των μεταναστών στην Αμερική

Σ’ ένα κρεβάτι-κουκέτα μόνο περνούσαν αναγκαστικά όλες  τις ώρες και μέρες του ταξιδιού, λόγω του συνωστισμού. Η πολυκοσμία, η ανύπαρκτη καθαριότητα (η ατομική και των χώρων), η ναυτία, το κρύο και η κακή ποιότητα του φαγητού ήταν, για τις 20 περίπου μέρες ταξιδιού, ένα μαρτύριο που το υπέμεναν αναγκαστικά.

Φτάνοντας στο λιμάνι της Νέας Υόρκης, περνούσαν όλοι από υγειονομικό έλεγχο επάνω στο πλοίο. Μετά κατέβαιναν και μαζί με τις αποσκευές τους περίμεναν στη σειρά για την καταγραφή και τον τελικό έλεγχο της υπηρεσίας Μετανάστευσης, στο κτίριο του Ellis Island (νησιού Έλλις), που οι Έλληνες το έλεγαν «Καστιγγάρι».

Οι άρρωστοι, όσοι είχαν κάποια καταδίκη (κλοπή ή έγκλημα), όσοι δεν είχαν συγγενείς ή φίλους στην Αμερική κι όσοι δεν είχαν λίγα χρήματα για εισιτήριο στον τόπο προορισμού, υποχρεωτικά επέστρεφαν στο πλοίο για επαναπατρισμό.

Οι νεοαφιχθέντες έμεναν για λίγο στη Νέα Υόρκη [17] (η πρώτη εικόνα της Αμερικής). Ήταν όμως ακριβή πόλη[18] και αναγκαστικά έφευγαν σύντομα για τον τελικό προορισμό τους. Με ένα ποσό γύρω στα 20 δολάρια, αγόραζαν το εισιτήριο και έτρωγαν κάτι στη διαδρομή μέχρι τον τόπο προορισμού.

Οι προορισμοί που προτιμήθηκαν ήταν :

(α) Το Κάνσας Σίτι της Μοντάνα με 8 μετανάστες (ποσοστό 50 %).

(β) Το Ντάβενπορτ της Αϊόβα με 2 μετανάστες.

(γ)  Μεμονωμένες, όπως το Σπόκαν της πολιτείας Ουάσινγκτον και το Πόρτλαντ του Όρεγκον.

 

Το κτίριο της Υπηρεσίας Μετανάστευσης των ΗΠΑ,

στο νησί Έλλις (Ellis island), στις αρχές του 20ού αιώνα.

4. Αλφαβητικός πίνακας των μεταναστών του Προκοβενίκου

      Από το αμερικανικό αρχείο του νησιού Έλλις (Ellis island) μέσω του Διαδικτύου (internet) βρέθηκαν οι περισσότεροι μετανάστες του Προκοβενίκου που έφτασαν στις Η.Π.Α. και καταγράφηκαν. Από το 1892 έως το 1924, περισσότεροι από 22 εκατομμύρια μετανάστες, επιβάτες, και μέλη πληρώματος των πλοίων ήρθαν στις ΗΠΑ μέσω του νησιού Ellis και του λιμένα της Νέας Υόρκης και έχουν καταγραφεί[19]. Τα βασικά στοιχεία των μεταναστών του Προκοβενίκου δίνονται συνοπτικά στον παρακάτω πίνακα (με αλφαβητική σειρά και έτσι ακριβώς, όπως τα κατέγραψαν στην Υπηρεσία Μετανάστευσης των ΗΠΑ):

 

4. Μεταναστευτικό χρονικό

        1. Η αρχή το 1907

   Ως πρωτοπόρος της μετανάστευσης στην Αμερική από το χωριό, πρέπει να θεωρηθεί ο Κωνσταντίνος Ζαλαώρας. Στις 30 Αυγούστου 1907, από το λιμάνι της Πάτρας, ταξίδεψε με το ατμόπλοιο “Alice” και στις 16 Σεπτεμβρίου αφίχθηκε στο λιμάνι της Νέας Υόρκης. Ήταν τότε 28 ετών και δήλωσε τη Λαμία ως τόπο διαμονής (αλλά γεννήθηκε στο Προκοβενίκο). Ήταν εργάτης και με 10 $ στην τσέπη πήγαινε για δουλειά στο Ντάβενπορτ της Αϊόβα, όπου ήταν ο φίλος του Σπ. Αγγελάκης.

         2. Μικρή αύξηση μεταναστών στο 1909

   Στη διάρκεια του 1909 έγιναν δύο ταξίδια (ένα ατομικό κι ένα ομαδικό) στην Αμερική. Συνολικά έφυγαν 3 άνθρωποι του χωριού. Πιο συγκεκριμένα :

   Η ομαδική αναχώρηση του 1909 περιλάμβανε δύο άτομα : τον Παν. Αποστολόπουλο και τον Αθαν. Χαντζάρα. Από το λιμάνι του Πειραιά, στις 29 Μαρτίου, αναχώρησαν με το ελληνόκτητο ατμόπλοιο “Patris” και στις 21 Απριλίου έφτασαν στις ΗΠΑ. Τα διαθέσιμα αρχειακά στοιχεία μας πληροφορούν ότι :

- Ο Παναγιώτης Αποστολόπουλος ήταν τότε 19 ετών. Γεννήθηκε στο Προκοβενίκο Φθιώτιδος, όπου ήταν ο πατέρας του Απόστολος. Δήλωσε εργάτης και με 10 $ μαζί του αναζητούσε δουλειά στο Σπόκαν (Spokane) της πολιτείας Ουάσινγκτον, κοντά στο φίλο του Κωνστ. Σταμάτη.

- Ο Αθανάσιος Χαντζάρας ήταν τότε 22 ετών και αναλφάβητος. Γεννήθηκε και διέμενε στο Προκοβενίκο, όπου είχε τον αδερφό του Ευθύμιο. Προορισμός του για δουλειά εργάτη ήταν το Ντάβενπορτ της της Αϊόβα, όπου ήταν ο αδερφός του Αχιλλέας Χαντζάρας.

Ατμόπλοιο Πατρίς (Patris)

Η μεμονωμένη αναχώρηση στο 1909 έγινε από τον Κωνσταντίνο Γκόλφη. Στις 25 Απριλίου, από το λιμάνι της Πάτρας, επιβιβάστηκε στο πλοίο “Argentina” και στις 13 Μαΐου αποβιβάστηκε στο λιμάνι της Νέας Υόρκης. Ήταν τότε 24 ετών. Πίσω στην πατρίδα ήταν ο πατέρας του Γεώργιος. Είχε μαζί του 13 $ και πήγαινε[20] για δουλειά εργάτη στο Ντάβενπορτ της Αϊόβα, όπου ήταν ο  ξάδερφός του Κωνστ. Ζαλαώρας.

3. Κορύφωση της μετανάστευσης στο 1911

   Στη διάρκεια του 1911 έγιναν δύο ομαδικές αναχωρήσεις, με αποτέλεσμα τη φυγή 6 μεταναστών από το χωριό. Αναλυτικά :

   Η πρώτη ομαδική μετανάστευση του 1911 ήταν διμελής και την απάρτισαν οι : Ευθύμιος Τζοβάρας και Χρήστος Τζοβάρας. Στις 27 Φεβρουαρίου, από το λιμάνι της Πάτρας, έφυγαν με το πλοίο “Martha Washington” και στις 13 Μαρτίου έφτασαν στην Αμερική. Για τους μετανάστες αυτούς γνωρίζουμε επιπλέον ότι :

- Ο Ευθύμιος Τζοβάρας ήταν τότε 30 ετών και παντρεμένος. Η γυναίκα του πίσω στο Προκοβενίκο λεγόταν Κωνσταντίνα. Δήλωσε εργάτης σε φάρμα και αναζητούσε δουλειά στο Κάνσας Σίτι της Μοντάνα, όπου είχε τον αδερφό του Αχιλλέα.

- Ο Χρήστος Τζοβάρας ήταν 25 ετών και παντρεμένος. Η γυναίκα του στο χωριό λεγόταν Τασία. Κι αυτός με 25 $ μαζί του πήγαινε για δουλειά εργάτη σε φάρμα στο Προκοβενίκο λεγόταν Κωνσταντίνα. Δήλωσε εργάτης σε φάρμα και αναζητούσε δουλειά στο Κάνσας Σίτι της Μοντάνα, κοντά στον ξάδερφό του Αχιλλέα Τζοβάρα.

Ατμόπλοιο “Martha Washington”  

(Photo: Richard Faber Collection)

    Η δεύτερη ομαδική μετανάστευση του 1911 αριθμούσε τέσσερα άτομα με το ίδιο επώνυμο Ζαλαώρας και την συγκρότησαν οι : Αθαν. Ζαλαώρας, Δημ. Ζαλαώρας, Νικ. Ζαλαώρας και Νικ. Ζαλαώρας. Στις 11 Μαρτίου, στο λιμάνι του Πειραιά, η ομάδα επιβιβάστηκε στο πλοίο “Themistocles” και στις 4 Απριλίου αποβιβάστηκαν στο λιμάνι της Νέας Υόρκης. Πιο συγκεκριμένα:

- Ο Αθανάσιος Ζαλαώρας ήταν τότε 33 ετών, αναλφάβητος και παντρεμένος. Η γυναίκα του στο Προκοβενίκο λεγόταν Ευθυμία. Δήλωσε κτηματίας (farmer) με τελικό προορισμό το Κάνσας Σίτι, όπου είχε τον ανεψιό του Αχιλλέα Τζοβάρα.

- Ο Δημήτριος Ζαλαώρας ήταν τότε 25 ετών. Ο πατέρας του πίσω στην πατρίδα λεγόταν Γεώργιος. Κι αυτός δήλωσε κτηματίας με ίδιο προορισμό, το Κάνσας Σίτι, κοντά στον ξάδερφό του Σπύρο Τζοβάρα.

- Ο Νικόλαος Ζαλαώρας ήταν 20 ετών. Η μητέρα του πίσω στο χωριό λεγόταν Κυριακούλα. Αναζητούσε δουλειά στο Κάνσας Σίτι, κοντά στον ξάδερφό του Αχιλλέα Τζοβάρα.

- Ο Νικόλαος Ζαλαώρας ήταν 25 ετών και παντρεμένος. Η γυναίκα του στο Προκοβενίκο λεγόταν Γεωργούλα. Με 25 $ μαζί του κι αυτός, ως κτηματίας, πήγαινε στο Κάνσας Σίτι της Μοντάνα για δουλειά κοντά στον ξάδερφό του Σπύρο Τζοβάρα.

4. Μεταναστευτικός επίλογος

   Στη διάρκεια του 1912 έγιναν δύο μεμονωμένες αναχωρήσεις. Πιο συγκεκριμένα :

   Η πρώτη μεμονωμένη αναχώρηση έγινε από τον Παναγιώτη Τζο(υ)βάρα. Στις 25 Φεβρουαρίου, από το λιμάνι του Πειραιά, έφυγε με το πλοίο “Patris” και στις 14 Μαρτίου πάτησε πόδι στην Αμερική. Ήταν τότε 20 ετών και αναλφάβητος. Ως τόπο γέννησης και διαμονής δήλωσε τη Λαμία, όπου ήταν ο πατέρας του Ευστάθιος. Ήταν εργάτης και πήγαινε στο Κάνσας Σίτι κοντά στον αδερφό του Γεώργιο Τζουβάρα.

   Η δεύτερη μεμονωμένη αναχώρηση έγινε από τον Ηλία Ντάο. Στις 11 Ιουλίου από το λιμάνι του Πειραιά, αναχώρησε με το πλοίο “Patris” και στις 27 Ιουλίου έφτασε στις ΗΠΑ. Ήταν τότε 24 ετών. Ως τόπο γέννησης και διαμονής δήλωσε το Μπράλο, όπου ζούσε ο πατέρας του Βασίλειος. Αναζητούσε δουλειά εργάτη και με 75 $ μαζί του είχε ως προορισμό το Πόρτλαντ του Όρεγκον, όπου ήταν ο αδερφός του Τζέιμς Ντάος.

   Η προσπάθεια αυτή– παρά τις επανειλημμένες αναζητήσεις που έκανε – δεν εντόπισε μερικούς ακόμα μετανάστες. Επίσης, μετά από υπόδειξη του κ. Περ. Αστρακά, συμπεριλήφθηκε στην εργασία αυτή και ο Ηλίας Βασ. Ντάος, του οποίου ο πατέρας ήταν απ’ το Σκαμνό. Οι μετανάστες για τους οποίους δεν βρέθηκαν στοιχεία τους είναι :

1. Αχιλλέας Χαντζάρας (από το 1909, που πήγε στο Ντάβενπορτ της Αϊόβα)
2. Αχιλλέας Τζο(υ)βάρας (από το 1911, που πήγε στο Κάνσας Σίτι της Μοντάνα)
3. Σπύρος Τζο(υ)βάρας (από το 1911, που πήγε στο Κάνσας Σίτι της Μοντάνα)
4. Γεώργιος Τζο(υ)βάρας (από το 1911, που πήγε στο Κάνσας Σίτι της Μοντάνα)
5. Περικλής Γεωργ. Αστρακάς, με άγνωστο τόπο προορισμού.
6. Βασίλειος Γεωργ. Γκόλφης, με άγνωστο τόπο προορισμού.
7. Μιχαήλ Αθαν. Γκόλφης, με άγνωστο τόπο προορισμού.
8. Αθανάσιος Παναγής, με άγνωστο τόπο προορισμού.
9. Κυριάκος (ή Κυριάκης) Αργυρίου, με άγνωστο τόπο προορισμού.
10. Γεώργιος Νικ. Αργυρίου, με άγνωστο τόπο προορισμού.
11. Κωνσταντίνος Ιωάν. Ζαλαώρας, με άγνωστο τόπο προορισμού.
12. Δημήτριος Βασ. Ντάος, με άγνωστο τόπο προορισμού.

                            Κωνσταντίνος Αθ. Μπαλωμένος

                                  φυσικός

Γενική εικόνα του χωριού Σκαμνός (2013)

---

[1] Διάταγμα 9-9-1927 (ΦΕΚ 206/1927).

[2] Οι συνθήκες ζωής στα χρόνια εκείνα, ιδιαίτερα της αγροτιάς η οποία έδωσε και το μεγαλύτερο ποσοστό στον όγκο των μεταναστών, ήταν άθλιες.

[3] Από τους 12 μετανάστες αυτής της εργασίας, οι 3 ήταν αναλφάβητοι (ποσοστό 25 %).

[4] Χαρακτηριστική είναι η παρατήρηση ότι οι μετανάστες δεν προερχόντουσαν όλοι από τα πιο φτωχά τμήματα του αγροτικού πληθυσμού. Το ταξίδι απαιτούσε ένα σημαντικό ποσό και οι πράκτορες ή οι τοκογλύφοι που θα δάνειζαν το απαραίτητο για τα ναύλα ποσό, ζητούσαν εξασφάλιση. Έτσι μικροκτηματίες με υποθηκευμένα κτήματα ήσαν πολλοί μεταξύ των μεταναστών.

[5] έτσι παρουσίαζαν την Αμερική  εκατοντάδες μεσίτες μετανάστευσης (επάγγελμα που ανθούσε τα χρόνια εκείνα), ως νέα Γη της Επαγγελίας.

[6] Στους παράγοντες που ώθησαν προς την υπερπόντια μετανάστευση, σημαντική θέση δίπλα στις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες κατείχαν και οι πολιτικές συνθήκες. Η εμπόλεμη κατάσταση, αλλά και οι πολιτικές εκτροπές και ανωμαλίες γίνονταν πρόξενοι μεγάλων πληθυσμιακών μετακινήσεων. Η ανυποταξία στο στρατό τις δύο δεκαετίες 1890-1910 ήταν σημαντική. Για τις τότε κυβερνήσεις η μετανάστευση αποτέλεσε μια επιθυμητή εκτόνωση και τη διέξοδο από το μεγάλο και άλυτο πολυετές πρόβλημα της ληστείας στην Ελλάδα.

[7] Κυμαίνονταν από 100 μέχρι 400 δραχμές σε αξία της εποχής εκείνης. Με τον ανταγωνισμό των εταιρειών και με το μεγάλο αριθμό μεταναστών σε κάθε ταξίδι (1.000 - 1.500 άτομα), το ταξίδι έφτασε να κοστίζει 60 δραχμές. Πάντως ήταν σημαντικό ποσό για τα χρόνια εκείνα.

[8]  Η τοκογλυφία οργίαζε. Ο τόκος, ήταν 20-30% σε χρήμα, αλλά οι δανειστές έπαιρναν από τους οφειλέτες τους, γάλα, βούτυρο, και άλλα προϊόντα, ανεβάζοντας τον τόκο σε 70 ή και 80%.

[9] Όταν λέμε Αμερική εννοούμε τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής (ΗΠΑ).

[10] Αντιπρόσωπος (πράκτορας) για τη Φθιώτιδα ήταν ο Αθανάσιος Γιαννούκος, με γραφείο στην οδό Ρήγα Φεραίου στη Λαμία.

[11] Οι ελληνικές υπερπόντιες γραμμές που αναπτύχθηκαν ήταν κυρίως δύο : η γραμμή βορείου Ατλαντικού (1907– 1977), που τη διέκοψε για επτά χρόνια ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και η γραμμή Αυστραλίας (1947 – 1977).

[12] Εταιρεία των Δ. Μωραΐτη και Παν. Βαλλιάνου. Είχε τα αγγλικής κατασκευής υπερωκεάνια "Μωραΐτης" (Moraitis) και "Αθήναι" (Athinai).

[13] Είχε τα ίδια πλοία της προηγούμενης εταιρείας (δηλ. Moraitis και Athinai). Όμως χρεοκόπησε το 1912 και απορροφήθηκε από την εταιρεία των Αφών Εμπειρίκου.

[14] Η «Εθνική Ατμοπλοΐα της Ελλάδος» συχνά αναγκάστηκε να αντιμετωπίσει επιτάξεις και φθορές πλοίων, από πολεμικές αντιξοότητες (Βαλκανικοί πόλεμοι, Α’ παγκόσμιος πόλεμος) αλλά και από εχθρότητα των αντίπαλων πολιτικών μερίδων, που εναλλάσσονταν τότε στη διακυβέρνηση της χώρας. Στη συνέχεια η «Εθνική Ατμοπλοΐα της Ελλάδος» ίδρυσε την αγγλική εταιρεία «Byron Steamship Company» που διαλύθηκε το 1928, μετά υπέγραψε μια ατυχή σύμβαση το 1932 με το κράτος και τελικά το 1937 διαλύθηκε.

[15] Ήταν το πρώτο πλοίο που παρέλαβε το 1909 από τα αγγλικά ναυπηγεία (4.890 κόρων).

[16] Τα επόμενα χρόνια μετονομάστηκε σε Megali Hellas (το 1919) και σε Byron (το 1923).

[17] Στις αρχές του 20ου αιώνα περίπου ένας στους επτά μετανάστες παρέμενε στη Νέα Υόρκη, που είχε το 1910 πάνω από 12.000 Έλληνες. Οι υπόλοιποι συνέχιζαν την πορεία τους στην τεράστια αμερικανική ενδοχώρα.

[18] «Ο βίος εν Νέα Υόρκη είναι αρκούντως πολυδάπανος. Αν ο μετανάστης μείνει ημέρας τινάς άεργος ενταύθα και δεν έχει συγγενείς ή φίλους, οι οποίοι να δαπανώσι δι΄ αυτόν, οφείλει να υπολογίζει εν τουλάχιστον δολλάριον καθ΄ ημέραν δια τροφήν και κατοικίαν, ήτοι πέντε περίπου φράγκα. Και ταύτα αν τρώγει εις τα ελληνικά μικροεστιατόρια και αποφεύγει τα ποτά και τα κεράσματα. Οιονδήποτε ποτόν στοιχίζει το ολιγότερον 5 σεντς, ήτοι 25 λεπτά. Καλόν είναι ο μετανάστης να προσπαθεί να μη μείνει μακρόν χρόνον εν Νέα Υόρκη, αλλά να διευθύνεται εις το εσωτερικόν. [Από τον «Οδηγόν του Μετανάστου», 1910].

[19] Δεν καταγράφηκαν και  δεν περιλαμβάνονται σ’ αυτή την εργασία όσοι μετανάστες ήρθαν στις ΗΠΑ, αλλά από άλλα λιμάνια της.

[20] Αρχικά δήλωσε τη Νέα Υόρκη ως προορισμό του, αλλά την άλλαξε και πήγε στο Ντάβενπορτ.