Μετανάστες στην Αμερική από τον Κλειτσό Ευρυτανίας (1902-1921)

Προλεγόμενα

     Δυστυχώς για μένα, οφείλω να το πω, δεν είμαι από τον Κλειτσό, ούτε έχω πάει ποτέ μου στο όμορφο αυτό μέρος. Δεν έτυχε. Έτσι φαίνεται παράξενη η ασχολία με το παραπάνω θέμα. Θα εξηγήσω. Ζώντας στη Λαμία, απέκτησα συγγενική σχέση με την οικογένεια Κων-νου Κουλαρμάνη, που παντρεύτηκε μια πρώτη μου ξαδέρφη. Εκτός από τον Κώστα Κουλαρμάνη και τα παιδιά του Ηλία, Παναγιώτα (Νότα) και Βασίλη, γνώρισα πριν από αρκετά χρόνια τον αδελφό του, το Φώτη Κουλαρμάνη, που χρόνια ασχολείται με το Σύλλογο Αποδήμων (και πρόεδρό του σε πολλαπλές θητείες)  και παράλληλα ιδρυτή και εκδότη της πολύ ενδιαφέρουσας εφημερίδας «Νέα του Κλειτσού». Εδώ και αρκετά χρόνια μου τη στέλνει και τον ευχαριστώ. Ένοιωσα λοιπόν την υποχρέωση να κάνω κάτι για τον τόπο και τους ανθρώπους του Κλειτσού.

      Διαβάζοντας στο Διαδίκτυο την εισήγηση του καθηγητή του Παντείου Πανεπιστημίου κ. Κλεομ. Κουτσούκη, στο 1^ο Παγκόσμιο Συνέδριο Ευρυτάνων, με θέμα «Η μετανάστευση των Ευρυτάνων στην Αμερική 1900-1970», όπου ανέφερε ότι την περίοδο 1900-1924 πήγαν στην Αμερική 105 μετανάστες από όλη την Ευρυτανία, θεώρησα τον αριθμό αυτόν πολύ μικρό. Αυτή ήταν η αφορμή. Η έρευνά μου, για την ίδια περίοδο, απέδωσε πλέον των 2.500 μεταναστών από την Ευρυτανία, με ήδη καταγραμμένα τα βασικά στοιχεία τους. Ο αριθμός αυτός δείχνει λογικός και μέσα (περίπου) στο πανελλήνιο ποσοστό μετανάστευσης, που είναι 8 %. Μετά την Άμπλιανη, που ήταν η ιδιαίτερη πατρίδα της μητέρας μου, για την οποία δημοσιεύτηκε σχετική εργασία μου με τίτλο “Αμπλιανίτες μετανάστες στην Αμερική” στην εφημ. «Η φωνή της Άμπλιανης», πραγματοποίησα την παρούσα εργασία για δημοσίευση είτε σε αυτοτελή μορφή, ή στην εφ. «Τα νέα του Κλειτσού», σε συνέχειες ή με άλλον τρόπο.

     Με τις δυνατότητες του Διαδικτύου και από το εξαιρετικό αμερικανικό αρχείο μετανάστευσης του νησιού Έλλις (EllisIsland), μετά από πολύωρη αναζήτηση και πολυήμερη ενασχόληση, βρέθηκε ένας σχετικά μεγάλος αριθμός 53 περίπου μεταναστών, που όλοι (οι μετανάστες) δήλωσαν ότι γεννήθηκαν στον Κλειτσό. Να ληφθεί υπόψη ότι δεν ξέρω επώνυμα όσων κατάγονται από τον Κλειτσό και δεν ήθελα να διακινδυνεύσω κάποιο λάθος. Πιθανά κάποιοι, τότε στις ΗΠΑ, να δήλωσαν ότι γεννήθηκαν ή ότι διέμεναν στο Καρπενήσι. Αυτά θα πρέπει να τα συμπληρώσει κάποιος που ξέρει τα ονόματα του Κλειτσού, κι αν είναι μεγαλύτερης ηλικίας (με καλή μνήμη) ακόμα καλύτερα.

      Η προσπάθεια θα μπορούσε να εμπλουτιστεί με φωτογραφικό υλικό των μεταναστών στις ΗΠΑ, που δεν είχα τη δυνατότητα στην παρούσα προσπάθεια. Επίσης δεν είμαι βέβαιος για την ελληνική απόδοση από τα αμερικάνικα, κάποιων επωνύμων, όπως Giatsos (Γκιάτσος ή Γιάτσος), Caras (ως Καράς ή Καρράς) και να μου συγχωρηθεί αν το απέδωσα λαθεμένα.

   Την εργασία που ολοκλήρωσα το 2009, έστειλα στον Φώτη Κουλαρμάνη, ως πρόεδρο του Συλλόγου. Δεν έτυχε κάποιας παρουσίασης και μάλιστα μετά από κάποιο χρόνο τη ζήτησα πίσω. Μετά από 5 χρόνια απραξίας, με νέα προσπάθεια που έκανα βρίσκοντας μερικούς ακόμα μετανάστες, την ολοκληρώνω. Η δυνατότητα του φιλόξενου μπλογκ (amfictyon.blogspot.gr), μου επιτρέπει να την αναρτήσω για όποιον ενδιαφέρεται.

   Η προσπάθεια αυτή θέλει να τιμήσει τους ανθρώπους του Κλειτσού, για την τόλμη και την απόφαση να φύγουν στα ξένα (μερικοί ίσως να μην ξαναδούν τον τόπο τους), θυσιάζοντας τα καλύτερά τους χρόνια για να  ζήσει η γονική οικογένεια και οι ίδιοι καλύτερα.

   Μετά από έναν αιώνα, η προσπάθεια αυτή αποτείνεται στο θυμικό όσων έζησαν ή έχουν εικόνες από τα χρόνια της μετανάστευσης στην Αμερική. Είναι όμως μια αναγκαία κατάθεση μνήμης για τους νεότερους, στους οποίους και αφιερώνεται.

1. Η κατάσταση στην πατρίδα – Η απόφαση μετανάστευσης

    Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο Κλειτσός, όπως και τα περισσότερα ορεινά χωριά έσφυζαν από ζωή, με πολλά παιδιά και σημαντικό πληθυσμό (βλ. παρατιθέμενο πίνακα απογραφών). Η ζωή των κατοίκων στηριζόταν κυρίως στην κτηνοτροφία και λιγότερο στη γεωργία. Τα κοπάδια από αιγοπρόβατα ήταν πολλά και ικανά να τραφεί ο πληθυσμός, αλλά και να δοθεί στο εμπόριο μεγάλο μέρος της παραγωγής τους (κρέας, γαλακτοκομικά, μαλλί). 

  Μικροί κήποι στα σπίτια τους με τα απαραίτητα λαχανικά, λίγα οικόσιτα ζώα και τουλάχιστον ένα μεταφορικό ζώο (όνος, μουλάρι ή άλογο) εξασφάλιζαν τη σχετική αυτονομία του σπιτιού και κάλυπταν τις ανάγκες για διατροφή, μετακινήσεις και μεταφορές.

     Οι μεγαλύτεροι στην ηλικία κάτοικοι ήταν στην πλειοψηφία τους αναλφάβητοι (κυρίως οι γυναίκες), όπως και κάποια από τα παιδιά τους. Οι γυναίκες είχαν το μεγάλο φορτίο τόσο του σπιτιού και των παιδιών, όσο και των αγροτικών εργασιών. Τα παιδιά βοηθούσαν στη φύλαξη των ζώων. Τα οικονομικά των σπιτιών ήταν ελάχιστα. Όπως σε όλη την Ελλάδα, για κάποιες οικογένειες η αγορά των απαραίτητων απ’ το μπακάλη γινόταν με πίστωση. Η σπορά των δημητριακών (όσο επέτρεπε το έδαφος, σε κάποιες περιοχές) απαιτούσε χρήματα, που πολλές φορές ήταν δανεικά. Η τοκογλυφία ήταν η λύση ανάγκης, τα δε χρήματα αυτών των δανείων δίνονταν με υποθήκη κάποιου ακινήτου (συνήθως κτήματος).

Κάποιοι άκουσαν από άλλους τον ωραιοποιημένο μύθο της «γης της επαγγελίας». Ήταν το αμερικάνικο όνειρο.  Για έναν τόπο μακρινό, που έχει δουλειές, που κερδίζουν πολλά λεφτά και ζουν καλύτερα. Ελάχιστοι στην αρχή και τολμηροί, αποφάσισαν να φύγουν. Η μεγάλη ανάγκη από τη φτώχεια που ζούσαν ξεπέρασε το φόβο του μακρινού, άγνωστου και επικίνδυνου ταξιδιού. Η σκέψη όλων ήταν να πάνε να δουλέψουν λίγα χρόνια και να γυρίσουν πίσω να φτιάξουν την οικογένειά τους.

Για τα απαραίτητα ναύλα (εισιτήριο και λοιπά έξοδα του ταξιδιού) πούλησαν ένα ζώο (γίδα, μοσχάρι) ή ένα μικρό χωράφι. Άλλοι δανείστηκαν χρήματα, με την υπόσχεση να επιστραφούν απ’ την οικογένεια του μετανάστη τον άλλο χρόνο.

    Από εκτεταμένη έρευνα για το νομό Ευρυτανίας, κατέγραψα 2.500 μετανάστες που πήγαν στην Αμερική στις αρχές του 20ού αιώνα (μέχρι το 1921), που κατανέμονται σε άνισους αριθμούς φυσικά για τους οικισμούς, χωριά και πόλεις. Συγκεκριμένα προέκυψαν 13 μετανάστες από την Ανιάδα, 120 από την Αντράνοβα, 28 από τη Βίνιανη, 54 από τη Δομνίστα, 48 από το Καλεσμένο, 36 από την Άμπλιανη, 5 από τους Στάβλους, 130 από τη Φουρνά, 576 από το Καρπενήσι, κλπ. Όλα αυτά τα ονόματα μπορούν να ερευνηθούν κατά κοινότητα και να αναπαραχθεί όλο το ιστορικό της ευρυτανικής μετανάστευσης. Χρειάζεται όμως πολλή δουλειά και δεν αφορά την παρούσα εργασία.

      Από τους πρώτους κατοίκους του Κλειτσού που έφυγαν ήταν ο Γεώργιος Καράς (το 1902) και ο Νικόλαος Ντεληθέος (το 1905). Μαζί τους έφυγαν και άλλοι από γειτονικά χωριά. Από το 1907, ομάδες μεταναστών του Κλειτσού πήγαν στην Αμερική[1] κι έδωσαν διέξοδο στην ανέχεια, επιτρέποντας και υλοποιώντας το όνειρο μιας καλύτερης ζωής, αλλά και δίνοντας το παράδειγμα για τους επόμενους.

     Μερικά στατιστικά στοιχεία για τους μετανάστες του Κλειτσού :

Το πανελλαδικό ποσοστό που μετανάστευσε στην Αμερική, στις αρχές του 20ού αιώνα ήταν 8%. Από την έρευνα που έγινε καταγράφηκαν 63 άτομα. Για τον Κλειτσό το ποσοστό αυτό είναι 6%. Από τους μετανάστες αυτούς οι 21 έφυγαν το 1912. Οι μισοί μετανάστες έφυγαν σε δύο χρονιές, το 1907 (13 άτομα) και το 1909 (13 άτομα). Πλήρη στοιχεία δίνονται στον διπλανό πίνακα.

       Ήταν όλοι νέοι και άνδρες, εκτός από δύο ανήλικα κορίτσια (αδελφές Καλτσά). Κυριάρχησαν οι ηλικίες κάτω των 21 ετών με 23 μετανάστες. Ακολούθησαν οι παραγωγικές ηλικίες 21-30 ετών με 21 μετανάστες, ενώ οι ηλικίες 31-40 ετών κατέγραψαν 15 μετανάστες. Μόνο 4 άτομα ήταν μεγαλύτερα των 40 ετών. Ο μέσος όρος των ηλικιών των μεταναστών ήταν 27 έτη.

   Από τους 63 μετανάστες, οι 10 ήταν 19 ετών, 5 ήταν 20 ετών, 5 ήταν 35 ετών, 4 ήταν 25 ετών και από 3 άτομα ήταν 21 ετών και 26 ετών. Μικρότεροι σε ηλικία ήταν η Αναστασία Καλτσά (11 ετών), ο Κων. Παπαστάθης (15 ετών) και η Ελένη Καλτσά (16 ετών). Οι μετανάστες με τις μεγαλύτερες ηλικίες ήταν ο  Νικόλαος Σκεντέρης (45 ετών) και ο Νικόλαος Ντεληθέος στο δεύτερο ταξίδι τους στις ΗΠΑ το 1920. Επίσης ο Ανδρέας Μούτσελος (42 ετών), που πήγε το 1912.

     Οι περισσότεροι μετανάστες (42 άτομα) ήταν ανύπαντροι και οι υπόλοιποι 21 ήταν παντρεμένοι. Περισσότερα από ένα ταξίδια στην Αμερική έκαναν 9 άτομα (ίσως υπάρχουν κι άλλα, που δεν εντοπίστηκαν στην παρούσα εργασία). Συγκεκριμένα ήταν οι:

1.      Καράς Γεώργιος : το α’ ταξίδι (1902-1905) στη Νέα Υόρκη και το β’ ταξίδι το 1907 πάλι στη Νέα Υόρκη.

2.      Μαρκούσης Νικόλαος : το α’ ταξίδι (1910-12), στο Σπόκαν και το β’ ταξίδι το 1920 στη Νέα Υόρκη.

3.      Σταθάκης Ταξιάρχης : το α’ ταξίδι (1911-1912) και το β’ ταξίδι  το 1914 στη Νέα Υόρκη.

4.      Ντεληθέος  Δημήτριος : το α’ ταξίδι (1909-1912) και το β’ ταξίδι το 1920 στη Νέα Υόρκη.

5.      Ντεληθέος Νικόλαος : το α’ ταξίδι (1905-1910) στη Νέα Υόρκη και το β’ ταξίδι το 1920 πάλι στον ίδιο προορισμό..

6.      Σκεντέρης Νικόλαος : το α’ ταξίδι (1909-1912) στην πολιτεία Ουάσινγκτον και το β’ ταξίδι το 1920 στη Youngstown του Οχάιο..

7.      Σπύρος Καραγεώργος : το α’ ταξίδι (1909-12) στο Σεμπόιγκαν (Ουισκόνσιν) και το β’ ταξίδι το 1914 στον ίδιο προορισμό.

8.      Φώτιος Ντεληθέος : το α’ ταξίδι (1907-12) στη Νέα Υόρκη και το β’ ταξίδι το 1921 στον ίδιο προορισμό.

9.      Νικόλαος Πανοζάχος : το α’ ταξίδι (1907-15) στη Νέα Υόρκη και το β’ ταξίδι το 1921 στον ίδιο προορισμό.

      Από τα σόγια (τις ευρύτερες οικογένειες) του Κλειτσού, τους αριθμητικά περισσότερους μετανάστες στην Αμερική κατέγραψαν τα επώνυμα, όπως δίνονται στον παρατιθέμενο πίνακα.

2. Τα πλοία

Τα ταξίδια γίνονταν με ατμόπλοια, που ανήκαν σε ελληνικές ή σε ξένες εταιρείες. Μεγάλη ξένη εταιρεία ήταν η Austro-Americana Line[2], με μεγάλα υπερωκεάνια, όπως τα : Alice, Giulia, Kaiser Franz Josef I, Laura, Martha Washington.  Οι άλλες ξένες εταιρείες ήταν μικρότερες. 

Η αναχώρηση του πλοίου για την Αμερική

Ελληνικές ατμοπλοϊκές εταιρείες δημιουργήθηκαν από το έτος 1907, στη γραμμή Ελλάδα-Αμερική.  Πρώτες εταιρείες ήταν : “Μωραΐτης” (1907-1908) και “Υπερωκεάνιος Ελληνική Ατμοπλοΐα” (1910-1912), που χρεοκόπησαν. Αντίθετα, η “Εθνική Ατμοπλοΐα της Ελλάδος” των αδελφών Εμπειρίκου κυριάρχησε στο χώρο των υπερωκεανίων για 30 σχεδόν χρόνια (1908-1937), με πλοία όπως: Themistocles, Patris, Macedonia, Ioannina, Thessaloniki, κ.ά.

    Τα ελληνικής πλοιοκτησίας ατμόπλοια έπαιρναν επιβάτες από τη Θεσσαλονίκη, τον Πειραιά, την Καλαμάτα, την Πάτρα με τελικό προορισμό τη Νέα Υόρκη. Ήταν μικρής χωρητικότητας 5-6 χιλιάδων κόρων και μετέφεραν 1.200 περίπου επιβάτες. Τα  μεγάλα ξένα ατμόπλοια της υπερατλαντικής γραμμής Μεσόγειος-Νέα Υόρκη έπαιρναν επιβάτες (κυρίως μετανάστες) από πολλά λιμάνια της Μεσογείου. Αυτά τα πλοία ήταν συνήθως μεγαλύτερα για μεταφορά πλέον των 1.500 επιβατών (τα πιο μεγάλα μετέφεραν 2.000 επιβάτες).

Από διαφήμιση σε εφημερίδα της Λαμίας (1908)

Άλλη επιλογή ταξιδιού των μεταναστών ήταν να περάσουν από την Πάτρα σε λιμάνι της Ιταλίας (όπως Νάπολη, Γένοβα, κ.ά.). Από κει, έπαιρναν άλλο ατμόπλοιο (ξένης εταιρείας) κι έφταναν στην Αμερική. Τέτοια πλοία ήταν : Sicilian Prince, Napolitan Prince, Calabria, Re d’ Italia, Taormina, San Guglielmo, Cincinnati, κ.ά.

Η επιλογή του πλοίου δεν είχε ιδιαίτερη σημασία για το μετανάστη εκτός από το κόστος του εισιτηρίου. Πυκνότερη κίνηση είχαν τα ξένης ιδιοκτησίας ατμόπλοια εφόσον ήταν αριθμητικά περισσότερα.

Οι περισσότεροι μετανάστες του Κλειτσού (38) ταξίδεψαν από την Πάτρα για την Αμερική σε 19 ταξίδια. Από το λιμάνι του Πειραιά έφυγαν 18 μετανάστες σε 7 ταξίδια και από το ιταλικό λιμάνι της Γένοβας (Genoa) έφυγαν 5 μετανάστες.

Με το πλοίο “Martha Washington” ταξίδεψαν 17 μετανάστες, με το πλοίο “Sicilian Prince” ταξίδεψαν 7 μετανάστες και ακολούθησαν τα πλοία “Argentina”, “Cincinnati” και “Saxonia” με 5 μετανάστες το καθένα.

Μετανάστες περιμένουν να επιβιβαστούν στο πλοίο (Πάτρα)

3. Το ταξίδι – Η άφιξη στην Αμερική

Οι μετανάστες από τον Κλειτσό πήγαιναν στην Πάτρα (λιγότεροι έφυγαν απ’ τον Πειραιά) κι έπαιρναν το πλοίο για την Αμερική ή μέσω Ιταλίας (από τη Γένοβα), απ’ όπου έπαιρναν άλλο πλοίο για τον ίδιο τελικό προορισμό. Σε πλοία με συνολική χωρητικότητα 5-6 χιλιάδων κόρων, οι 1.000-1.300 επιβάτες της 3^ης θέσης (οι μετανάστες) στοιβάζονταν σε πολύ στενούς χώρους, κάτω απ’ το κατάστρωμα. Σε ένα κρεβάτι-κουκέτα περνούσαν αναγκαστικά όλες  τις ώρες και μέρες, λόγω του συνωστισμού. Η πολυκοσμία, η ανύπαρκτη καθαριότητα (η ατομική και των χώρων), η ναυτία, το κρύο και η κακή ποιότητα του φαγητού ήταν, για τις 15-20 περίπου μέρες ταξιδιού, ένα μαρτύριο που το υπέμεναν αναγκαστικά.

Άφιξη των μεταναστών στην Αμερική

Φτάνοντας στο λιμάνι της Νέας Υόρκης, περνούσαν όλοι από υγειονομικό έλεγχο επάνω στο πλοίο. Μετά κατέβαιναν και μαζί με τις αποσκευές τους περίμεναν στη σειρά για την καταγραφή και τον τελικό έλεγχο της υπηρεσίας Μετανάστευσης, στο κτίριο του Ellis Island (νησιού Έλλις), που οι Έλληνες το έλεγαν «Καστιγγάρι».

Οι άρρωστοι, όσοι είχαν κάποια καταδίκη (κλοπή ή έγκλημα), όσοι δεν είχαν συγγενείς ή φίλους στην Αμερική κι όσοι δεν είχαν λίγα χρήματα για εισιτήριο στον τόπο προορισμού, υποχρεωτικά επέστρεφαν στο πλοίο για επαναπατρισμό. Τότε λειτουργούσε η αλληλεγγύη και έδιναν από 1-2 δολάρια σ’ όποιον δεν είχε άλλα χρήματα, ώστε να έχει τουλάχιστον 10 δολάρια για το εισιτήριο μέχρι τον τόπο προορισμού.

Οι νεοαφιχθέντες έμεναν για λίγο στη Νέα Υόρκη[3] (η πρώτη εικόνα της Αμερικής). Ήταν όμως ακριβή πόλη[4] και αναγκαστικά έπρεπε να φύγουν σύντομα για τον τελικό προορισμό τους. Από τους 63 μετανάστες του Κλειτσού οι 31 (το 49 %) παρέμεινε στη Νέα Υόρκη, σε συγγενείς ή φίλους που είχαν προηγηθεί και  διέθεταν κάποιο χώρο διαμονής, με σκοπό την εργασία. Οι υπόλοιποι ταξίδεψαν στο εσωτερικό της χώρας, αλλά όχι πολύ μακριά. Σχεδόν όλοι οι μετανάστες του Κλειτσού επέλεξαν τις ανατολικές και μεσοανατολικές πολιτείες των ΗΠΑ, με εξαίρεση το Κάντον και Youngstown του Οχάιο και το Σπόκαν (Spokane) της πολιτείας Ουάσινγκτον.

Το φύλλο του Βιβλίου Μεταναστών με τα ονόματα των Ιωάν. Μούτσελου, Κων/νου και Νικολάου Παπαδογούλα, που έφτασαν στις 4-11-1907, στην Αμερική

4. Προορισμοί – τόποι εργασίας

     Μετά τον έλεγχο της Υπηρεσίας Μετανάστευσης,  οι άνθρωποι του Κλειτσού (όπως όλοι) έφευγαν για τους τόπους τελικού προορισμού, με σκοπό την εγκατάστασή τους και την εύρεση εργασίας. Φυσικά, είχαν από πριν συνεννοηθεί ανταλλάσσοντας επιστολές, πού και πώς θα φτάσουν στον τόπο, όπου τους περίμενε ο συγγενής, ο συμπατριώτης ή ο φίλος τους. Για τη μετακίνηση χρησιμοποιούσαν φτηνά μέσα μεταφοράς, κυρίως το τραίνο ή λεωφορείο. Έτσι και οι πρωτοπόροι επέλεξαν τον τόπο εργασίας τους (μέσω κάποιου γνωστού ή συγγενή τους) ή μερικοί εντελώς τυχαία. Οι κυριότεροι προορισμοί για τους ανθρώπους του Κλειτσού ήταν στη Νέα Υόρκη ή κοντά σ’ αυτήν. Στον παρατιθέμενο πίνακα δίνονται στοιχεία.

    Οι μετανάστες του Κλειτσού απασχολήθηκαν : ως εργάτες (labourer, worker ή workman) 41 άτομα, ως εργάτες αγροκτήματος (farm labourer) 4 άτομα, ως κτηματίες (farmer)  10 άτομα, ως χωρικές (peasant) χαρακτηρίστηκαν δύο ανήλικα κορίτσια, 1 ράπτης  (Γεώργιος Θεοδωράκης), 1 μαθητής, 1 ξυλουργός (Σεραφ. Παπαδογούλας) και ένας που δεν δήλωσε είδος απασχόλησης.

    Για τους παραπάνω τόπους που επέλεξαν, θα δοθεί ένα σύντομο ιστορικό και ένα επίσης σύντομο χρονικό της εγκατάστασης εκεί των μεταναστών του Κλειτσού.

Η Νέα Υόρκη από το Central Park

Νέα Υόρκη: Πόλη και Πολιτεία των ΗΠΑ. Εκατομμύρια μετανάστες πέρασαν απ’ τη Νέα Υόρκη, όταν ήρθαν στην Αμερική προς το τέλος του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα. Σε όλο το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, η πόλη έγινε παγκόσμιο κέντρο για τη βιομηχανία, το εμπόριο, και την επικοινωνία. Στο λιμάνι της έφταναν τα ατμόπλοια φορτωμένα μετανάστες με όνειρα κι ελπίδα. Μετά τους ελέγχους και την καταγραφή στο Έλλις, έμπαιναν στην πόλη της Νέας Υόρκης. Στις αρχές του 20ου αιώνα περίπου ένας στους επτά μετανάστες παρέμενε στη Νέα Υόρκη, που είχε το 1910 πάνω από 12.000 Έλληνες. Οι υπόλοιποι συνέχιζαν την πορεία τους στην τεράστια αμερικανική ενδοχώρα. Ο πληθυσμός της μητροπολιτικής περιοχής της Νέας Υόρκης είναι 19.750.000 άνθρωποι.

Στη Νέα Υόρκη : Ήρθε και εγκαταστάθηκε πρώτος ο Γεώργιος Καράς την περίοδο 1902-1905 και ακολούθησε ο Νικόλαος Ντεληθέος την περίοδο 1905-1910. Ο Γ. Καράς, το 1905, επέστρεψε στην πατρίδα. Την ίδια περίοδο (προ του 1907) ήρθε στη Νέα Υόρκη και ο Γεώργιος Παπαγεωργίου. Αυτοί υποδέχθηκαν την 7-μελή πρώτη ομάδα μεταναστών του 1907, δηλ. τους Γεώργ. Ζαγαριώτη, Δημ. Δημητρόπουλο, Νικ. Μαλάμη, Γεώργ. Πάνου, Περ. Παπαγεωργίου (αδελφός του Γεωργ. Παπαγεωργίου), Ευστρ. Παπαευστρατίου και Δημ. Σωτηρογιάννη.

   Ακολούθησε ο Νικ. Θεοδωράκης το έτος 1907. Έφτασε στο πρώτο ταξίδι του ο  Νικ. Πανοζάχος. Επέστρεψε στη Νέα Υόρκη σε δεύτερο ταξίδι ο Γεώργ. Καράς. Οι ίδιοι υποδέχτηκαν εκεί τη δεύτερη ομάδα μεταναστών του 1907, δηλ. τους Ιωάν. Μούτσελο, Κωνστ. Παπαδογούλα και Νικ. Παπαδογούλα.

    Το 1909, οι Γεώργ. Παπαγεωργίου και Κωνστ. Παπαδογούλας υποδέχτηκαν (στις 30-3-1909) την επόμενη ομάδα μεταναστών από τους Ταξ. Καραγιώργη και Νικ. Σταθάκη. Ένα μήνα μετά έφτασε μόνος του στη Ν. Υόρκη ο Γεώργ. Φραγκάκης.

    Τον Μάρτιο 1909, έφτασε η διμελής ομάδα από τους Ταξ. Καραγιώργη και Νικ. Σταθάκη. Οι δικοί τους άνθρωποι εκεί ήταν ο συγγενής Γεώργ. Παπαγεωργίου και ο συμπατριώτης Κώστας Παπαδογούλας. Μεμονωμένα το Μάιο του 1909 ήρθε ο Γεώργιος Φραγκάκης κοντά σε κάποιο φίλο του

   Τον Ιούνιο του 1909 ήρθε και εγκαταστάθηκε στη Ν. Υόρκη η 7-μελής ομάδα μεταναστών με τους Ιωάν. Διαμαντή, Χαράλ. Λιανό, Φώτ. Παπαγεωργίου, Κωσταν. Ν. Παπαστάθη, Χαρ. Τσαμασιώτη και μαζί τους δύο ανήλικα κορίτσια την Αναστασία και Ελένη, κόρες του μετανάστη Δημ. Καλτσά. Τους περίμεναν οι Γεώργ. Παπαγεωργίου, Δημήτριος Καλτσάς, Νικ. Θεοδωράκης κι άλλοι συμπατριώτες. Ένα μήνα μετά έφτασε μεμονωμένα και ο Δημήτριος Ντεληθέος (1885-;).

  Αρχές Ιουλίου 1909 κατέφθασε μεμονωμένα ο Δημήτριος Ντεληθέος. Επίσης μεμονωμένα αφίχθηκε στο τέλος Φεβρουαρίου 1910 ο Λουκάς Καραγεώργος.

    Το Μάιο του 1912, ήρθε στη Ν. Υόρκη και εγκαταστάθηκε ο Γεώργ. Σφέτσας. Τον Ιούνιο του 1912 ήρθαν οι Δημ. Κατσομήτρος και Νικ. Σταθάκης και εγκαταστάθηκαν. Τους περίμεναν τα αδέρφια τους  Γ. Κατσομήτρος και Ταξ. Σταθάκης (που είχε έρθει στις ΗΠΑ το 1911).

    Το Σεπτέμβριο του 1912 ήρθαν στη Νέα Υόρκη ο Ανδρέας και ο Ηλίας Κατσομήτρος, για να συναντήσουν  τα ξαδέρφια τους Δημ. και Κώστα Κατσομήτρο και να βρουν δουλειά.

     Στις αρχές Απριλίου του 1914, ήρθε μεμονωμένα ο Ταξιάρχης Σταθάκης (για δεύτερη φορά μετά την πρώτη περίοδο 1911-1912) στη Ν. Υόρκη για να βρει εργασία και συνάντησε εκεί το φίλο του Κώστα Κουτσοδήμο.

     Την άνοιξη του 1920, ήρθαν στη Νέα Υόρκη για δουλειά ο Δημήτριος και ο Νικόλαος Ντεληθέος. Ο Δημήτριος Ντεληθέος είχε ξανάρθει την περίοδο 1909-1912 (οπότε πήγε στο Spokane της Ουάσινγκτον). Επίσης και ο Νικόλαος Ντεληθέος είχε ξανάρθει την περίοδο 1905-1910 πάλι στη Νέα Υόρκη.

    Στις αρχές Ιουνίου 1920, ήρθαν στη Νέα Υόρκη οι Νικόλαος Μαρκούσης και Σεραφείμ Παπαδογούλας. Για το Νικόλαο Μαρκούση ήταν η δεύτερη φορά που ερχόταν στις ΗΠΑ (την περίοδο 1910-1912 είχε πάει στο Spokane της Ουάσινγκτον). Τον Σεραφείμ Παπαδογούλα περίμενε ο ξάδερφός του Κωνστ. Καρράς.

    Στις 28 Φεβρουαρίου 1921 έφτασε ο Νικ. Πανοζάχος (το δεύτερο ταξίδι του) στη Νέα Υόρκη. Τον περίμενε ο ξάδερφός του Κωνστ. Καρράς. Ήταν ο επίλογος της μετανάστευσης του Κλειτσού.

    Συνολικά εγκαταστάθηκαν και εργάστηκαν στον τόπο αυτόν, περισσότερα από 29 άτομα του Κλειτσού. Είναι φανερή η προτίμηση των μεταναστών στη Νέα Υόρκη, που δείχνει ότι δεν ήθελαν να μπουν στο εσωτερικό της χώρας, διατηρώντας έτοιμο το δρόμο της επιστροφής.

-------

Μάντσεστερ (Νιού Χαμσάιρ) : Από ψαρότοπο των ινδιάνων στο ποτάμι Merrimack, δημιουργήθηκε αργότερα (το 1751) μια πόλη με το όνομα Ντερυφίλντ (Derryfield). Το 1807, ανοίχτηκε ένα κανάλι για σκάφη. Το 1809 έγινε το πρώτο υδροκίνητο Εκκοκκιστήριο βαμβακιού στο ποτάμι Merrimack. Το 1810 πήρε το τελικό όνομα Μάντσεστερ, από την Αγγλική πόλη που ήταν η πρώτη βιομηχανοποιημένη πόλη στον κόσμο.

Η Elm street  του Manchester (1905)

   Μέχρι το 1831 ιδρύθηκαν εργοστάσια επεξεργασίας Βαμβακιού και Μαλλιού από την εταιρεία Amoskeag. Το 1838 σχεδιάστηκε η πόλη από μηχανικούς της εταιρείας αυτής, με κύρια οδό την Elm Street. Το 1846 το Μάντσεστερ αναγνωρίστηκε ως πόλη. Είχε το μεγαλύτερο εργοστάσιο βαμβακιού στον κόσμο (270 μ. Χ 31 μ.) με 4000 αργαλειούς.

   Το Μάντσεστερ είναι η μεγαλύτερη πόλη στην αμερικανική  πολιτεία του New Hampshire και η μεγαλύτερη πόλη της βόρειας Νέας Αγγλίας, μια περιοχή η οποία περιλαμβάνει τις πολιτείες του Μέιν, Νιού Χαμπσάιρ και Βερμόντ. Από την απογραφή του 2000, η πόλη είχε συνολικό πληθυσμό 107.219 κατ. O εκτιμώμενος πληθυσμός το 2007 ήταν 108.580 κάτ.

Στο Μάντσεστερ (Νιού Χαμσάιρ) : Στα μέσα Απριλίου 1909 ήρθαν εδώ ο Ιωάννης Θεογιάννης και ο Κωνσταντίνος Λιανός. Ήδη βρισκόταν εδώ ο συμπατριώτης του Δημήτριος Καλτσάς.

      Στα μέσα Ιουνίου ο Δημ. Καλτσάς δέχτηκε τις δύο ανήλικες κόρες του Αναστασία και Ελένη που ήρθαν από την πατρίδα μαζί με το Χαράλαμπο Λιανό, το Φώτη Παπαγεωργίου, τον Κωνστ. Ν. Παπαστάθη και τον Χαράλ. Τσαμασιώτη. Τους δέχτηκαν και τους βοήθησαν οι Νικ. Θεοδωράκης, Περικλής Χαλάτσης και Νικ. Κατρούλης.

     Τον Οκτώβριο του 1910 ήρθε στο Μάντσεστερ μεμονωμένα ο Κώστας Παυλέτσης. Τον περίμενε και βοήθησε ο αδελφός του Ν. Παυλέτσης, που ήταν ήδη στις ΗΠΑ.

   Τον Ιανουάριο του 1911 έφτασε μεμονωμένα ο 17χρονος Νικόλαος Καραγεώργος, κοντά στον πατέρα του Γρηγόρη.

     Στο τέλος Ιουνίου 1912 ήρθαν στο Μάντσεστερ και εγκαταστάθηκαν ο  Ευάγ. Γκιάτσος (που βρήκε εκεί τον ξάδερφό του Ταξ. Καραγιώργη), ο Χαράλ. Γκιάτσος (που βρήκε εκεί τον ξάδερφό του Α. Καραγιώργη), ο Αθαν. Θεοδωράκης (που είχε το φίλο του Ν. Παυλέτση), ο Γεώργ. Θεοδωράκης (που είχε τον αδερφό του Ηλ. Θεοδωράκη) και ο Νικ. Παπαθέου (που συνάντησε το συγγενή του Ζ. Παυλέτση).

     Το Σεπτέμβριο του 1912, ήρθαν στο Μάντσεστερ οι Ευάγ. Μαλάμης (συνάντησε το φίλο του Ηλ. Θεοδωράκη), ο Αναστάσιος Μαρκούτης (συνάντησε τον ξάδερφό του Ιωάν. Θεογένη) και ο Σεραφ. Σκεντέρης (που συνάντησε τον ξάδερφό του Ταξ. Καραγιώργη).

      Συνολικά ήρθαν, εγκαταστάθηκαν και εργάστηκαν στο Μάνστεστερ του Νιού Χαμσάιρ, 19 άνθρωποι του Κλειτσού.

------

Μπρίτζπορτ, Κοννέντικατ : Από το 1800 πήρε το όνομα Bridgeport. Το 1821 έγινε δήμος και αναγνωρίστηκε μετά το 1836.  Οι πρώτοι κάτοικοι του Bridgeport ασχολήθηκαν με την αλιεία και τη γεωργία. Μετά την λειτουργία του σιδηροδρόμου στην πόλη το 1840, αναπτύχθηκε η ναυπηγική βιομηχανία και φαλαινοθηρία στα μέσα του 19ου αιώνα. Η πόλη γρήγορα βιομηχανοποιήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν έγινε μεταποιητικό κέντρο. Παράγονταν μηχανές αλευροποιίας, ραπτομηχανές, καρότσια, σέλες, στηθόδεσμοι και πυρομαχικά.

Μπρίτζπορτ, Κοννέκτικατ

   Από το 1930, το Bridgeport ήταν ένα ακμάζον βιομηχανικό κέντρο με περισσότερα από 500 εργοστάσια. Από τα τέλη του 19ου αιώνα, η βιομηχανική απασχόληση είχαν προσελκύσει μετανάστες με πιο πρόσφατους τους ιρλανδούς, Ιταλούς και ανατολικοευρωπαίους. The build-up to World War II helped its industries. Η συσσώρευση με τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο βοήθησε τις βιομηχανίες.

    Σήμερα το Bridgeport είναι η πιο πυκνοκατοικημένη αμερικανική πόλη στο Κοννέκτικατ, με πληθυσμό (το 2006) 137.912 κατ. Θεωρείται μέρος της αγοράς εργασίας για την πόλη της Νέας Υόρκης.

Στο Μπρίτζπορτ (Κοννέκτικατ) :    Μετά τα μέσα Απριλίου 1912 έφτασαν εδώ ο Λουκάς Καραγεώργος (τον περίμενε ο φίλος του Σεραφείμ Κοντογιάννης) και ο  Κώστας Μουμπούλης (τον περίμενε ο φίλος του Κωνστ. Κοντογιάννης).

    Αυτά τα δύο άτομα μόνον ήρθαν και εργάστηκαν στο Μπρίτζπορτ.

--------

Σενέκταντι (Schenectady) : Η περιοχή όπου βρίσκεται τώρα η πόλη Schenectady ήταν αρχικά η γη δύο ινδιάνικων φυλών. Στα μέσα του 17ου αιώνα ήρθαν Ολλανδοί έποικοι. Το 1765, το Schenectady ενσωματώθηκε σε δήμο. Το 1887, ο Τόμας Έντισον έφερε την ηλεκτρική εταιρεία του στο Schenectady. Το 1892, η εταιρεία πήρε το όνομα General Electric με κεντρικά γραφεία στο Schenectady. Στην πόλη αυτή, η  General Electric φιλοξένησε και λειτούργησε έναν από τους πρώτους εμπορικούς ραδιοφωνικούς σταθμούς στις ΗΠΑ. 

Πανοραμική φωτογραφία του Schenectady

  Το Schenectady  διέθετε πολλές και καλές υπεραστικές  συγκοινωνίες για επιβάτες, με λεωφορεία και τραίνα, ιδιαίτερα προς τη Νέα Υόρκη και το Σικάγο.

   Το Schenectady είχε πληθυσμό 13.655 κατ. (το 1880), 31.682  κατ. (το 1900) και 92.061 κατ. (το 1950). Ήταν κάποτε γνωστή ως «Η πόλη των Φώτων και Ρυμουλκών στον Κόσμο» - μια αναφορά σε δύο εξέχουσες επιχειρήσεις της πόλης, την Edison Electric Company (γνωστή σήμερα ως General Electric και την Αμερικανική Εταιρεία Ατμομηχανών (ALCO). Στα τέλη του 20ου αιώνα, το Schenectady αποτελεί μέρος μιας μητροπολιτικής περιοχής με την καλύτερη οικονομική υγεία.

    Στην απογραφή του 2000, είχε πληθυσμό 61.821 κατοίκους.

Στο Σενέκταντι (Schenectady) : Τον Απρίλιο του 1912 ήρθαν και εγκαταστάθηκαν εδώ δύο άτομα της οικογένειας Κατοίκου. Ήταν ο Ευάγγελος Κων. Κατοίκος και ο Ηλίας Ιωάν. Κατοίκος, που έγιναν δεκτοί από τον κοινό φίλο τους Σαράντη Κάνσας.

    Αυτά τα δύο άτομα μόνον ήρθαν και εργάστηκαν στο Σενέκταντι.

--------

Στο βάθος η κάτω πόλη του Canton

Κάντον (Canton), Οχάιο : Είναι πόλη στην Πολιτεία του Οχάιο, 96 χλμ. νότια του Κλίβελαντ.  Ιδρύθηκε το 1805. Το 1822 ενσωματώθηκε ως και, στη συνέχεια, ως πόλη το 1838-1954. Έγινε κατασκευαστικό κέντρο, λόγω της θέσης της με πολυάριθμες σιδηροδρομικές γραμμές.  Μετά την παρακμή των μονάδων βαριάς κατασκευής, η πόλη ανέπτυξε τους τομείς παροχής υπηρεσιών (λιανικό εμπόριο, εκπαίδευση, τράπεζες και υγειονομική περίθαλψη).

   Ο πληθυσμός ήταν 80.806 κάτ. (απογραφή 2000) ενώ μειώθηκε σε 78.319 κατ. (απογραφή 2007). Στο Canton βρίσκεται το Εθνικό Μνημείο η Προεδρική Βιβλιοθήκη και το Μουσείο Mc Kinley (διετέλεσε πρόεδρος των ΗΠΑ).

Στο Κάντον (Canton) του Οχάιο : Ήρθαν τον Ιανουάριο του 1921 και εγκαταστάθηκαν ο Ιωάν. Καλτσής και ο Φώτιος Ντεληθέος (β’ ταξίδι του). Τους υποδέχτηκαν εκεί ο φίλος Ζάχος Παυλέτσης και ο αδερφός Νικόλαος Ντεληθέος. Δεν υπήρχαν άλλοι.

--------

Γιάνγσταουν (Youngstown), Οχάιο :  Είναι πόλη των ΗΠΑ, στην Πολιτεία του Οχάιο.   Ιδρύθηκε το 1796 και αναγνωρίστηκε το 1848 ως χωριό και ως πόλη το 1867. Βρίσκεται στο μέσο μεταξύ της πόλης της Νέας Υόρκης και του Σικάγου. Πήρε το όνομά της για τον Νεαρό Γιάννη (John Young) ιδρυτή του πρώτου πριονιστήριου και αλευρόμυλου. Στις αρχές της δεκαετίας του 1800 ανακαλύφθηκε ο άνθρακας. Χρησιμοποιήθηκε ως καύσιμο των ατμοπλοίων. Το 1856 ο σιδηρόδρομος βοήθησε στην περαιτέρω οικονομική ανάπτυξη. Η βιομηχανία άνθρακα έφερε εκατοντάδες μετανάστες από την Ευρώπη, μεταξύ αυτών και Ελλήνων. 

Η κεντρική πλατεία του Youngstown (1910)

  Τα μεγάλα κοιτάσματα άνθρακα και του σιδήρου, δημιούργησαν σημαντική βιομηχανία σιδήρου και χάλυβα. Με υψικάμινο από το 1803 παραγόταν σίδηρος και ατσάλι για πολλές βιομηχανικές χρήσεις. Οι τοπικές εταιρείες απορροφήθηκαν το 1901 από την US Steel (Εθνική Εταιρεία Χάλυβα). Από το 1920-1960 παρήγαγε ατσάλι, ενώ μετά μειώθηκε η παραγωγή της.

      Ο πληθυσμός της από 30.667 κατ. (το 1900) αυξανόταν σε 79.066 κάτ (το 1910), 132.358 κάτ. (το 1920) και 170.002 κάτ. (το 1930), ενώ μετά μειώθηκε. Τα τελευταία χρόνια (2000) ο πληθυσμός της ήταν  82.026 κάτ.

--------

Στην Youngstown του Οχάιο : Τον Ιούλιο του 1920 ήρθε και εγκαταστάθηκε εδώ ο Νικόλαος Σκεντέρης. Ήταν ήδη εκεί ο ανεψιός του Δημ. Παπακωστάκης. Για τον Νικ. Σκεντέρη ήταν το δεύτερο ταξίδι στις ΗΠΑ. Στο προηγούμενο είχε δουλέψει την περίοδο 1909-1912, αλλά αλλού (στην πολιτεία Ουάσινγκτον).

-----------

Σπόκαν[5] (Spokane), Washington : Η περιοχή κατοικήθηκε πριν 8-12 χιλιάδες χρόνια από τροφοσυλλέκτες. Οι απόγονοι των φυλών Spokane ήταν αλιείς. Στις αρχές του 19ου αιώνα, ήρθαν λευκοί κυνηγοί γούνας. Η φυλή Spokane έχασε το μισό της πληθυσμό από επιδημία ευλογιάς. Η περιοχή εξερευνήθηκε από  τον Καναδό D. Thompson, που είχε εταιρεία γούνας από κάστορες. Το 1810 ίδρυσαν εμπορική θέση στον ποταμό Spokane. Μετά από διαπραγμάτευση για το εμπόριο γούνας, έκλεισε η συμφωνία με την πολιτεία Ουάσινγκτον. Από το 1871 άρχισε η εποίκηση, με αγορές γης, πριονιστήρια και πρώτη διέλευση της σιδηροδρομικής γραμμής (από το 1881). Το 1880 ο στρατός των ΗΠΑ δημιούργησε στρατόπεδο για ασφάλεια του σιδηροδρόμου.

Η πόλη Spokane

   Σχηματίστηκε η πόλη Spokane, που από 1.000 κάτ. (1881) αυξήθηκε σε 19.922 κατ. (1890) και σε 36.848 κατ. (1900), λόγω του σιδηροδρόμου. Το 1889 μεγάλη πυρκαγιά κατέστρεψε το εμπορικό κέντρο της πόλης (32 μεγάλα κτίρια κάηκαν). Η ανάπτυξη όμως συνεχίστηκε. Από το 1891 η πόλη έχει μόνιμα το νέο όνομα Spokane. Στα τέλη του 1800, ανακαλύφθηκε χρυσός και άργυρος στο βορειοδυτικό χερσαίο Η περιοχή Spokane θεωρείται μία από τις πιο παραγωγικές περιοχές εξόρυξης στη Βόρεια Αμερική.

      Έποικοι έφτασαν από άλλες πολιτείες ή ευρωπαίοι μετανάστες, ώστε το 1910 ο πληθυσμός του Spokane έφτασε τους 104.000 κατ. Η πόλη έγινε ένα από τα σημαντικότερα σιδηροδρομικά κέντρα των δυτικών Ηνωμένων Πολιτειών. Το 1910 η ανάπτυξη του Spokane σταμάτησε απότομα, με παράλληλη μείωση του πληθυσμού της. Εθνικές εταιρείες (κι όχι ντόπιες) απέκτησαν τον  έλεγχο των ορυχείων και των περιφερειακών πόρων, μειώνοντας τα κεφάλαια και τις επενδυτικές ευκαιρίες στην πόλη. Το 1920-30 είναι μικρή η ανάπτυξη. Με την έναρξη του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου,  η κατάσταση του Spokane βελτιώθηκε, καθώς κινήθηκε η παραγωγή αλουμινίου στην κοιλάδα του Spokane, λόγω της φθηνής ηλεκτρικής ενέργειας και της αυξημένης ζήτησης για αεροσκάφη.

     Η οικονομία του Spokane βασιζόταν, κατά παράδοση, σε φυσικούς πόρους, όμως, η οικονομία της πόλης έχει διαφοροποιηθεί για να συμπεριλάβει άλλες βιομηχανίες, συμπεριλαμβάνοντας τομείς της υψηλής τεχνολογίας και βιοτεχνολογίας. Σήμερα το Spokane είναι έδρα της ομώνυμης κομητείας Spokane County και η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της πολιτείας Ουάσινγκτον, με πληθυσμό 200.975 κατ. (2007).

Στο Σπόκαν (Spokane) της Ουάσινγκτον : Την περίοδο 1909-1912 είχε έρθει για πρώτη φορά ο Δημήτριος Ντεληθέος (1885-;). Την περίοδο 1910-1912 είχε έρθει για πρώτη φορά ο Νικόλαος Μαρκούσης.

   Το Μάρτιο του 1911 αφίχθηκε ο Γεώργιος Τσακτάνης κοντά σε έναν ξάδερφό του. Τον Απρίλιο του 1912 ήρθε και εγκαταστάθηκε ο Ανδρέας Μούτσελος. Το βοήθησε ο αδελφός του Ιωάννης Μούτσελος που ήδη βρισκόταν στον τόπο αυτόν.

   Δεν υπήρχαν άλλοι.

-----

Στο Σεμπόιγκαν (Sheboygan) του Ουϊσκόνσιν :  Τον Ιούλιο του 1914 επέλεξε και ήρθε ο Σπύρος Καραγεώργος. Είχε ένα φίλο εκεί τον Κώστα Κατσαρό.

-----

Στο Κόλεμπρουκ (Colebrook) του Νιου Χαμσάιρ : Το Νοέμβριο του 1910 ήρθε ο Χαράλαμπος Μούτσελος κοντά στο αδελφό του Ιωάννη Μούτσελο.

5. Η ζωή του μετανάστη στην Αμερική

     Οι Έλληνες που μετανάστευαν στις υπερπόντιες χώρες, εκτός από τη σωματική ικανότητα, δε διέθεταν άλλο προσόν. Έφταναν στην Πάτρα ή στον Πειραιά και αντίκριζαν για πρώτη φορά θάλασσα και βαπόρια. Κάποιοι ήταν αγράμματοι, μερικοί είχαν τελειώσει το Δημοτικό[6], ήταν “άβγαλτοι” και αθώοι, στερημένοι άνθρωποι, πού δεν είχαν συνείδηση της δύναμής τους, ούτε φυσικά των δικαιωμάτων τους. Ήταν δηλαδή το κατάλληλο υλικό για εκμετάλλευση.

Η ζωή στην Αμερική, ειδικά στην αρχή,  ήταν πολύ δύσκολη. Δεν ήξεραν τη γλώσσα, ήταν ανειδίκευτοι εργάτες ή αγρότες και αντιμετώπιζαν την άρνηση των ντόπιων. Αναλάμβαναν τις πιο ανθυγιεινές και σκληρές δουλειές. Μερικοί έγιναν πλανόδιοι πωλητές (λαχανικά, φρούτα, γλυκά, λουλούδια). Αρκετοί έγιναν λούστροι (στο βορρά, οι περισσότεροι λούστροι ήταν Έλληνες).

Για να κάνουν οικονομία στα χρήματα έμεναν σε άθλια υπόγεια, σε  ένα δωμάτιο με πολλά κρεβάτια ή στο πάτωμα, χωρίς αερισμό και καθαριότητα. Να σημειωθεί ότι τότε «θέριζε» η φυματίωση.

Κάποιοι άλλαξαν[7] δουλειά και πόλη κι έγιναν εργάτες σε βιομηχανίες. Άλλοι από λαντζιέρηδες  μάζεψαν κάποια χρήματα και άνοιξαν δικό τους μαγαζί.  Τελικά πλούτισαν. Το 1920 αρκετοί Έλληνες είχαν μικρές επιχειρήσεις με γλυκίσματα (ζαχαροπλαστεία), εστιατόρια, ανθοπωλεία, καπελάδικα, καθαριστήρια, τσαγκάρικα ή έκαναν (λιανικό ή χονδρικό) εμπόριο[8].

     Το φθινόπωρο του 1912 άρχισε η επιστράτευση και αμέσως οι Βαλκανικοί Πόλεμοι. Η μετανάστευση σταμάτησε και οι νέοι μας ντύθηκαν το χακί και πήγαν στον πόλεμο εναντίον Τούρκων και Βουλγάρων, με πολλά θύματα. Από την Αμερική κάποιοι γύρισαν και υπηρέτησαν τη θητεία τους ή ήταν επίστρατοι. Το 1914, μετά το τέλος του πολέμου έφυγαν ξανά. Κάποιοι άλλοι γύρισαν μετά το 1918 και στρατεύτηκαν φτάνοντας με το 2ο Σύνταγμα Πεζικού Λαμίας ή με το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων της Λαμίας μέχρι την Ουκρανία και το 1920-22 πολέμησαν στη Μικρά Ασία.

      Κάποιοι δυστυχώς δεν τα κατάφεραν, με βασικότερη αιτία την υγεία. Οι συνθήκες ζωής, η κούραση και η φύση της εργασίας (εργάτες ορυχείων, στις γραμμές του σιδηροδρόμου σε όλες τις καιρικές συνθήκες, ατυχήματα, ασθένειες[9], κ.ά.) με την κακή ψυχολογία από την έλλειψη της οικογένειας δεν οδήγησαν το μετανάστη στον «παράδεισο» της επιτυχίας. Έτσι αρρώστησαν και πέθαναν στα ξένα. Στην Κλειτσό έστελναν για κάποια χρόνια όσα χρήματα επέτρεπε η οικονομική τους κατάσταση, βοηθώντας τη γονική οικογένεια. Άλλοι δεν μπόρεσαν να προσαρμοστούν στις ξένες συνθήκες ζωής ή ατύχησαν στους ανθρώπους και στον τόπο όπου βρέθηκαν.

       Αντίθετα κάποιοι μετανάστες του Κλειτσού, θα πρόκοψαν τόσο επαγγελματικά, όσο και στην προσωπική τους ζωή. Επιστρέφοντας οι περισσότεροι παντρεύτηκαν ελληνίδες ή στα ξένα παντρεύτηκαν αλλοδαπές γυναίκες κι απέκτησαν οικογένειες με παιδιά, που στη συνέχεια επίσης ευδοκίμησαν στην Αμερική. Δημιούργησαν επιχειρήσεις και απέκτησαν περιουσίες. Αυτό πρέπει να διερευνηθεί από κάποιον Κλειτσιώτη που ξέρει τα πρόσωπα και την τύχη τους στα επόμενα της μετανάστευσης χρόνια.

6. Αλφαβητικός Πίνακας μεταναστών του Κλειτσού στις ΗΠΑ

 

-----

Το κτίριο της Υπηρεσίας Μετανάστευσης των ΗΠΑ (νησί Έλλις) στις αρχές του 20ού αιώνα

-----

               7. Σύντομο μεταναστευτικό χρονικό

      Οι πρωτοπόροι που άνοιξαν το δρόμο για την Αμερική ήταν : ο Γεώργιος Καράς, που πήγε το 1902 για πρώτη φορά μέχρι το 1905 και επέστρεψε. Επίσης, ο Νικόλαος Ντεληθέος, που πήγε το 1905, στη Νέα Υόρκη και επέστρεψε το 1910. Πιθανά να υπήρξαν και άλλοι, που είτε δεν βρέθηκαν στην αναζήτηση αυτή, είτε εισήλθαν στις ΗΠΑ από άλλο λιμάνι εκτός της Νέας Υόρκης και δεν έχουν καταγραφεί στα αρχεία του νησιού Έλλις.

Α. Οι πρωτοπόροι του 1907

   Στη διάρκεια του 1907  έγιναν 5 μεταναστευτικά ταξίδια, τα 2 ήταν ομαδικά και τα άλλα 3 ήταν μεμονωμένες αναχωρήσεις. Συνολικά έφυγαν 13 άτομα. Πι αναλυτικά :

   Η πρώτη μεμονωμένη αναχώρηση έγινε από τον Κωνσταντίνο Ντεληθέο. Στις 22 Ιανουαρίου 1907, από το λιμάνι της Πάτρας, έφυγε με το ατμόπλοιο “Gerty” και στις 16 Φεβρουαρίου έφτασε στην Αμερική. Ήταν τότε 19 ετών και ανύπαντρος. Δήλωσε εργάτης και ως τόπο προορισμού του τη Νέα Υόρκη, όπου ήταν ο αδελφός του Νικόλαος Ντεληθέος.

    Η πρώτη μεγάλη ομάδα του 1907, περιλάμβανε επτά άτομα και έδειξε το δρόμο στους άλλους για την Αμερική, και την απαριθμούσαν οι (σε αλφαβητική σειρά) : Δημήτριος Δημητρόπουλος, Γεώργιος Ζαγαριώτης, Νικόλαος Μαλάμης, Γεώργιος Πάνου, Περικλής Παπαγεωργίου, Ευστράτιος Παπαευσταθίου και Δημήτριος Σωτηρογιάννης. Από το λιμάνι του Πειραιά στις 29 Μαρτίου 1907, επιβιβάστηκαν στο ατμόπλοιο “Sicilian Prince” και μετά από ταξίδι δύο εβδομάδων, στις 13 Απριλίου έφτασαν στο λιμάνι της Νέας Υόρκης. Φτάνοντας εκεί καταγράφηκαν τα στοιχεία τους. Απ’ αυτά μας γίνεται γνωστό ότι :

·        Ο Δημήτριος Δημητρόπουλος, ήταν τότε 30 ετών, ανύπαντρος, εργάτης, με προορισμό τη Νέα Υόρκη, όπου ήταν ένας συμπατριώτης του.

·        Ο Γεώργιος Ζαγαριώτης, ήταν τότε 40 ετών, παντρεμένος, δήλωσε εργάτης, με τελικό προορισμό τη Νέα Υόρκη, όπου ήταν ο φίλος του Νικόλαος Δεληθέος.

·        Ο Νικόλαος Μαλάμης, ήταν τότε 26 ετών, ανύπαντρος, δήλωσε εργάτης, με τελικό τόπο προορισμού τη Νέα Υόρκη, όπου ήταν ο φίλος του Γεώργιος Παπαγεωργίου.

·        Ο Γεώργιος Πάνου, ήταν τότε 35 ετών, παντρεμένος, δήλωσε εργάτης, με τελικό προορισμό τη Νέα Υόρκη, όπου ήταν ο φίλος του Γεώργιος Παπαγεωργίου.

·        Ο Περικλής Παπαγεωργίου, ήταν τότε 19 ετών, ελεύθερος, δήλωσε εργάτης με κατεύθυνση τη Νέα Υόρκη,  όπου ήταν ο αδελφός του Γεώργιος Παπαγεωργίου.

·        Ο Ευστράτιος Παπαευστρατίου, ήταν τότε 35 ετών, παντρεμένος, με απασχόληση ως εργάτης και τόπο τελικού προορισμού τη Νέα Υόρκη, όπου ήταν ο φίλος του Φώτης Σολούβρος.

·    Ο Δημήτριος Σωτηρογιάννης, ήταν τότε 26 ετών, ανύπαντρος, δήλωσε εργάτης, με τελικό τόπο προορισμού τη Νέα Υόρκη, όπου ήταν ο φίλος του Γεώργιος Παπαγεωργίου.

 

Σχέδιο του πλοίου “Sicilian Prince»

   Η δεύτερη μεμονωμένη αναχώρηση έγινε από το Νικόλαο Θεοδωράκη. Στις αρχές Ιουνίου 1907, από το λιμάνι της Πάτρας πήρε το πλοίο “Gerty” και στις 23 Ιουνίου αποβιβάστηκε στην Αμερική. Ήταν τότε 21 ετών, ανύπαντρος, δήλωσε εργάτης με τόπο προορισμού τη Νέα Υόρκη, όπου ήταν ο φίλος του Περικλής Κυραμάρης.

   Η τρίτη μεμονωμένη αναχώρηση έγινε από το Γεώργιο Καρά. Στις 29 Ιουνίου 1907, στο λιμάνι της Πάτρας επιβιβάστηκε στο ατμόπλοιο “Laura” και στις 17 Ιουλίου έφτασε στην Αμερική. Ήταν τότε 34 ετών, ανύπαντρος και δήλωσε ως απασχόληση εργάτης. Ήταν το δεύτερο ταξίδι του, εφόσον είχε πρωτοπάει την τριετία 1902-1905. Τόπος προορισμού του η Νέα Υόρκη.

Η δεύτερη ομάδα μεταναστών στο 1907 αποτελείτο από τρία άτομα : τον Ιωάννη Μούτσελο, τον Κωνσταντίνο Παπαδογούλα και το Νικόλαο Παπαδογούλα. Από το λιμάνι του Πειραιά, στις 14 Οκτωβρίου 1907 επιβιβάστηκαν στο ατμόπλοιο “Napolitan Prince” και στις 4 Οκτωβρίου έφτασαν στην Αμερική. Από τα βιβλία της Υπηρεσίας Μετανάστευσης των ΗΠΑ έχουμε ότι :

·      Ο Ιωάννης Μούτσελος δήλωσε ως τόπο προηγούμενης κατοικίας το Καρπενήσι, ήταν τότε 25 ετών, ανύπαντρος, με τόπο γέννησής του τον Κλειτσό, όπου ήταν ο αδελφός του. Ήταν εργάτης και πήγαινε στη Νέα Υόρκη, όπου ήταν ο φίλος του Γ. Παπαγεωργίου.

·        Ο Κωνσταντίνος Παπαδογούλας ήταν τότε 25 ετών, παντρεμένος. Γεννήθηκε στον Κλειτσό, όπου ήταν ο θείος του Γ. Παπαδογούλας. Ήταν εργάτης, με τόπο προορισμού τη Νέα Υόρκη όπου ήταν ο φίλος του Α. Παναγάκης.

·        Ο Νικόλαος Παπαδογούλας ήταν τότε 25 ετών, ανύπαντρος. Δήλωσε ως τόπο γέννησης το Καρπενήσι, ενώ ως πλησιέστερο συγγενή του το θείο του Γ. Παπαδογούλα, στον Κλειτσό. Δήλωσε εργάτης με τόπο προορισμού τη Νέα Υόρκη όπου ήταν ο φίλος του Α. Παναγάκης.

Το ατμόπλοιο “Napolitan Prince”

Β. Διατήρηση του μεταναστευτικού ρεύματος στο 1909

   Στη διάρκεια του 1909 έγιναν 5 αναχωρήσεις, οι 3 ήταν ομαδικές και οι άλλες 2 ήταν μεμονωμένες. Συνολικά στο 1909 έφυγαν 13 μετανάστες. Πιο συγκεκριμένα :

     Η πρώτη ομαδική αναχώρηση περιλάμβανε δύο άτομα, τον Ταξ. Καραγιώργη και το Νικ. Σταθάκη. Από το λιμάνι του Πειραιά, στις 6 Μαρτίου 1909, επιβιβάστηκαν στο πλοίο “Gallia” και στις 30 Μαρτίου έφτασαν στην Αμερική. Από την καταγραφή των στοιχείων τους εκεί, προκύπτει ότι:

·        Ο Ταξιάρχης Καραγιώργης (ή Καραγεώργης) ήταν τότε 19 ετών και ανύπαντρος. Ο πατέρας του στον Κλειτσό λεγόταν Χρήστος. Δήλωσε εργάτης με τελικό προορισμό τη Νέας Υόρκη, όπου ήταν ο ξάδερφός του Γεώργ. Παπαγεωργίου.

·        Ο Νικόλαος Σταθάκης ήταν 35 ετών, αγράμματος και παντρεμένος. Τη γυναίκα του στο χωριό την έλεγαν Αγγελική. Δήλωσε ως τόπο προηγούμενης διαμονής το Καρπενήσι και όχι τον Κλειτσό. Ήταν εργάτης και πήγαινε για δουλειά στη Νέα Υόρκη κοντά στον συμπατριώτη του Κώστα Παπαδογούλα.

     Η δεύτερη ομαδική αναχώρηση στο 1909 περιλάμβανε δύο άτομα, τον Ιωάν. Θεογιάννη και τον Κων. Λιανό. Από το λιμάνι της Πάτρας στις 29 Μαρτίου 1909, πήραν το ατμόπλοιο “Laura” και στις 15 Απριλίου αποβιβάστηκαν στο λιμάνι της Νέας Υόρκης. Κατά την άφιξή τους :

·        Ο Ιωάννης Θεογιάννης, που ήταν τότε 19 ετών, ανύπαντρος, γεννημένος στον Κλειτσό, όπου ζούσε ο πατέρας του Νικόλαος. Δήλωσε εργάτης, με τόπο τελικού προορισμού το Μάνστεστερ του Νιού Χαμσάιρ, όπου ήταν ο φίλος του Δημήτριος Καλτσάς.

·        Ο Κωνσταντίνος Λιανός, που ήταν τότε 39 ετών και παντρεμένος με την Κυριακούλα, που ήταν στον Κλειτσό. Δήλωσε εργάτης, όπως και ο προηγούμενος, που πάει για δουλειά στο Μάνστεστερ του Νιού Χαμσάιρ, όπου ήταν ο φίλος του Δημήτριος Καλτσάς.

   Η πρώτη μεμονωμένη αναχώρηση στο 1909 έγινε από το Γεώργιο Φραγκάκη. Προς το τέλος Απριλίου 1909, έφυγε από το λιμάνι της Πάτρας, με το πλοίο “Argentina” και στις 13 Μαΐου αποβιβάστηκε στην Αμερική. Ήταν τότε 21 ετών, ανύπαντρος, είχε δε γεννηθεί στον Κλειτσό, όπου ζούσε ο πατέρας του Ν. Φραγκάκης. Δήλωσε εργάτης με προορισμό τη Νέα Υόρκη, όπου ήταν και ο φίλος του Λέο Θεοφάνης.

Η τρίτη ομαδική αναχώρηση του ίδιου έτους, περιλάμβανε επτά άτομα (με αλφαβητική σειρά) τους : Ιωάν. Διαμαντή, Αναστ. Καλτσά, Ελ. Καλτσά, Χαρ. Λιανό, Φώτ. Παπαγεωργίου, Κων. Παπαστάθη και Χαρ. Τσαμασιώτη. Από το λιμάνι της Πάτρας, στις 31 Μαΐου 1909, επιβιβάστηκαν στο ατμόπλοιο “Martha Washington” και στις 14 Ιουνίου έφτασαν στην Αμερική. Από τα στοιχεία που καταγράφηκαν προκύπτει ότι :

·        Ο Ιωάννης Διαμαντής, που τότε ήταν 24 ετών, ανύπαντρος, γεννημένος στον Κλειτσό, όπου ζούσε ο πατέρας του Κωνσταντίνος. Δήλωσε εργάτης, με τόπο τελικού προορισμού τη Νέα Υόρκη, όπου ήταν ο φίλος του Νικόλαος Ράγκος.

·        Η Αναστασία Καλτσά, ανήλικη 11 ετών, αγράμματη, με πλησιέστερο συγγενή στην πατρίδα το θείο της Αναστάσιο Καραχάλιο στο χωριό Βέλεσι Καρδίτσας. Γράφτηκε ως χωρική (peasant) που είχε ως προορισμό το Μάνστεστερ του Νιού Χαμσάιρ, όπου ήταν ο πατέρας της Δημήτριος Καλτσάς.

·        Η Ελένη Καλτσά, ανήλικη 16 ετών, αγράμματη, αδελφή της προηγούμενης, με πλησιέστερο συγγενή στην πατρίδα το θείο της Αναστάσιο Καραχάλιο στο χωριό Βέλεσι Καρδίτσας. Γράφτηκε ως χωρική (peasant) που είχε ως προορισμό το Μάνστεστερ του Νιού Χαμσάιρ, όπου ήταν ο πατέρας της Δημήτριος Καλτσάς.

Το ατμόπλοιο “Martha Washington”

·        Ο Χαράλαμπος Λιανός, που ήταν 24 ετών και παντρεμένος. Τη γυναίκα του την έλεγαν Αναστασία και ζούσε στον Κλειτσό. Για απασχόληση δήλωσε εργάτης, με τόπο προορισμού το Μάνστεστερ του Νιού Χαμσάιρ, όπου ήταν ο φίλος του Νικόλαος Θεοδωράκης.

·        Ο Φώτιος Παπαγεωργίου, που ήταν 19 ετών, ανύπαντρος, γεννημένος στον Κλειτσό. Τη μητέρα του στο χωριό την έλεγαν Μαρία. Δήλωσε εργάτης, με προορισμό το Μάνστεστερ του Νιού Χαμσάιρ, όπου ήταν ο φίλος του Περικλής Χαλάτσης.

·        Ο Κωνσταντίνος Παπαστάθης, ανήλικος 15 ετών, μαθητής, που γεννήθηκε στον Κλειτσό, όπου ζούσε ο πατέρας του Νικόλαος. Τελικός προορισμός του ήταν το Μάνστεστερ του Νιού Χαμσάιρ, όπου ήταν ο γνωστός του Νικόλαος Κατρούλης.

·        Ο Χαράλαμπος Τσαμασιώτης, που ήταν τότε 35 ετών και παντρεμένος. Τη γυναίκα του την έλεγαν Μαρία και ζούσε στον Κλειτσό. Δήλωσε εργάτης με τόπο τελικού προορισμού το Μάνστεστερ του Νιού Χαμσάιρ, όπου ήταν ο γνωστός του Νικόλαος Κατρούλης.

   Η δεύτερη μεμονωμένη αναχώρηση στο 1909 έγινε από το Δημήτριο Ντεληθέο. Στα μέσα Ιουνίου 1909, από το λιμάνι της Πάτρας, πήρε το πλοίο “Argentina” και την 1^η Ιουλίου έφτασε στη Νέα Υόρκη. Ήταν τότε 24 ετών και ανύπαντρος.

Γ. Τέσσερις μεμονωμένες αναχωρήσεις στο 1910

   Η πρώτη μεμονωμένη αναχώρηση έγινε από το Λουκά Καραγεώργο. Από το λιμάνι της Πάτρας, στις 7 Φεβρουαρίου αναχώρησε με το πλοίο “Alice” και στις 28 Φεβρουαρίου πάτησε πόδι στην Αμερική. Ήταν τότε 18 ετών, ο δε πατέρας του στον Κλειτσό λεγόταν Γρηγόριος. Με 25 $ μαζί του αναζητούσε δουλειά εργάτη στη Νέα Υόρκη όπου ήταν ο φίλος του Ε. Μπαλάφας.

   Η δεύτερη μεμονωμένη αναχώρηση στο 1910 έγινε από το Νικόλαο Καραγιώργο. Τα μέσα Σεπτεμβρίου, από το λιμάνι του Πειραιά, ταξίδεψε με το ελληνόκτητο πλοίο “Patris” και στις 9 Οκτωβρίου έφτασε στις ΗΠΑ. Ήταν τότε 17 ετών.

    Η τρίτη μεμονωμένη αναχώρηση έγινε από τον Κώστα Παυλέτση. Στις 3 Οκτωβρίου 1910, από το λιμάνι της Πάτρας, πήρε το ατμόπλοιο “Columbia” και στις 22 Οκτωβρίου αποβιβάστηκε στο λιμάνι της Νέας Υόρκης. Ήταν 20 χρονών, ανύπαντρος, ο δε πατέρας του στον Κλειτσό λεγόταν Γεώργιος. Δήλωσε εργάτης σε φάρμα και πήγαινε για δουλειά στο Μάνστεστερ του Νιού Χαμσάιρ, όπου ήταν ο αδελφός του Ν. Παυλέτσης.

   Η τέταρτη μεμονωμένη αναχώρηση του 1910 έγινε από τον Χαράλαμπο Μούτσελο. Από το λιμάνι της Πάτρας, στις 14 Νοεμβρίου, έφυγε με το πλοίο “Martha Washington” και στις 28 Νοεμβρίου πάτησε πόδι στην Αμερική. Ήταν τότε 40 χρονών και παντρεμένος. Δήλωσε εργάτης σε φάρμα και με 23 $ στην τσέπη πήγαινε στη Νέα Υόρκη. Άλλαξε γνώμη όμως και ως προορισμό του δήλωσε την πόλη Colebrook του Νιού Χαμσάιρ, όπου ήταν ο αδερφός του Ιωάν. Μούτσελος.

Δ. Δύο μεμονωμένες αναχωρήσεις στο 1911

   Η πρώτη μεμονωμένη αναχώρηση έγινε από το Νικόλαο Καραγεώργο. Από την Ελλάδα με πλοίο βρέθηκε στην Ιταλία. Στις 6 Δεκεμβρίου 1910, από το λιμάνι της Νάπολι, επιβιβάστηκε στο πλοίο “Regina d’ Italia” και στις 20 Ιανουαρίου 1911 αποβιβάστηκε στο λιμάνι της Νέας Υόρκης. Ήταν τότε 17 χρονών και πίσω στην πατρίδα ήταν η μάνα του Φώτω. Δήλωσε εργάτης με προορισμό το Μάνστεστερ του Νιού Χαμσάιρ, όπου ήταν ο πατέρας του Γρηγόριος.

   Η δεύτερη μεμονωμένη αναχώρηση έγινε από το Γεώργιο Τσακτάνη. Από το λιμάνι της Πάτρας, στις 27 Φεβρουαρίου ταξίδεψε με το πλοίο “Martha Washington” και στις 13 Μαρτίου έφτασε στην Αμερική. Ήταν τότε 30 χρονών και παντρεμένος. Η γυναίκα του στον Κλειτσό λεγόταν Παρασκευή.Αναζητούσε δουλειά εργάτη σε φάρμα και με 25 $ μαζί του πήγαινε στο Σπόκαν (Spokane) της πολιτείας Ουάσινγκτον, όπου είχε τον ξάδερφό του Β. Σουλούκο.

Ε. Κορύφωση του μεταναστευτικού ρεύματος στο 1912

    Στη διάρκεια του 1912, έγιναν 6 μεταναστευτικά ταξίδια, τα 4 ήταν ομαδικά και τα άλλα 2 ήταν μεμονωμένα. το μεταναστευτικό ρεύμα του Κλειτσού κορυφώνεται με 18 άτομα να φεύγουν στην Αμερική (ΗΠΑ). Συνολικά έφυγαν 21 άτομα. Πιο αναλυτικά :

   Η πρώτη ομαδική αναχώρηση στο 1912 ήταν διμελής από τους Νικ. Δημητρόπουλο και Ταξ. Τσούλο. Από το λιμάνι του Πειραιά, στις 24 Φεβρουαρίου ταξίδεψαν με το ελληνόκτητο πλοίο “Themistocles” και στις 19 Μαρτίου αφίχθηκαν στις ΗΠΑ. Άλλα στοιχεία μας πληροφορούν ότι :

·        Ο Νικόλαος Δημητρόπουλος ήταν 20 χρονών. Η μητέρα του στο χωριό λεγόταν Σταυρούλα. Με 24 $ στην τσέπη αναζητούσε δουλειά εργάτη σε φάρμα στη Νέα Υόρκη, αλλά άλλαξε γνώμη και θα πάει στην πόλη Λίμα (Lima) της πολιτείας Ουάσινγκτον, όπου ήταν ένας ξάδερφός του.

·        Ο Ταξιάρχης Τσούλος ήταν 20 επίσης, ο δε πατέρας του στον Κλειτσό λεγόταν Κωνσταντίνος. Προορισμός του για δουλειά εργάτη σε φάρμα η πόλη Σπόκαν (Spokane) της πολιτείας Ουάσινγκτον.

   Η δεύτερη ομαδική αναχώρηση στο 1912 περιλάμβανε πέντε άτομα. Ήταν οι : Λουκ. Καραγεώργος, Ευάγ. Κατοίκος, Ηλ. Κατοίκος, Κώστ. Μουμπούλης και Ανδρ. Μούτσελος. Το ταξίδι τους έγινε τμηματικά. Από την Ελλάδα με πλοίο πέρασαν στην Ιταλία. Στις 5 Απριλίου 1912, από το λιμάνι της Γένοβας (Genoa) πήραν το ατμόπλοιο “Cincinnati” και στις 17 Απριλίου αποβιβάστηκαν στο λιμάνι της Νέας Υόρκης. Στις υπηρεσίες Μετανάστευσης των ΗΠΑ καταγράφηκε ότι :

·        Ο Λουκάς Καραγεώργος, ήταν τότε ηλικίας 20 ετών, παντρεμένος με τη Φωτεινή, που ήταν στον Κλειτσό. Δήλωσε εργάτης με τόπο τελικού προορισμού το Μπρίτζπορτ (Bridgeport) του Κοννέκτικατ, όπου ήταν ο φίλος του Σεραφείμ Κοντογιάννης.

·        Ο Ευάγγελος Κατοίκος, που ήταν τότε 25 ετών, ανύπαντρος. Ο πατέρας του στον Κλειτσό λεγόταν Κωνσταντίνος. Δήλωσε εργάτης και πήγαινε για δουλειά στο Σενέκταντι (Schenectady) της πολιτείας Νέας Υόρκης, όπου ήταν ο φίλος του Σαράντης Κάνσας.

·        Ο Ηλίας Κατοίκος, που ήταν τότε 20 ετών και ανύπαντρος. Ο πατέρας του στον Κλειτσό λεγόταν Ιωάννης. Δήλωσε εργάτης, με τόπο τελικού προορισμού το Σενέκταντι (Schenectady) της πολιτείας Νέας Υόρκης, όπου ήταν ο φίλος του Σαράντης Κάνσας.

Το ατμόπλοιο Cincinnati

·        Ο Κώστας Μουμπούλης, που ήταν 36 ετών τότε και παντρεμένος. Η γυναίκα του στον Κλειτσό λεγόταν Γιούλα. Δήλωσε εργάτης με προορισμό το Μπρίτζπορτ του Κοννέκτικατ. Ως γνωστό του στις ΗΠΑ δήλωσε το φίλο του Κωνσταντίνο Κοντογιάννη, στη Νέα Υόρκη.

·        Ο Ανδρέας Μούτσελος (γράφτηκε στα αμερικάνικα Moutsosolas) ήταν τότε 42 ετών και παντρεμένος. Η γυναίκα του στον Κλειτσό λεγόταν Φώτω. Δήλωσε εργάτης, με τόπο προορισμού το Σπόκαν (Spokane) της πολιτείας Ουάσινγκτον, όπου ήταν ο αδερφός του Ιωάννης Μούτσελος (στα αμερικάνικα γράφτηκε Moutsolos).

   Η πρώτη μεμονωμένη αναχώρηση στο 1912 έγινε από το Γεώργιο Σφέτσα. Από το λιμάνι της Πάτρας, στις 6 Μαΐου 1912, πήρε το πλοίο “Martha Washington” και στις 20 Μαΐου έφτασε στην Αμερική. Ήταν τότε 30 ετών και ανύπαντρος. Η μητέρα του στον Κλειτσό λεγόταν Μάρθα. Δήλωσε εργάτης σε φάρμα (farm labourer) με τόπο προορισμού τη Νέα Υόρκη, όπου ήταν ένας φίλος του.

   Η τρίτη ομαδική αναχώρηση του έτους 1912 αποτελείτο από επτά άτομα και περιλάμβανε τους : Ευάγ. Γκιάτσο, Χαράλ. Γκιάτσο, Αθαν. Θεοδωράκη, Γεώρ. Θεοδωράκη, Δημ. Κατσομήτρο, Νικ. Παπαθέου και Νικ. Σταθάκη. Στις 17 Ιουνίου 1912, από το λιμάνι της Πάτρας, επιβιβάστηκαν στο πλοίο “Martha Washington” και στις 30 Ιουνίου έφτασαν στο λιμάνι της Νέας Υόρκης. Φτάνοντας καταγράφηκε ότι :

·        Ο Ευάγγελος Γκιάτσος (Giatsos) ήταν τότε 21 ετών και ανύπαντρος. Είχε γεννηθεί στον Κλειτσό, όπου ζούσε ο πατέρας του Νικόλαος. Δήλωσε εργάτης σε φάρμα (αγρότης) με προορισμό το Μάντσεστερ του Νιού Χαμσάιρ, όπου ήταν ο ξάδερφός του Ταξ. Καραγιώργης.

·        Ο Χαράλαμπος Γκιάτσος (Giatsos) ήταν τότε 39 ετών και παντρεμένος. Τη γυναίκα του στον Κλειτσό την έλεγαν Γεωργίτσα. Δήλωσε εργάτης σε φάρμα (αγρότης) με τελικό προορισμό το Μάντσεστερ του Νιού Χαμσάιρ, όπου ήταν ο ξάδερφός του Αν. Καραγιώργης.

·        Ο Αθανάσιος Θεοδωράκης ήταν τότε 38 ετών και παντρεμένος. Τη γυναίκα του στον Κλειτσό την έλεγαν Αρετή. Δήλωσε αγρότης με τελικό προορισμό το Μάντσεστερ του Νιού Χαμσάιρ, όπου ήταν ο φίλος του Ν. Παυλέτσης.

·        Ο Γεώργιος Θεοδωράκης ήταν τότε 18 ετών και ανύπαντρος. Τον πατέρα του στον Κλειτσό τον έλεγαν Κώστα. Ως επάγγελμα δήλωσε ράπτης (tailor) με προορισμό το Μάντσεστερ του Νιού Χαμσάιρ, όπου ήταν ο αδελφός του Ελ. Θεοδωράκης.

·        Ο Δημήτριος Κατσομήτρος ήταν 19 ετών και ανύπαντρος. Τον πατέρα του στον Κλειτσό τον έλεγαν Μιχαήλ. Δήλωσε εργάτης σε φάρμα (αγρότης) με τελικό προορισμό τη Νέα Υόρκη, όπου ήταν ο αδελφός του Γ. Κατσομήτρος.

·        Ο Νικόλαος Παπαθέου ήταν τότε 36 ετών και παντρεμένος. Τη γυναίκα του στον Κλειτσό την έλεγαν Φώτω. Δήλωσε εργάτης σε φάρμα, με προορισμό το Μάντσεστερ του Νιού Χαμσάιρ, όπου ήταν ο συγγενής του Ζ. Παυλέτσης.

·        Ο Νικόλαος Σταθάκης ήταν τότε 19 ετών και ανύπαντρος. Ο πατέρας του στον Κλειτσό λεγόταν Δημήτριος. Δήλωσε εργάτης σε φάρμα (αγρότης) με τελικό προορισμό τη Νέα Υόρκη, όπου ήταν ο αδελφός του Ταξ. Σταθάκης.

   Η δεύτερη μεμονωμένη αναχώρηση του 1912 έγινε από τον Σεραφείμ Παπαδογούλα. Από το λιμάνι της Πάτρας, στις 24 Ιουνίου ταξίδεψε με το πλοίο “Argentina” και στις 10 Ιουλίου έφτασε στην Αμερική. Ήταν 20 χρονών. Ο πατέρας του στον Κλειτσό λεγόταν Ιωάννης. Δήλωσε ξυλουργός με προορισμό για δουλειά τη Βοστώνη της Μασαχουσέτης, αλλά άλλαξε γνώμη και δήλωσε το Μάνστεστερ του Νιου Χαμσάιρ, όπου ήταν ο αδερφός του Βασίλειος.

Η τέταρτη ομαδική αναχώρηση στο 1912 αριθμούσε πέντε άτομα, τους : Ανδ. Κατσομήτρο, Ηλ. Κατσομήτρο, Ευάγ. Μαλάμη, Αναστ. Μαρκούτη και Σερ. Σκεντέρη. Στις 26 Αυγούστου 1912, στο λιμάνι της Πάτρας, επιβιβάστηκαν στο ατμόπλοιο “Saxonia” και στις 13 Σεπτεμβρίου 1912 έφτασαν στις ΗΠΑ. Από τα στοιχεία που καταγράφηκαν εκεί, προκύπτει ότι :

·        Ο Ανδρέας Κατσομήτρος, ήταν 22 ετών και ανύπαντρος. Τον πατέρα του στον Κλειτσό τον έλεγαν Κώστα. Δήλωσε ως ασχολία κτηματίας (farmer) και πήγαινε για δουλειά στη Νέα Υόρκη, κοντά στον ξάδερφό του Δ. Κατσιμήτρο (D. Catsimitro).

·        Ο Ηλίας Κατσομήτρος, ήταν τότε 19 ετών, ανύπαντρος και αδελφός του προηγούμενου. Ο πατέρας του λεγόταν Κώστας κι έμενε στον Κλειτσό. Δήλωσε αγρότης με τελικό προορισμό τη Νέα Υόρκη όπου ήταν ο ξάδερφός του Κώστας Κατσιμήτρος.

Το ατμόπλοιο “Saxonia”

 ·        Ο Ευάγγελος Μαλάμης, ήταν 19 χρονών και ανύπαντρος. Τον πατέρα του στον Κλειτσό τον έλεγαν Νίκο. Δήλωσε εργάτης με τόπο τελικού προορισμού το Μάντσεστερ του Νιού Χαμσάιρ, όπου ήταν ο φίλος του Ηλίας Θεοδωράκης.

·        Ο Αναστάσιος Μαρκούτης, ήταν τότε 19 ετών και ανύπαντρος. Ο πατέρας του στον Κλειτσό λεγόταν Νικόλαος. Δήλωσε αγρότης με τελικό προορισμό το Μάντσεστερ του Νιού Χαμσάιρ, όπου ήταν ο ξάδερφός του Ιωάννης Θεογένης.

·        Ο Σεραφείμ Σκεντέρης, ήταν 26 ετών και ανύπαντρος. Η μητέρα του στον Κλειτσό λεγόταν Γιαννούλα. Δήλωσε ως ασχολία αγρότης (farmer) και πήγαινε στο Μάντσεστερ του Νιού Χαμσάιρ, όπου ήταν ο ξάδερφός του Ταξιάρχης Καραγιώργης.

Ζ. Μεμονωμένες αναχωρήσεις στο 1914

     Η πρώτη μεμονωμένη αναχώρηση έγινε από τον Ταξιάρχη Σταθάκη.  Στις 17 Μαρτίου 1914, από το λιμάνι της Πάτρας, έφυγε με το ατμόπλοιο “Laconia (1912)” και στις 2 Απριλίου έφτασε στην Αμερική. Ήταν τότε 28 ετών και ανύπαντρος. Ως πλησιέστερο συγγενή του στον Κλειτσό δήλωσε τον αδελφό του Νικόλαο Σταθάκη. Ήταν εργάτης και με 28 $ μαζί του πήγαινε  στη Νέα Υόρκη, όπου ήταν ο φίλος του Κώστας Κουτσοδήμος. Για τον Ταξιάρχη Σταθάκη αυτό ήταν το δεύτερο ταξίδι στις ΗΠΑ. Το πρώτο ταξίδι ήταν την περίοδο 1911-12.

   Η δεύτερη μεμονωμένη αναχώρηση έγινε από τον Σπύρο Καραγεώργο. Από την Ελλάδα με πλοίο πέρασε στην Πορτογαλία. Στις 16 Ιουνίου από το λιμάνι της Λισαβώνας αναχώρησε με το πλοίο “Carpathia” και στις 3 Ιουλίου πάτησε πόδι στην Αμερική. Ήταν τότε 34 ετών και παντρεμένος. Η γυναίκα του στον Κλειτσό λεγόταν Βασίλω. Δήλωσε κτηματίας (farmer) και πήγαινε για δουλειά στην πόλη Σεμπόιγκαν (Sheboygan) του Ουισκόνσιν, όπου είχε το φίλο του Κώστα Κατσαρό. Για τον Σπύρο Καραγεώργο αυτό ήταν το δεύτερο ταξίδι στις ΗΠΑ, εφόσον είχε ξανάρθει την περίοδο 1909-12 και εργάστηκε στην ίδια περιοχή.

Η. Ο επίλογος της μετανάστευσης προς τις ΗΠΑ (1920-21)

   Την τελευταία 2ετία της μετανάστευσης έγιναν 2 μεμονωμένα ταξίδια και 3 ομαδικά. Συνολικά έφυγαν 8 άτομα του Κλειτσού. Αναλυτικά :

      Η πρώτη ομαδική αναχώρηση περιλάμβανε δύο άτομα τους : Δημ. Ντεληθέο και Νικ. Ντεληθέο. Από το λιμάνι της Πάτρας, την 1η Μαρτίου 1920, έφυγε με το πλοίο “Argentina” και στις 24 Μαρτίου έφτασε στην Αμερική. Τα διαθέσιμα στοιχεία μας πληροφορούν ότι :

·        Ο Δημήτριος Ντεληθέος ήταν τότε 35 ετών και παντρεμένος. Τη γυναίκα του στον Κλειτσό την έλεγαν Κυριακούλα. Δήλωσε εργάτης με προορισμό τη Νέα Υόρκη, όπου ήταν ο φίλος του Δημήτριος Βάγιας. Για τον Δημήτριο Ντεληθέο αυτό ήταν το 2ο ταξίδι του, εφόσον είχε πάει την περίοδο 1909-12.

·        Ο Νικόλαος Ντεληθέος, ήταν τότε 43 ετών και παντρεμένος. Η γυναίκα του ήταν στον Κλειτσό. Δήλωσε εργάτης με τόπο προορισμού του τη Νέα Υόρκη, όπου ήταν ο φίλος Δημήτριος Βάγιας. Για το Νικόλαο Ντεληθέο αυτό ήταν το 2ο ταξίδι του. Είχε έρθει την περίοδο 1905-1910, με προορισμό πάλι τη Νέα Υόρκη.

     Η δεύτερη ομαδική αναχώρηση στο 1920 έγινε από δύο άτομα : τους Νικ. Μαρκούση και Σερ. Παπαδογούλα. Στις 14 Μαΐου 1920, από το λιμάνι της Πάτρας, επιβιβάστηκαν στο πλοίο “Susquehanna” και στις 2 Ιουνίου αποβιβάστηκαν στο λιμάνι της Νέας Υόρκης. Για τους μετανάστες αυτούς μας δίνονται τα παρακάτω στοιχεία :

·        Ο Νικόλαος Μαρκούσης ήταν τότε 29 ετών και ανύπαντρος. Ο πατέρας του στον Κλειτσό λεγόταν Γεώργιος. Δήλωσε εργάτης και τελικός προορισμός του ήταν η Νέα Υόρκη, όπου ήταν ο φίλος του Κωνσταντίνος Κούκος. Αυτό ήταν το δεύτερο ταξίδι που έκανε. Είχε ξανάρθει την περίοδο 1910-12 και εργάστηκε στο Σπόκαν (Spokane) της πολιτείας Ουάσινγκτον.

·        Ο Σεραφείμ Παπαδογούλας, ήταν 41 ετών και ανύπαντρος. Ο πατέρας του στο χωριό (Κλειτσό) λεγόταν Γεώργιος. Δήλωσε εργάτης με τόπο τελικού προορισμού τη Νέα Υόρκη, όπου ήταν ο ξάδερφός του Κωνσταντίνος Καράς.

   Η πρώτη μεμονωμένη αναχώρηση στο 1920 έγινε από το Νικόλαο Σκεντέρη. Στις 25 Ιουνίου από το λιμάνι της Πάτρας ταξίδεψε με το πλοίο “Patris” και στις 14 Ιουλίου έφτασε στην Αμερική. Ήταν τότε 45 χρονών, τη δε γυναίκα του στο χωριό την έλεγαν Ελένη. Ήταν εργάτης και με 60 $ στην τσέπη αναζητούσε δουλειά στην πόλη Γιαγκστάουν (Youngstown) του Οχάιο, όπου ήταν ο ανεψιός του Δημ Παπακωστάκης. Για τον Νικόλαο Σκεντέρη αυτό ήταν το δεύτερο ταξίδι στις ΗΠΑ, εφόσον είχε ξανάρθει την περίοδο 1909-12 και εργάστηκε στην πολιτεία Ουάσιγκτον.

   Η τρίτη ομαδική αναχώρηση και τελευταία αριθμούσε 2 άτομα τους : Ιωάν. Καλτσή και Φώτ. Ντεληθέο. Από το λιμάνι του Πειραιά, Στη λήξη του 1920 (στις 31-12-1920), έφυγαν με το ελληνόκτητο ατμόπλοιο “Megali Hellas” (Μεγάλη Ελλάς) και στις 20 Ιανουαρίου 1921, αποβιβάστηκαν στο λιμάνι της Νέας Υόρκης. Τα γνωστά στοιχεία γι’  αυτούς είναι ότι :

·        Ο Ιωάννης Καλτσής ήταν τότε 29 ετών και παντρεμένος. Τη γυναίκα του στον Κλειτσό την έλεγαν Αικατερίνη. Δήλωσε εργάτης (worker) με τόπο προορισμού την πόλη Canton του Οχάιο, όπου ήταν ο φίλος του Ζάχος Παυλέτσης.

·        Ο Φώτιος Ντεληθέος ήταν τότε 36 ετών και παντρεμένος. Η γυναίκα του στην πατρίδα λεγόταν Αγορίτσα. Με 40 $ μαζί του αναζητούσε δουλειά εργάτη στο Κάντον (Canton) του Οχάιο, όπου είχε τον αδελφό του Νικόλαο Ντεληθέο. Για τον Φώτιο Ντεληθέο αυτό ήταν το δεύτερο ταξίδι στην Αμερική. Το πρώτο έγινε την περίοδο 1907-12 και εργάστηκε στη Νέα Υόρκη.

   Η δεύτερη (και τελευταία) μεμονωμένη αναχώρηση του 1921 έγινε από το Νικόλαο Πανοζάχο. Από το λιμάνι του Πειραιά, στις 12 Φεβρουαρίου ταξίδεψε με το πλοίο “King Alexander” και στις 28 Φεβρουαρίου έφτασε στις ΗΠΑ. Ήταν τότε 27 ετών. Ο πατέρας του στον Κλειτσό λεγόταν Γεώργιος. Δήλωσε εργάτης και με 30$ στην τσέπη αναζητούσε δουλειά εργάτη στη Νέα Υόρκη, όπου ήταν ο ξάδερφός του Κωνστ. Καράς. Για το μετανάστη αυτόν ήταν το δεύτερο ταξίδι στην Αμερική, εφόσον είχε ξανάρθει την περίοδο 1907-15 και εργάστηκε πάλι στη Νέα Υόρκη.

Επίλογος

      Η αναζήτηση στοιχείων, μέσω του Διαδικτύου, για τους μετανάστες του Κλειτσού και της Ευρυτανίας γενικότερα, μετά  από διάρκεια ενός αιώνα, ήταν δύσκολη και χρονοβόρα. Η αναζήτηση στηρίχθηκε στα ονόματα, που γράφονταν από τους αμερικανούς στη γλώσσα τους με διαφορετικά γράμματα. Βοήθησε ο τυχαίος παράγοντας, όταν για άλλο ψάχνεις κι άλλα βρίσκεις, όσο και ότι οι μετανάστες μας είχαν καταγραφεί σε ομάδες.

     Ενδέχεται να υπάρχουν και άλλοι Κλειτσιώτες που έφυγαν στην Αμερική και είτε δεν βρέθηκαν με την έρευνα αυτή, είτε μπήκαν στις ΗΠΑ από άλλο λιμάνι (εκτός της Νέας Υόρκης), οπότε δεν έχουν καταγραφεί στα αρχεία του Ellis Island. Άλλη εργασία ίσως εντοπίσει κι άλλους.

      Κλείνοντας, θεώρησα ότι οι οικογένειες της Κλειτσού όφειλαν την απόδοση της ελάχιστης τιμής στους μετανάστες της, διαβάζοντας πάλι το δύσκολο δρόμο τους. Ήταν λοιπόν αναγκαίο να αναζητηθούν, να βρεθούν και να παρουσιαστούν οι άνθρωποι αυτοί, η πορεία που ακολούθησαν, οι τόποι που έφτασαν και ο προσωπικός αγώνας που έκαναν για να ζήσει η γονική τους οικογένεια καλύτερα. Ελπίζω να συνέβαλε η προσπάθειά μου σ’ αυτό το σκοπό.

       Βιβλιογραφία

1.      Αρχειακό υλικό

i.  Αρχείο EllisIsland, της Υπηρεσίας Μετανάστευσης των ΗΠΑ.

ii. Αρχείο Ε.Λ.Ι.Α.

2.      Εφημερίδες – Περιοδικά

i    Κωνσταντίνου Αθ. Μπαλωμένου : «Μετανάστες της Γραβιάς στην Αμερική» (υπό εκτύπωση)

ii.   Κωνσταντίνου Αθ. Μπαλωμένου : «Αμπλιανίτες μετανάστες στην Αμερική», εφ. ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΑΜΠΛΙΑΝΗΣ, φ. 143, σελ. 1 & 6, Σεπτ.-Οκτ. 2008  και φ. 144, σελ. 1 & 6, Νοε.-Δεκ. 2008, Συλλόγου Αμπλιανιτών ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ, Αθήνα 

iii.  περιοδ. «Οικονομικός Ταχυδρόμος», ειδικό τεύχος, σελ. 54, 1997.

3.      Βιβλία και Άρθρα

i.   «Οδηγός του Μετανάστου», 1910, Αθήνα.

ii.  Θανάση Καλαφάτη «1880-1920, η πρώτη εν Αμερική μετανάστευσις», 2-5-2004, από Διαδίκτυο.

iii.  Θ.  Ανθογαλίδου  «Η ελληνική μετανάστευση στις ΗΠΑ (1900-1925)», ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.auth.gr/virtualschool/1.2/Praxis/BoravouProject.html

iv.  Νικολ. Ταξ. Δαβανέλλου “Η ΡΕΚΛΑΜΑ (1850-1967)”, έκδ. Δήμου Λαμιέων, 2000.

v.  Κλεομ. Σ. Κουτσούκη, καθηγητή Παντείου Πανεπιστημίου : «Η μετανάστευση των Ευρυτάνων στην Αμερική 1900-1970», εισήγηση στο 1^ο Παγκόσμιο Συνέδριο Ευρυτάνων (από ο Διαδίκτυο).

---

[1] Όταν λέμε Αμερική εννοούμε τις ΗΠΑ.

[2] Αντιπρόσωπος για τη Φθιώτιδα ήταν ο Αθανάσιος Γιαννούκος, με γραφείο στην οδό Ρήγα Φεραίου στη Λαμία.

[3] Στις αρχές του 20ου αιώνα περίπου ένας στους επτά μετανάστες παρέμενε στη Νέα Υόρκη, που είχε το 1910 πάνω από 12.000 Έλληνες. Οι υπόλοιποι συνέχιζαν την πορεία τους στην τεράστια αμερικανική ενδοχώρα.

[4] «Ο βίος εν Νέα Υόρκη είναι αρκούντως πολυδάπανος. Αν ο μετανάστης μείνει ημέρας τινάς άεργος ενταύθα και δεν έχει συγγενείς ή φίλους, οι οποίοι να δαπανώσι δι΄ αυτόν, οφείλει να υπολογίζει εν τουλάχιστον δολλάριον καθ΄ ημέραν δια τροφήν και κατοικίαν, ήτοι πέντε περίπου φράγκα. Και ταύτα αν τρώγει εις τα ελληνικά μικροεστιατόρια και αποφεύγει τα ποτά και τα κεράσματα. Οιονδήποτε ποτόν στοιχίζει το ολιγότερον 5 σεντς, ήτοι 25 λεπτά. Καλόν είναι ο μετανάστης να προσπαθεί να μη μείνει μακρόν χρόνον εν Νέα Υόρκη, αλλά να διευθύνεται εις το εσωτερικόν.» [Από τον «Οδηγόν του Μετανάστου», 1910].

[5] Από τη Wikipedia, σε περίληψη του Κων. Μπαλωμένου

[6] Η πλειοψηφία των Ευρυτάνων μεταναστών ήξεραν να γράφουν και να διαβάζουν. Από τους 63 μετανάστες του Κλειτσού βρέθηκε 1 αναλφάβητος όπως και 2 ανήλικα κορίτσια.

[7] Οι περισσότεροι μετανάστες ασχολήθηκαν μετά με το εμπόριο και τα ελεύθερα επαγγέλματα, ενώ άλλοι πολλοί σε διάφορες υπηρεσίες, έχοντας πάντα στο νου τους πώς να κερδίσουν συντομότερα και να επιστρέψουν στην πατρίδα.

[8] Βλ. περιοδ. «Οικονομικός Ταχυδρόμος», ειδικό τεύχος, σελ. 54, 1997.

[9] όπως η φυματίωση, η γρίπη (ιδιαίτερα η ισπανική γρίπη του 1918) και τα αφροδίσια νοσήματα (σύφιλη). Οι απλές μολύνσεις από χτυπήματα μπορούσαν να οδηγήσουν στο θάνατο, εφόσον δεν είχαν ανακαλυφθεί τα αντιβιοτικά.