Ο εθνομάρτυρας Θανάσης Διάκος (Μέρος A')

 

Πρόλογος

    Ο Αθανάσιος Διάκος, με τον αγώνα και τη θυσία του για την ελευθερία και την ορθόδοξη χριστιανική πίστη του, δεν έγινε τυχαία ένα θρυλικό πρόσωπο. Για την ανατολική Στερεά Ελλάδα ήταν ο πρωτεργάτης της ελληνικής επανάστασης του 1821. Μετά την αναγκαστική φυγή του από το μοναχικό σχήμα, έδειξε γρήγορα την ικανότητα και αξία του στα κλέφτικα σώματα της περιοχής. Αναδείχθηκε επάξια αρματολός της Λειβαδιάς και σε 1 χρόνο περίπου πέτυχε την απελευθέρωση της περιοχής Βοιωτίας. Σε συνδυασμό με την απελευθέρωση των Σαλώνων και της Μπουτονίτσας, απέμεναν η Υπάτη (Πατρατζίκι) και το Ζητούνι (Λαμία).

   Στην Αλαμάνα θα μπορούσε να αναδιπλωθεί και να φύγει, μπροστά σε υπέρτερες εχθρικές δυνάμεις. Το ισχυρό αίσθημα του χρέους υπερίσχυσε της λογικής τακτικής του πολέμου, αλλά αποτελούσε κι ένα δίδαγμα για τους άλλους. Οι γειτονικές Θερμοπύλες ήταν ένας διαχρονικός οδηγός για το Διάκο κι αυτό είναι απόδειξη της συνέχειας των Ελλήνων.

   Ο Άγγλος ιστορικός[1] Τζωρτζ Φίνλεϋ αξιολογεί  το Διάκο ανάμεσα στους :

“δώδεκα Ελληνας, τους μάλιστα αξίους ν' αναγράφωνται εις δημόσιον μνημείον. … Ο Διάκος κατέστη στρατιωτικός αρχηγός των Χριστιανών, ανήρ δικαίως φημισθείς διά την ανδρείαν και τον πατριωτισμόν του”.

   Ο Γερμανός φιλέλληνας Wilhelm Müller (γνωστός ως ο “Έλληνας Μίλερ”), ο οποίος την περίοδο 1821-1824 εξέδιδε κάθε χρόνο μια ποιητική συλλογή με τίτλο “Τραγούδια των Ελλήνων” είχε γράψει :

Χωρίς την ελευθερία, τι θα ήσουν Ελλάδα;

Χωρίς την Ελλάδα, τι θα ήταν ο κόσμος;

  Η προσπάθεια αυτή, με την φετινή επέτειο των 200 χρόνων από το Εικοσιένα, θέλει να αναδείξει τον άνθρωπο κι αγωνιστή Θανάση Διάκο, την οφειλόμενη τιμή που αποδόθηκε στα επόμενα χρόνια, αλλά και την επίδρασή του στο χώρο του πολιτισμού (λογοτεχνία, ποίηση, εικαστικές τέχνες, κ.ά.).

   Όλα αυτά θα δοθούν με όσο γίνεται συνοπτικό αλλά περιεκτικό τρόπο.

                       Κωνσταντίνος Αθ. Μπαλωμένος

                               φυσικός

 -----

 

 1.   Από την οικογένεια στο μοναστήρι

 

   Το όνομα Θανάσης προήλθε από το Θανάση Γραμματικό, στη Μουσουνίτσα Δωρίδας, που ήταν ο παππούς του Διάκου. Άφησε 3 γιους (Μήτρο, Κωστούλα, Νίκο) και μια κόρη (Στάμω). Απ’ αυτούς ο Νίκος μόνο[2] προτίμησε να γίνει κτηνοτρόφος στη Μουσουνίτσα. Παντρεύτηκε τη Χρυσούλα Καφούρα από την Αρτοτίνα. Απέκτησαν 5 παιδιά (Σοφία, Καλομοίρα, Αποστόλη, Κώστα[3] και Θανάση). Το τελευταίο παιδί ήταν ο μετά ήρωας της Αλαμάνας.

   Για το έτος  και τον για τόπο γέννησης υπάρχουν δύο εκδοχές :

(α) Γεννήθηκε στην Άνω Μουσουνίτσα[4] το 1788 και το επώνυμό του ήταν Μασαβέτας.

(β) Γεννήθηκε στην Αρτοτίνα[5] το 1792 και το επώνυμό του ήταν Γραμματικός.

   Πιθανότερη εκδοχή είναι ότι ο Διάκος καταγόταν από τη Μουσουνίτσα, αλλά γεννήθηκε στην Αρτοτίνα το 1788. Επίσης, σύμφωνα με τον Τάκη Λάππα[6], το πλέον πιστευτό επίθετο του Διάκου είναι Μασαβέτας.

   Σε ηλικία 12 ετών, η μητέρα του έστειλε το μικρό Θανάση στο Μοναστήρι του Αγ. Ιωάννου του Προδρόμου, κοντά στην Αρτοτίνα. Εκεί έμαθε λίγα γράμματα. Σε ηλικία δεκαεπτά ετών εκάρη μοναχός και (σύμφωνα με την προφορική παράδοση) πήγε το όνομα Άνθιμος. Το σεμνό ήθος και η καλή φωνή του ως αναγνώστη, έκαναν το δεσπότη της Δωρίδας να τον χειροτονήσει διάκονο (διάκο). Πάντως στο μοναστήρι έμεινε λίγα χρόνια.

  Ένα περιστατικό τού άλλαξε τη ζωή και τον ανάγκασε να βγάλει τα ράσα. Υπάρχει η πλέον διαδεδομένη εκδοχή ότι ο Φερχάτ εφέντης, ένας αγάς[7] της Δωρίδας, που ήρθε στη Μονή και ήταν πιωμένος, τον πείραξε, τον χάιδεψε και πήγε να τον φιλήσει. Τότε ο Θανάσης, με πιστόλι που είχε κρύψει από πριν, τον σκότωσε. Μετά, έφυγε από τη Μονή και πήγε στον νταϊφά[8] του Τσάμ Καλόγερου[9].

Η Ι. Μ. Αγίου Ιωάννη Προδρόμου Αρτοτίνας

   Υπάρχει κι άλλη εκδοχή. Σε γάμο στην Αρτοτίνα, οι άνδρες πυροβολούσαν, με σημάδι την κορυφή ενός δένδρου. Ο Διάκος την έκοψε με την πρώτη, όπως και το επανέλαβε σε διπλανό δένδρο. Ένας Τούρκος, που καυχιότανε ως σκοπευτής, του απέτεινε  βαρύ λόγο και ήρθαν στα χέρια. Ο Τούρκος έβγαλε πιστόλι και ο Διάκος του το πήρε και τον σκότωσε.

   Υπάρχει και τρίτη εκδοχή. Στον ίδιο γάμο που προαναφέρθηκε, στην Αρτοτίνα, από τους πυροβολισμούς στον αέρα, σκοτώθηκε τυχαία ο γιος μιας ισχυρής οικογένειας[10] της περιοχής. Κατηγόρησαν το Διάκο, ο οποίος μετά αναγκάστηκε να κρύβεται.

   Στο κλέφτικο σώμα του Τσαμ Καλόγερου ξύρισαν τα γένια του Διάκου και τον κούρεψαν κλέφτικα[11]. Η υποδοχή του Θανάση από τον καπετάνιο Τσαμ Καλόγερο[12], δεν ήταν καλή. Αρνήθηκε να του δώσει άρματα[13] και τον είχε ικανό μόνο για υπηρέτη. Όμως σύντομα απέδειξε την αξία του. Το 1804, ο Θανάσης έσωσε τον πληγωμένο καπετάνιο του στη μάχη (θέση Ζελίτσα της Οξυάς), μεταφέροντάς τον στην πλάτη για 2 ώρες.

   Δεν έμεινε πολύ μαζί τους και ξαναγύρισε στο μοναστήρι του Άη Γιάννη Προδρόμου. Κι εκεί όμως δεν έμελλε και πάλι να μείνει για πολύ. Στις 15 Αυγούστου, πήγε στην Αρτοτίνα, στο πανηγύρι της Παναγίας. Εκεί τον  έπιασαν οι Τούρκοι και τον φυλάκισαν[14] στο Λιδωρίκι. Δραπέτευσε όμως την ίδια νύχτα.

   Πλέον, έβγαλε οριστικά τα ράσα και ακολούθησε το δρόμο του πεπρωμένου. Πάντως ο Finlay (1799-1875) έγραψε ότι :

“Πιο πολύ ευχαριστημένος (ο Διάκος ήταν στο Μοναστήρι) απ’ το βουνίσιο αέρα, παρά απ’ τα βιβλία”.

 

2.   Η κλέφτικη ζωή – Αρματολός της Λειβαδιάς

 

   Εγκαταλείποντας την καλογερική, ο Θανάσης πήγε στο λημέρι του κλέφτη της Δωρίδας Δήμου Σκαλτσά, που είχε δικό του νταϊφά με πρωτοπαλίκαρο το Γούλα. Ο Σκαλτσάς αναγνώρισε την αξία του Διάκου (παλικαριά και μυαλό) και τον έβαλε επικεφαλής σε ομάδα 20-30 ανδρών. Έδωσε πολλές μάχες με τους Τούρκους. Απέκτησε πολύ καλή φήμη. Έγινε ισάξιος με το Δήμο Σκαλτσά, με τον οποίο οι σχέσεις δεν ήταν πάντα φιλικές (ήταν διαφορετικοί χαρακτήρες).

  Αναφέρεται το περιστατικό με την όμορφη Κρυστάλλω Μπαμπαλή, από την Κωστάριτσα, την οποία έκλεψε ο Σκαλτσάς, αλλά ίσως ήθελε και ο Θανάσης (αν και εκείνη μάλλον προτιμούσε το Θανάση). Ήταν μια αφορμή να χωριστούν προσωρινά οι δύο κλέφτες, χωρίς συνέχεια. Πριν την επανάσταση, ο Θανάσης αρραβωνιάστηκε επίσημα τη Ρωξάνη, κόρη του άρχοντα Φίλωνα της Λειβαδιάς. Τουλάχιστον έτσι αναφέρει η προφορική παράδοση. Ένα ακόμη χάρισμα της ευαισθησίας του Θανάση ήταν τα ποιήματα (δίστιχα). Κάποια απ’ αυτά έγιναν δημοτικά τραγούδια. Ως παράδειγμα :

 

Χαρήτε νιοι τις όμορφες και νιες τα παλικάρια

Και σεις οι χαμογέροντες, χαρήτε τα παιδιά σας. …

Σε τούτ’ τον κόσμο που ’μαστε, άλλοι τον είχαν πρώτα

σε μας τον παραδώσανε κι άλλοι τον καρτεράνε. …

 

Οδυσσέας Ανδρούτσος

  Ο Σκαλτσοδήμος πήρε το αρματολίκι του Λιδωρικιού, έχοντας μαζί του το Γούλα και το Θανάση, ο οποίος σύντομα απέκτησε την αγάπη και το σεβασμό των συντρόφων του. Ο Φερχάτ μπέης, βοεβόδας των Σαλώνων προσπάθησε να εξοντώσει το Θανάση, αλλά απέτυχε. Ο Θανάσης τον επισκέφτηκε στο σαράι του, με το αναγκαίο πεσκέσι[15], αλλά όχι μόνος. Γράφτηκε ότι πήγε στον Αλή πασά στα Γιάννενα κι έμεινε εκεί 2 χρόνια ως σωματοφύλακας, αλλά αυτό δεν πρέπει να αληθεύει.

   Με το Σκαλτσοδήμο ως καπετάνιο έμεινε περίπου οκτώ χρόνια. Οι σπιουνιές κάποιων στο Σκαλτσοδήμο, τους έκαναν να χωριστούν. Μετά ο Θανάσης Διάκος πήγε κοντά στον Λάμπρο Κασμά-Σουλιώτη, αρματολό των Σαλώνων. Οι απειλές όμως του Αλή πασά στον Κασμά “να τον ξεκάνει” οδήγησαν το Θανάση, μετά και από τη συμβουλή του Κασμά, στον Οδυσσέα Ανδρούτσο, αρματολό της Λιβαδειάς.

   Με χαρά τον δέχτηκε εκείνος και τον όρισε ως πρωτοπαλίκαρό του. Λέγεται ότι ο Οδυσσέας πήγε στα Γιάννενα μαζί με το Θανάση και τον παρουσίασε στον Αλή πασά. Έτσι ο Αλής “τον αγάπησε και τον συγχώρεσε”. Γνωρίζοντας την αδυναμία του Αλή πασά στον Οδυσσέα Ανδρούτσο, αυτό φαίνεται πολύ λογικό.

   Το 1818, ο Κων. Σακελλίων, της Φιλικής Εταιρείας ενημέρωσε το Θανάση Διάκο για τον ξεσηκωμό του Γένους. Ακολούθησε το 1920 η σύγκρουση Σουλτάνου και Αλή πασά, ο οποίος κάλεσε συμβούλιο των αρματολών στα Γιάννενα, ζητώντας να τον βοηθήσουν. Κάποιοι Έλληνες αρματολοί συμφώνησαν να τον υποστηρίξουν, με σκοπό να υποστηριχθεί η Ιδέα της ελληνικής εξέγερσης και μάλιστα υπέδειξαν ως αρχηγό του κινήματος τον Οδυσσέα Ανδρούτσο. Οι προθέσεις αυτών ήταν αγαθές. Όμως στη Λειβαδιά οι κοτζαμπάσηδες και ο Θανάσης Διάκος ήταν αντίθετοι. Η διαφωνία Ανδρούτσου-Διάκου ήταν έντονη και ακολούθησε έχθρα μεταξύ τους, που δεν βοηθούσε την εθνική προσπάθεια. Παραλίγο να χτυπηθούν μεταξύ τους.

   Στις 23 Απριλίου 1820, οι άρχοντες της Λειβαδιάς όρισαν το Διάκο ως καπετάνιο, ο δε Ανδρούτσος έφυγε. Έτσι ο Θανάσης Διάκος έγινε αρματολός Λειβαδιάς. Μετά έγινε και καπετάνιος του καζά Ταλαντίου.

  Όλοι περίμεναν τον ξεσηκωμό, αλλά δίσταζαν. Ο Διάκος διέδωσε για μια θαυματουργή εικόνα της Θεοτόκου. Ο δεσπότης Σαλώνων Ησαΐας, με τη δικαιολογία κτηματικών υποθέσεων, πήγε στην Πόλη και συναντήθηκε με τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε’, απ’ τον οποίο πήρε εντολές για την εθνική εξέγερση. Επέστρεψε στις αρχές του 1821, στο λιμάνι Αντίκυρας και πήγε στη Μονή Οσίου Λουκά. Σε μυστική σύναξη, ενημέρωσε το Διάκο, τον ηγούμενο, καλογέρους και μερικούς προεστούς για την εντολή να αρχίσει η επανάσταση από τη Ρούμελη και μετά στο Μοριά. Ο Ησαΐας Σαλώνων τους όρκισε στο Ευαγγέλιο.

  Επιστρέφοντας στη Λειβαδιά, ο Θανάσης Διάκος κάλεσε τους τοπικούς άρχοντες Νάκο, Λογοθέτη και Φίλωνα για ενημέρωση και λήψη αποφάσεων. Στην πρότασή του για ταυτόχρονη εξέγερση στη Στερεά (με πρώτη τη Λειβαδιά) και στο Μοριά, συμφώνησαν οι άλλοι, πλην του Νάκου, ο οποίος είχε ζήσει την αποτυχία του κινήματος Ορλώφ (1770), με πολλά θύματα χριστιανών και προτιμούσε να μην βιαστούν. Ήθελε πρώτα να ξεσηκωθούν τα ορεινά μέρη, όπως η Φωκίδα και μετά η Λειβαδιά.

   Η διαφωνία του Νάκου παρέμενε και μετά. Σε νέα σύσκεψη με τους αρχηγούς (χωρίς το Νάκο) αποφασίστηκε να σταλεί άνθρωπος στο Μοριά, για να μάθουν τη μέρα έναρξης της επανάστασης. Τις πληροφορίες θα έδινε ο Ιωάν. Βλασόπουλος (1741-1846), ένθερμος φιλικός και πρόξενος της Ρωσίας στην Πάτρα. Η αποστολή ήταν δύσκολη και μυστική. Ο Διάκος την εμπιστεύτηκε στο Βασίλη Μπούσγο, που ήταν το πρώτο παλικάρι του.

 

Η συνέχεια στο β’ μέρος

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

---

[1] Τζωρτζ Φίνλεϋ : “Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως” (δίτομη), μεταφρασμένη από τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, με φιλολογική επιμέλεια του Άγγελου Γ. Μαντά, έκδ. Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων, 2008.

[2] Οι άλλοι δύο ακολούθησαν την κλέφτικη ζωή, σε σώματα αρματολών και σκοτώθηκαν σε συμπλοκές με Τούρκους.

[3] Ο αδερφός του Κώστας Μασαβέτας σκοτώθηκε στα Πουριά, πλάι στο Θανάση Διάκο, στη μάχη της Αλαμάνας.

[4] Από μαρτυρίες των Γκούρα, Φιλήμονος, Περραιβού και ξένων όπως του Finley, του Bartholdy και του Hertsberg.

[5] Το γενεαλογικό δένδρο του Διάκου το κατέγραψε το 1883 ο ιστορικός Κρέμος με το πιστοποιητικό οικογενειακής κατάστασης του Αθανασίου Διάκου που είχε εκδοθεί το έτος 1865 από τον Δήμο Κροκυλίου, στον οποίο υπαγόταν τότε η Αρτοτίνα.

[6] Τάκη Λάππα : “Θανάσης Διάκος”, σελ. 22, Β’ έκδοση, Μ. Πεχλιβανίδης, Αθήναι.

[7] μετά βοεβόδας των Σαλώνων.

[8] κλέφτικο σώμα.

[9] Με πρωτοπαλίκαρα τους Γούλα και Δήμο Σκαλτσά (Σκαλτσοδήμο) και 70 άλλα παλικάρια.

[10] Κοντογιάννη, από την Κωστάριτσα, χωριό της Δωρίδος. Το χωριό μετονομάστηκε σε Διχώρι.

[11] Έκοβαν τα τσουλούφια, αλλά δεν πείραζαν τον τσαμπά (τα μακριά μαλλιά).

[12] Ο Τσαμ Καλόγερος καταγόταν από τους Βελλιανούς Παραμυθιάς (που λεγόταν και Τσαμουργιά). Το πραγματικό του όνομα ήταν Χρήστος Καλογήρου. Μόνασε για λίγο καιρό σε μοναστήρι. Αργότερα σχημάτισε δικό του νταϊφά και με την προσωνυμία Τσαμ Καλόγηρος δραστηριοποιήθηκε στις περιοχές των Βαρδουσίων, της Γκιώνας και του Τυμφρηστού. Ήταν τρόφιμος των μοναστηριών του Προφήτη Ηλία και της Παναγίας της Ρούστιανης, με νικηφόρες μάχες, προκαλώντας την οργή του Αλή.

[13] Ο “νόμος” του Κατσαντώνη όριζε : - Σκότωσε Τούρκο για να πάρεις άρματα.

[14] με εντολή του Φερχάτ μπέη.

[15] του χάρισε “αργυρούν ποτήριον, με ανάγλυφη τη Μονή του Προδρόμου και το Διάκο με μοναχικό σχήμα”.