Η Λαμία την περίοδο του ελληνο-ιταλικού πολέμου (Μέρος Α’)

Μελέτη

Πρόλογος

   Η δεκαετία του ’30 ήταν για τη Λαμία μια δραστήρια και δημιουργική περίοδος στους τομείς της βιοτεχνίας – βιομηχανίας, του εμπορίου, κοινωφελών έργων, πρόνοιας, εκπαίδευσης , πολιτισμού, κ.ά. Από το 1936-37 το καθεστώς Μεταξά επέβαλε τα δικά του χαρακτηριστικά, όπως και τους ανθρώπους στη διοίκηση. Ο διορισμένος δήμαρχος Νικ. Δουδουμόπουλος ήταν πολύ άξιος και απέδωσε σημαντικό έργο. Τα σύννεφα του πολέμου ήταν πλέον ορατά και το 42 Σύνταγμα Ευζώνων της Λαμίας ήταν έτοιμο.

  Η παρούσα εργασία θα παρουσιάσει πρώτα μια εικόνα της Λαμίας κατά το Μεσοπόλεμο και στη συνέχεια κατά την περίοδο του ελληνο-ιταλικού πολέμου από τον Οκτώβριο 1940 μέχρι τον Απρίλιο του 1941, με την είσοδο των γερμανικών στρατευμάτων. Όπως πάντα η παρουσίαση θα γίνει με συνοπτικό, αλλά και περιεκτικό τρόπο.

Κωνσταντίνος  Αθ. Μπαλωμένος

                  φυσικός

1.    Η Λαμία στο Μεσοπόλεμο

Λαμιώτισσα με παραδοσιακό φόρεμα

(Nelly’s, 1932)

   Με καίρια γεωγραφική θέση (κέντρο της Ρούμελης), αλλά και επάνω στον κεντρικό οδικό άξονα Αθηνών-Θεσσαλονίκης, ήταν το αναγκαίο πέρασμα των ταξιδευτών, των εμπόρων, αλλά και των εισβολέων-εχθρών. Χτισμένη σε στρατηγική θέση, στις νότιες παρυφές του όρους Όθρυς, επόπτευε στην κοιλάδα του Σπερχειού, μέχρι το Μαλιακό Κόλπο.

   Μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους, αρχίζει η οικοδόμηση της πόλης, που το 1875 θα φτάσει τις 1.000 οικοδομές (οικίες και καταστήματα). Η είσοδος του 20ού αι. βρίσκει τη Λαμία με μεγαλοπρεπείς οικοδομές και σχετική ανακαίνιση των οδών, αλλά και ο όμορφος σιδηροδρομικός σταθμός δίνουν θαυμάσια όψη στην πόλη.

   Μετά τους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες 1912-13, τον Εθνικό Διχασμό και τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η χώρα μας έκλεισε το κεφάλαιο της Μεγάλης Ιδέας, με τη Μικρασιατική Καταστροφή. Έτσι ακολούθησε η περίοδος που είναι γνωστή ως Μεσοπόλεμος.

   Οι δημιουργικές προσπάθειες των ανθρώπων της, έκαναν τη Λαμία αυτόνομη στην κάλυψη των αναγκών της, στους τομείς παραγωγής. Μια ανασκόπηση στους διάφορους τομείς δραστηριοτήτων θα δοθεί, με όσο γίνεται σύντομο, αλλά περιεκτικό τρόπο.

i.       Υγεία-περίθαλψη

   Το μοναδικό Πολιτικό Νοσοκομείο που απέκτησε η Λαμία τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αι., με το όνομα “Ελασσώνειο” (προήλθε από μεγάλη δωρεά του Κωνσταντίνου Παπαθανασίου-Ελασσώνα) λειτούργησε 22 χρόνια, κατά την περίοδο 1911-1933 και μετά έκλεισε. Το μεγάλο κενό περίθαλψης κάλυψε ικανός αριθμός ιδιωτικών κλινικών στη Λαμία και τη Λοκρίδα. Το 1938 άρχισε η κατασκευή του Γενικού Κρατικού Νοσοκομείου Λαμίας. Το έργο λόγω του πολέμου και της Κατοχής σταμάτησε και τελικά ολοκληρώθηκε στα μετακατοχικά χρόνια (το 1948).

   Πληγές για τη Λαμία ήταν η ελονοσία (από τους βάλτους και τα στάσιμα νερά) και η φυματίωση. Η ποιότητα του πόσιμου νερού (από πηγάδια μέσα στην πόλη) έφερνε δυσεντερίες και θάνατο, μέχρι το 1929 που ήρθε άφθονο και ποιοτικό νερό από το Γοργοπόταμο (έργο Ιωάν. Μακροπούλου). Η σφράγιση των πηγαδιών και η βελτίωση-επέκταση του δικτύου αποχέτευσης στη Λαμία έλυσαν σε σημαντικό βαθμό τα προβλήματα.

   Η ίδρυση και λειτουργία του Ορεινού Αντιφυματικού Αναρρωτηρίου ή Σανατορίου Αντίνιτσας (δωρεά της οικογένειας Μακροπούλου) την περίοδο 1935-1944 υποστήριξε - στις περιορισμένες δυνατότητες της εποχής - τα άρρωστα άτομα του τόπου μας. Χωρίς αντιβιοτικά και σε συνθήκες δύσκολης διαβίωσης των οικογενειών, που επέτρεπαν τη μετάδοση του ανθεκτικού μικροβίου με την αναπνοή, τα ποσοστά[1] θανάτων από φυματίωση ήταν 18-19 % στις ζώνες των ενοριών της Λαμίας των Ι.Ν. Αγίων Θεοδώρων και Παναγίας Δέσποινας, ενώ έφτασε το 35-36 % στις ζώνες των κεντρικών ενοριών των Ι.Ν. Αγίου Νικολάου και Ευαγγελιστρίας! Η καταστροφή, με ολμοβόλα και εκρηκτικά του Σανατορίου Αντίνιτσας στις 13 Ιουνίου 1944, από τους Γερμανούς, με τους 30-35 ασθενείς μέσα ήταν ένα ακόμα έγκλημα. Την ίδια μέρα κατέστρεψαν - με τον ίδιο τρόπο - την ιστορική Ι. Μονή Αντίνιτσας (του 15ου αι.) και το χωριό Δερβέν Φούρκα (Καλαμάκι).

ii.     Νερό - Ύδρευση – Αποχέτευση

   Το πολυετές πρόβλημα της ύδρευσης λύθηκε από το δήμαρχο Λαμίας Ιωάννη Μακρόπουλο στη θητεία του κατά την περίοδο 1925-29, με την κατασκευή του αγωγού πόσιμου νερού από τις πηγές Γοργοποτάμου μέχρι τη Λαμία.

Κρήνη (1929)

   Τη δεκαετία του ’30 ακολούθησαν επεκτάσεις του δικτύου ύδρευσης και προστέθηκαν νέες κοινόχρηστες κρήνες σε περιφερειακά σημεία της πόλης, μέχρι τις συνοικίες. Ο δήμαρχος Νικ. Δουδουμόπουλος (1938) έβαλε μετρητές κατανάλωσης νερού, ώστε να είναι δίκαιη η πληρωμή από τους δημότες (χωρίς σπατάλη του νερού).

   Από το 1926 και μετά έγιναν αντίστοιχες επεκτάσεις και βελτιώσεις και στο δίκτυο αποχέτευσης, που έγινε υπόγειο, με σωλήνες μέσα στην πόλη. Εκτός της πόλεως (κάτω της σιδηροδρομικής γραμμής) ήταν ανοιχτό αυλάκι, στη δυτική πλευρά της οδού Θερμοπυλών και της σημερινής οδού Φιλίας, ενώ άλλο αυλάκι συνέχιζε από το Αραπόρεμα μέχρι τη γερμανική τάφρο (ή Μούσα). Από εκεί κατέληγαν στη θάλασσα.

iii.     Άλλα κοινωφελή αγαθά (ηλεκτρική ενέργεια, τηλεπικοινωνίες, συγκοινωνίες)

   Η Λαμία είχε ηλεκτρικό ρεύμα από το 1911, με την Ηλεκτρική Εταιρεία[2] Λαμίας. Με δύο ατμομηχανές αρχικά, ενώ τα επόμενα χρόνια με την προσθήκη 3 νέων πετρελαιομηχανών γερμανικής κατασκευής αύξησε την παραγόμενη ισχύ σε 1.000 ίππους, υπερκαλύπτοντας την αστική κατανάλωση. Τον Απρίλιο 1941, ευτυχώς, το εργοστάσιο της Εταιρείας δεν βομβαρδίστηκε[3] από τους Γερμανούς.

   Στα τηλέφωνα[4], από το 1931 που ιδρύθηκε στην Ελλάδα η Ανώνυμος Ελληνική Τηλεφωνική Εταιρεία (ΑΕΤΕ), η αστική τηλεφωνία επεκτάθηκε με την τοποθέτηση τηλεφώνων στη Λαμία και σε χωριά. Από τον Απρίλιο του 1939 άρχισε η κατασκευή του δικτύου για το αυτόματο τηλεφωνικό Κέντρο Λαμίας και στις αρχές Αυγούστου 1939 έγιναν τα εγκαίνια[5]. Με την έναρξη του πολέμου του ’40, στην Ελλάδα υπήρχαν 45.000 συνδρομητές τηλεφωνικών υπηρεσιών. Λειτουργούσαν 42 αυτόματα τηλεφωνικά κέντρα και 5.500 κοινοτικά τηλεφωνεία.

   Τα αυτοκίνητα[6] στην περιοχή εμφανίστηκαν από τη δεκαετία 1920-30, με πρώτους το Γιάννη Ψημάδη (αυτοκινητιστή και μηχανικό) και τον Ιωάννη Παπαλέξη από το 1923, ο οποίος είχε και τη Γενική Αντιπροσωπεία της αμερικανικής αυτοκινητοβιομηχανίας Ford στην Ελλάδα (με έδρα τη Λαμία). Κατασκευές καροσερί έκαναν, από το 1922, ο Νικόλαος Σαρηγιάννης και αργότερα (τη δεκαετία ’30) ο Γεώργιος Τζοβανάκης. Στην πλατεία Λαού έγινε η “πιάτσα” των αγοραίων αυτοκινήτων ή ταξί. Παράλληλα άρχισαν οι μεταφορές με φορτηγά αυτοκίνητα. Ιδρύθηκαν και εταιρείες μεταφορών. Οι καραγωγείς απέκτησαν άδειες για φορτηγά αυτοκίνητα. Την ίδια περίοδο έγινε βελτίωση του οδικού δικτύου που ήταν χωμάτινο. Οι πλατείες της Λαμίας ασφαλτοστρώθηκαν από το 1929!

iv.    Κοινωνική Πρόνοια - Ορφανοτροφεία[7]

   Ήταν το όνειρο των ευεργετών της Λαμίας Κωνστ. Παπαθανασίου-Ελασσώνα και Κωνστ. Νικολάου ή Μουστάκα, από τις αρχές του 20ού αι. Την υλοποίηση έκανε ο δήμαρχος Λαμίας Ιωάννης Μακρόπουλος με επιτυχείς παρεμβάσεις προς την κυβέρνηση, που είχαν ως αποτέλεσμα την έκδοση σχετικού Π.Δ. στις 7 Μαΐου 1928 “Περί ιδρύσεως Εθνικού Ορφανοτροφείου Αρρένων εν Λαμία”. Α

   Αργότερα, ως υπουργός Κρατικής Υγιεινής και Αντιλήψεως (σε κυβέρνηση Παναγή Τσαλδάρη), την 1η Οκτωβρίου 1933, ο Ιωάν. Μακρόπουλος θεμελίωσε το έργο, που όμως τελικά ολοκληρώθηκε το 1938. Λειτούργησε αμέσως. Δυστυχώς, τα οικονομικά του “Μουστακείου” Κληροδοτήματος δεν επέτρεψαν τη δημιουργία αντίστοιχου Ορφανοτροφείου Θηλέων Λαμίας (όπως ήταν η επιθυμία του διαθέτη).

Κτίριο Ορφανοτροφείου Αρρένων Λαμίας (φωτ. 2007)

v.      Εκπαίδευση- Υποδομές

   Στη διάρκεια του 19ου αι. η Λαμία είχε σχολεία, που κανένα τους δεν διέθετε ιδιόκτητο διδακτήριο. Η δωρεά του ευεργέτη Κωνστ. Μουστάκα[8], με τη συνένωση 4 οικιών και με κατάλληλες μετατροπές, επέτρεψε - από τις αρχές του 20ού αι. - τη μόνιμη στέγαση του Α’ Ελληνικού Σχολείου και του Γυμνασίου, σε κτίριο εμβαδού 1.000 τμ. Ακολούθησε, το 1912, η θεμελίωση του Παρθεναγωγείου Λαμίας και το 1914 το πετρόκτιστο κτίριο ολοκληρώθηκε και αμέσως λειτούργησε (σήμερα το αποκαλούμε “Πέτρινο” Γυμνάσιο και στεγάζει το 6ο Γυμνάσιο Λαμίας).

   Το 1938, οι μεταβολές που έγιναν από την κυβέρνηση στα εκπαιδευτικά πράγματα της χώρας, επέβαλαν το χωρισμό του Γυμνασίου, σε Αρρένων και Θηλέων. Τότε, στο κτίριο της οδού Καποδιστρίου 27 στεγάστηκε το “Μουστάκειο” Γυμνάσιο Θηλέων Λαμίας, ενώ τo Γυμνάσιο Αρρένων στεγάστηκε στο κτίριο του πρώην Παρθεναγωγείου, το δε Δημοτικό Σχολείο  μεταφέρθηκε αλλού. Στη διάρκεια της δεκαετίας του ’30 έγιναν και νέα κτίρια δημοτικών σχολείων.

   Στο χώρο της ιδιωτικής εκπαίδευσης από το 1931 έχουμε την ίδρυση και λειτουργία της Σχολής Αθαν. Παπαρούπα. Άρχισε από Φροντιστήριο και εξελίχθηκε σε πλήρες σύνολο σχολικών μονάδων (Νηπιαγωγείο, Δημοτικό, Γυμνάσιο, Φροντιστήριο, Νυκτερινή Σχολή, Ξένες γλώσσες, Εμπορικό Τμήμα και Μουσικής). Από το 1933 λειτούργησε και Οικοτροφείο. Οι Σχολές Παπαρούπα συνέχισαν της λειτουργία τους και μεταπολεμικά. Εκτός αυτού, λειτουργούσαν Φροντιστήρια των Ιωάν. Νούλα, Δημ. Αποστολοπούλου και άλλων.

vi.    Πολιτιστικά (Θέατρο, μουσική, εικαστικά, φωτογραφία, ξένες γλώσσες)

   Στο τέλος του 19ου αι., ο ευεργέτης Οδυσσέας Πάνου διέθεσε ένα σημαντικό ποσό για την εποχή, για να γίνει θέατρο[9] στη Λαμία. Ο δήμος Λαμιέων διέθεσε το οικόπεδο, το έργο άρχισε, αλλά τα χρήματα κρίθηκαν ανεπαρκή για την ολοκλήρωσή του. Ο δωρητής το 1903 πέθανε και όλα σταμάτησαν εκεί. Ο δήμαρχος Ιωάν. Μακρόπουλος έδωσε λύση με την ίδρυση Εταιρείας Φίλων του Θεάτρου, που το 1929 συγκέντρωσε ποσό 1 εκατ. δρχ. για την αποπεράτωσή του. Δεν ευδοκίμησε η προσπάθεια. Στη δεκαετία του ’30 έγιναν, άλλες 2 προσπάθειες, πάλι χωρίς επιτυχία.

   Στην πλατεία Ελευθερίας υπήρχε το κέντρο “Πανελλήνιον”, ιδιοκτησίας των Αφών Παπαθανασίου, με μεγάλη αίθουσα, όπου δίνονταν θεατρικές παραστάσεις από αθηναϊκούς θιάσους, αλλά και συναυλίες από διάφορους καλλιτέχνες.

   Οι μεγάλοι ηθοποιοί[10] Χρήστος Ευθυμίου και Θάνος Λειβαδίτης ήταν Λαμιώτες, αλλά έφυγαν και διέπρεψαν στην Αθήνα. Πολύ σημαντικός υπηρέτης του Θεάτρου Σκιών, ήταν ο Ανδρέας Αγιομαυρίτης με διαρκή παρουσία στην “Όαση”, σε μικρό θέατρο στα Πηγαδούλια. Βέβαια έρχονταν κατά διαστήματα και άλλοι, όπως ο Δημ. Μόλλας, ο Μίμαρος, ο Ρούλιας, κ.ά. Οι Λαμιώτες προτιμούσαν τον Καραγκιόζη από τον κινηματογράφο. Στη δεκαετία λειτούργησαν οι κινηματογράφοι “Τιτάνια”, “Παλλάς” (χειμερινός και θερινός) και “Rex”.

   Από το χώρο των εικαστικών[11] τεχνών (ζωγραφική, γλυπτική) έχουμε σημαντικά ονόματα της Λαμίας, όπως το Γεώργιο Σαραφιανό και το γιο του Πάνο, τον Κωνσταντίνο Τζοβανάκη, τον Ηλία Ν. Φέρτη, τον Αλέκο Κάιλα και το “μεγάλο” Αλέκο Κοντόπουλο.

   Ξεκινώντας από τη Λαμία, ανέδειξαν τη φωτογραφική[12] τέχνη σε πανελλήνιο επίπεδο οι : Τάσος Σκανάτοβιτς και Βούλα Παπαϊωάννου. Παράλληλα την τέχνη αυτή, σε στούντιο ή πλανόδια, υπηρέτησαν στη Λαμία και οι: Ιωάν. Δαμασκηνός, Σάββας και Ιωάννης Χατζηβασιλείου, Νίκος Κουτσοδόντης, Γεώργ. Νέλλας, Νικόλαος Κ. Ζάχος, Σωτήριος Γ. Ρήγας, Αφοί Ιωάννης & Αριστείδης Σταμόπουλος και Αθανάσιος Χαρίσης.

Μαρία Μπερτόγια

   Η εγκατάσταση στη Λαμία από το 1909 της Μαρίας Μπερτόγια[13], δασκάλας πιάνου και ξένων γλωσσών, συνέβαλε στη διάδοση και καλλιέργεια της μουσικής και της γαλλικής γλώσσας, πρώτα παιδιών των πλούσιων οικογενειών, αλλά και ευρύτερα με ανοιχτές συναυλίες. Η ύπαρξη του “Μουσικού Συλλόγου Λαμίας” από το 1896 με τη Δημοτική Φιλαρμονική Λαμίας (από τις αρχαιότερες της χώρας), αλλά και τη Χορωδία Λαμίας είχε επίσης μια σημαντική συμβολή. Η Μαρία Μπερτόγια έκανε και μαθήματα γαλλικής γλώσσας.

  Ο ερχομός, το 1924, των αδελφών Γκόλφη από την Αμερική με σημαντικές μουσικές σπουδές (πιάνου και βιολιού) σε συνεργασία με τη Μαρία Μπερτόγια οδήγησε στη δημιουργία Ιδιωτικού Ωδείου στη Λαμία. Δόθηκαν πολλές συναυλίες για το “Μουσικό Σύλλογο Λαμίας” και τη “Πανλαμιακή Ένωση Φιλομούσων”, με τη συμμετοχή της Μαρίας Μπερτόγια.

   Να αναφέρουμε δύο σημαντικά άτομα από τη Λαμία της περιόδου αυτής, τα οποία στη συνέχεια διέπρεψαν στην ελληνική και παγκόσμια λυρική μουσική σκηνή, ως τενόροι : τον Κωνσταντίνο Τρωγαδή (1909-1980) και το Ντίνο Εγκολφόπουλο ή Ego (1918-1999).

   Η δραστηριότητα του “Μουσικού Συλλόγου” της Λαμίας παρέμενε διαρκής την περίοδο αυτή. Με τη Δημοτική Φιλαρμονική Λαμίας[14] (από το 1896), αλλά και τη Χορωδία Λαμίας του Μουσικού Συλλόγου Λαμίας συνέβαλαν στη μουσική παιδεία, αλλά και στην ψυχαγωγία (σε δεξιώσεις, χορούς και άλλες εκδηλώσεις) του τόπου.

   Το 1938 ιδρύθηκε το Δημοτικό Ωδείο Λαμίας (ως Παράρτημα του Εθνικού Ωδείου Αθηνών) από τη Μαρία Μπερτόγια και το Νίκο Γκόλφη, με πρώτο διευθυντή  το Μανώλη Καλομοίρη.

   Στο δημοτικό τραγούδι, ο Νίκος Καρακώστας[15], τσαρουχοποιός στη Λαμία, με το κλαρίνο μόνιμα δίπλα του, γοήτευε όταν έπαιζε σε μαγαζί[16] στην πλατεία Λαού. Μετά έφυγε στην Αθήνα, όπου έγινε πανελλήνια γνωστός (έπαιζε στο κέντρο “Ελατος”).

   Τέλος, να αναφερθεί ο Λαμιώτης χοροδιδάσκαλος Αθανάσιος Τσακνιάς (1900-1948). Με σπουδές στο Παρίσι στην ορθοφωνία, σύγχρονο χορό και σαβουάρ βιβρ, ίδρυσε στη Λαμία, την περίφημη «Μπουάτ Τσακνιά» στην οδό Βύρωνος 4. Την ημέρα ήταν χοροδιδασκαλείο και τη νύχτα κοσμικό κέντρο. Εκεί οι Λαμιώτες έμαθαν να χορεύουν παραδοσιακούς χορούς, αλλά κυρίως τους τότε μοντέρνους ευρωπαϊκούς χορούς (ταγκό, βαλς, φοξ, φοξ τροτ, φοξ σλόου, τσάρλεστον, κ.ά.).

vii.   Τύπος

   Την περίοδο του Μεσοπολέμου έχουμε άνθιση του τύπου[17], με νέα τυπογραφεία, εφημερίδες και βιβλία. Έχουμε τις εφημερίδες : “Θερμοπύλαι” και “Λαμιακή”. Από το 1927 άρχισε η κυκλοφορία της σημαντικής εφημερίδας “Η Επαρχία”, του Θεμ. Παπαευθυμίου. Επίσης έχουμε τις : “Λαϊκή Φωνή” (των Αφών Παπαδέλου), “Ακρολαμία”, “Ελεύθερον Βήμα” (Ιωάν. Τσιριμώκου) και “Σπίθα” (όργανο του ΚΚΕ). Το 1935 ιδρύθηκε η εφ. “Λαμιακός Τύπος” (του Μιλτ. Αλεξανδρή). Υπήρξαν πολλές άλλες με βραχεία διάρκεια ζωής.

   Στο χώρο της λογοτεχνίας και ποίησης εμφανίστηκαν άτομα, που όμως απέδωσαν[18] σημαντικό έργο μεταπολεμικά. Ως δείγματα της περιόδου να αναφέρουμε : το Δημήτριο Ι. Αδαμόπουλο (1907-1998) και το Μπάμπη Κλάρα (1910-1986),ο οποίος όμως είχε μεγαλύτερη ενασχόληση στη δημοσιογραφία.

viii.  Εκκλησία

   Το 1932 απεβίωσε ο μητροπολίτης Φθιώτιδος Ιάκωβος[19] Παπαϊωάννου (είχε αναλάβει το 1913). Νέος μητροπολίτης ορίστηκε ο Αμβρόσιος Νικολαΐδης (1881-1958). Από το 1923, ο Ι.Ν. Ευαγγελισμού της Θεοτόκου έγινε μητροπολιτικός Ναός και από το 1929 λειτούργησε ο Ι.Ν. του Αγίου Δημητρίου, ως ενοριακός ναός.

   Στις 26 Ιουλίου 1929 έγιναν τα εγκαίνια του νέου Ι.Ν. Αγίας Παρασκευής Νέας Άμπλιανης Λαμίας, που ήταν ταυτόχρονα και ενοριακός.

ix.    Βιοτεχνία-Βιομηχανία

   Δημιουργήθηκαν πολλές παραγωγικές μονάδες μεταποίησης[20] στη Λαμία, μέχρι το 1940, με χαρακτηριστικά :

1.    Ήταν ατομικές ή λειτούργησαν σε οικογενειακή βάση.

2.    Η λειτουργία των εργαστηρίων τους στηρίχθηκε πρώτα στην ανθρώπινη ενέργεια με χειροκίνητες ή ποδοκίνητες μηχανές (πλεκτομηχανές, ραπτομηχανές, ξύλινους αργαλειούς, τροχιστήρια, κλπ).

3.    Στη συνέχεια στηρίχθηκαν ενεργειακά σε υδραυλική (μύλοι, πριονιστήρια), σε ατμομηχανές, σε πετρελαιομηχανές και μετά στην ηλεκτρική ενέργεια (Ηλεκτρική Εταιρεία Λαμίας).

4.    Οι πρώτες ύλες προέρχονταν από αγροτικά προϊόντα (πρωτογενής τομέας) όπως βαμβάκι, μαλλί, δέρματα, δημητριακά, καπνός, αμπέλια, ξυλεία, κ.ά.

5.    Η παραγωγή τους αποτεινόταν και κάλυπτε την τοπική κατανάλωση (Φθιώτιδα και γειτονικοί νομοί. Αργότερα επεκτάθηκε στη Θεσσαλία.

6.    Οι μονάδες είχαν μικρό μέγεθος σε κεφάλαια, μηχανήματα, εργάτες και αναγκαία ενέργεια λειτουργίας.

Μηχανή Ηλεκτρικής Εταιρείας Λαμίας

(φωτ. Γ. Γεωργουλόπουλος)

   Η μεγαλύτερη σε ιπποδύναμη βιομηχανική μονάδα της Λαμίας ήταν το Εργοστάσιο της Ηλεκτρικής Εταιρίας Λαμίας, που λειτούργησε από το 1911 με δύο ατμομηχανές 300 ίππων. Περί το 1930 η εταιρεία περιήλθε στους Αφους Μουζέλη και προστέθηκαν 3 πετρελαιομηχανές[21] ακόμη με συνολική ισχύ 600 ίππων. Η συνολική παραγόμενη ηλεκτρική ισχύς έφτανε τους 1.000 ίππους[22], που υπερέβαινε την αναγκαία για την πόλη (ήταν 600 ίππους). Την υπόλοιπη διέθετε στο γειτονικό Σπορελαιουργείο Μουζέλη και σε άλλες μονάδες.

    Το Εργοστάσιο Ασετυλίνης[23] Γοργοποτάμου, ήταν το μεγαλύτερο στα Βαλκάνια. Ήταν ένα χημικό εργοστάσιο της προπολεμικής περιόδου, που λειτούργησε από το 1907, μέχρι το 1947 περίπου. Το προϊόν του ήταν πολύ σημαντικό ως φωτιστικό μέσο, για κοπή-συγκόλληση μετάλλων και ως πρώτη ύλη για άλλα χημικά προϊόντα. Απασχολούσε 50 άτομα και είχε συνεχή 24ωρη λειτουργία.

   Ανάλογα με το παραγόμενο προϊόν έχουμε τις παρακάτω (σε ομάδες) :

(α) τροφίμων

   Για άλευρα υπήρχαν οι κυλινδρόμυλοι : Κ. Κρόκου-Αφών Μουζέλη, Κων. Στεργιοπούλου, Παν. Κίτσου, Πέτ. Χατζοπούλου, Γεωργ. Καραγεώργου. Υπήρχε κι ο τελευταίος σε λειτουργία υδρόμυλος στη Λαμία του Παν. Παπαγιάννη στην περιοχή Αραπόρεμα.

   Για λάδια (σπορέλαιο) λειτούργησε το Σπορελαιουργείο των Αφών Μουζέλη.

   Για ζυμαρικά ήταν οι μονάδες των : Αφών Μεγαλιού, Αφών Κ. Ράμμου και Αφών Δασκαλοπούλου.

   Για αλάτι ήταν η μονάδα του Χρ. Βαλάρη.

   Για ζαχαρώδη προϊόντα[24] υπήρχαν οι εταιρείες των Δημ. Μπουσίου[25] και Εμμ. Καρανδρέα.

   Για στραγάλια και ξηρούς καρπούς ήταν το στραγαλοποιείο του Γεωργ. Καφετζόπουλου.

(β) ποτών-αναψυκτικών, που παρήγαγαν κρασί, ούζο, τσίπουρο, γκαζόζες, λεμονάδες, πορτοκαλάδες, ηδύποτα, κ.ά.). Υπήρχαν οι εταιρείες : Γ. Στεφόπουλος-Ν. Πολυμερόπουλος, Ανδρ. Ι. Ντούτσιας, Κωνστ. Γ. Κωνσταντέλλος, Γεώργ. Μπούτλας, Ευστ. Παππής, Αντ. Αρχοντίκης & Αθαν. Αρχοντίκης.

(γ) συντήρησης τροφίμων (παραγωγή πάγου σε παγοκολώνες), από τα Παγοποιεία Φραντζόμυλου (Ιωάν. Κρανάκη) και Κων. Στεργιοπούλου.

(δ) ένδυσης

   Για κατεργασία μαλλιού υπήρχαν τα λαναροκλωστήρια Λοΐζου-Ρήγα-Μπουρτζάλα.

   Για παραγωγή βαμβακερού νήματος υπήρχε το κλωστήριο-υφαντουργείο των Αφών Μαχαιρά.

   Για παραγωγή υφασμάτων ήταν το υφαντήριο Σπυροπούλου και το υφαντουργείο των Αφών Μαχαιρά.

   Μονάδες καλτσοποιίας ήταν (α) του Κωνστ. Τσέλιου και (β) του Μποβιάτσου.

(γ) υπόδησης

   Για χειροποίητα δερμάτινα παπούτσια, υπήρχαν τα εργαστήρια των: Σπύρου Στέφου, Αθαν. Κόλλια, του Μπέλλη, των Αφων Κοτσίκη, του Κατσίκη (ή Βλαχοδήμαρχου) κ.ά.

   Για τσαρούχια υπήρχαν τα εργαστήρια των : Αθαν. Τασοπούλου, Κωνστ. Μπακογιαννόπουλου, Γεωργ. Ρίζου, Ιωάν. Μπακογιαννόπουλου, Νικολ. Κατράνη, Κρίντα-Κοντοέ, κ.ά.

(δ) σωματικής υγιεινής

   Για σαπούνια ήταν η βιομηχανία των Αφών Τσιπούρα.

   Για αρώματα υπήρχε η εταιρεία των Αφών Πλατή.

(ε) δομικών υλικών, για κεραμίδια, τούβλα υπήρχαν τα κεραμοποιεία : Αφών Πιπέλια, Δημ. Παναγιωτοπούλου, Στεργιοπούλου, Ρίζου, Αφών Νιάφα και Τσιάκαλου-Ταραλά.

(ζ) προϊόντα ξυλείας για έπιπλα, κουφώματα, στέγες, πατώματα, κ.ά. παρήγαγαν οι : Δροσόπουλος, Νικ. Δούκας, Καρφής, Κωστορρίζος, Μπεσκένης, Γ. Τρίγκας, Αφοί Κωνσταντίνου, Χονδρογιάννης.

(η) μηχανουργεία, σιδηρουργεία, χυτήρια,

   Για εργαλεία, ανταλλακτικά διέθεταν τα εργαστήρια : Νικ. Ιωσήφ, Ιωάν. Αρκά, Θ. Κουτσούκου και Γεωργ. Πλαστήρα.

   Για χυτά είδη, καμπάνες, υπήρχε ο βιομηχανικός οίκος Ν. Ιωσήφ.

   Για σιδηροκατασκευές καταγράφηκαν οι μονάδες Νικ. Ιωσήφ και Σωτ. Τζιβελέκη.

   Για καροσερί αυτοκινήτων υπήρχαν τα εργαστήρια των Νικ. Σαρηγιάννη και αργότερα του Γεωργ. Τζοβανάκη.

(η) Στα διάφορα προϊόντα όπως :

   Για αλλαντικά ήταν το εργαστήριο Ευθ, Κοτσίκη.

   Για κατασκευή κάρων υπήρχαν  τα καροποιεία των : Νικ. Ιωσήφ, Αφών Τζαμτζή, Μπιλάλη και Ανδρούτσου.

   Για χαλκώματα (χαλκογραφίες, καζάνια, ταψιά, κατσαρόλες, κλπ) υπήρχαν τα χαλκουργεία Αφών Χριστοπούλου και Γεωργ. Χριστοπούλου.

   Για κανάτια, λαγήνια, αγγεία, βάζα, πιθάρια, κλπ. υπήρχαν οι αγγειοπλάστες Ιωάννης και Παντελής Αζυμόπουλος, Αφοί Ανθόπουλοι.

   Για κεριά, λαμπάδες ήταν οι κηροπλάστες Ανδρέου, Ι. Σκληβανιώτης, Δ. Χρηστίδης και Κ. Αργυρόπουλος.

   Για ξύλινα βαρέλια, κάδες, βαρέλες υπήρχαν οι Πρεβίστας και Ι. Μώκος.

   Για σαμάρια, ήταν τα σαγματοποιεία Αθαν. Μπολώτα και Αριστ. Καραγιαννοπούλου.

   Για ξυλοκάρβουνα, υπήρχαν τα καμίνια των Σωτ. Κιαφούλη[26] και Βασ.  Νικολάου.

   Για μπακράτσια, τενεκέδες τροφίμων, από ανοξείδωτα ήταν τα φανοποιεία των Κων. Δεμπραλή, Χρ. Λάμπρου και Λουκ. Κουρέπη.

   Για κατασκευή καπέλων κάθε είδους ήταν τα εργαστήρια-πιλοποιεία των Ραφαήλ, Τρ. Παπαϊωάννου και Αντ. Βογιατζή.

   Για επισκευή κάθε είδους μικρών εργαλείων, μηχανών, κ.ά. υπήρχαν τα ποικιλουργεία των Χαρ. Μπουκουβάλα, Βασ. Καπίτσα και Κων. Πασχάλη.

   Για καθαρισμό και βαφή ρούχων καταγράφουμε τα ατμοκαθαριστήρια-βαφεία των Αφών Κοκκίνη και των Αθαν. & Ελένης Μανδηλάρη (με τίτλο “Ο κρίνος”).

τσιγάρα Σέρτικα Λαμίας (κουτί)

   Η εκτεταμένη καπνοκαλλιέργεια στο νομό μας είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία βιοτεχνιών[27] τσιγάρων και καπνού σακούλας. Ως καπνοβιομήχανοι[28] στη Λαμία αναφέρονταν οι : Γεώργ. Μπόγδανος, Π. Αιγινίτης, Αθαν. Γαλάνης, Δημ. Μουζέλης, Ρίζ. Ριζόπουλος, Αφοί Μανιά και Γιαννουκάκης. Τα τσιγάρα που έφτιαχναν (αρχικά χειροποίητα και μετά μηχανοποιημένα) ήταν κυρίως σέρτικα (Α’ και Β’ τύπου) και ελαφρά (όλα με καπνά ανατολικού τύπου), που έφεραν τις ονομασίες : “Τανξ”, “Άνθος Λαμίας”, “Αβέρωφ”, “Σέρτικα Λαμίας”, “Εκλεκτόν”, “Αφοι Μανιά”, κ.ά. Επίσης διέθεταν και καπνό σακούλας. Όλοι διέθεταν και Πρατήρια πώλησης, ενώ παράλληλα έκαναν και καπνεμπόριο.  

x.      Ψυχαγωγία, άθληση, θέρετρα

   Οι τρόποι ψυχαγωγίας τη δεκαετία του ’30 ήταν λίγοι, εφόσον πάντα συνδέεται με τον οικονομικό παράγοντα. Θυμίζουμε την ελληνική χρεοκοπία το Μάιο του 1932 και την παραίτηση του πρωθυπουργού Ελευθ. Βενιζέλου. Φτηνοί τρόποι ψυχαγωγίας ήταν το Θέατρο Σκιών, το γήπεδο, οι δωρεάν μουσικές συναυλίες, η βόλτα στα Πηγαδούλια και τα θαλάσσια μπάνια το καλοκαίρι στην Αγία Μαρίνα ή στη Βασιλική Στυλίδας.

   Ποδοσφαιρικές ομάδες στη Λαμία με σημαντική αγωνιστική δραστηριότητα ήταν “Ολυμπιακός Λαμίας”, “Παλλαμιακή Ένωσις”, “Λέων”, και “Αετός”. Υπήρχαν επίσης ο “Άρης Λαμίας”, ο “Ατρόμητος Λαμίας” και ο “Παμφθιωτικός”. Το 1930 ιδρύθηκε και νέα ομάδα με τίτλο “Παναθηναϊκός Λαμίας”! Την περίοδο 1937-38 πρωταθλητής ήταν ο “Ολυμπιακός Λαμίας”. Οι φίλαθλοι παρακολουθούσαν τους αγώνες με μεγάλο φανατισμό.

   Μουσικές εκδηλώσεις και συναυλίες δωρεάν έδιναν στη Λαμία στη δεκαετία 1920-30 η “Πανλαμιακή Ένωσις Φιλομούσων”, με τη συμμετοχή της Μαρίας Μπερτόγια. Τη δεκαετία του ’30, το άτυπο Ωδείο Μπερτόγια-Γκόλφη οργάνωνε συναυλίες από τους άριστους μαθητές (συνήθως στην αίθουσα του ξενοδοχείου “Πανελλήνιον”). Θεατρική παράσταση έδωσαν και οι μαθητές της Σχολής Αθαν. Παπαρούπα. Ο ετήσιος χορός του “Μουσικού Συλλόγου Λαμίας” ήταν ο σημαντικότερο κοσμικό γεγονός για την αριστοκρατία της πόλης και φυσικά είχε ακριβή και επιλεγμένη πρόσκληση.

Τα Πηγαδούλια Λαμίας (εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, 1936)

   Από την άνοιξη μέχρι το φθινόπωρο και κυρίως το καλοκαίρι, η περιοχή “Άνοιξις” στα Πηγαδούλια ήταν ιδανική για βόλτα. Ο δρόμος είχε δεντροστοιχίες και οι κήποι με την άφθονη βλάστηση έκαναν δροσερές, ειδικά τις ζεστές μέρες του θέρους. Εκεί οι νέοι και οι νέες αντάμωναν τις ματιές. Υπήρχαν αρκετά κέντρα για να καθίσουν όσοι διέθεταν κάποια χρήματα. Μάλιστα κάποια μαγαζιά είχαν βάλει και ραδιόφωνο για να ακούνε μουσική.

   Το καλοκαίρι, με τον ατμοκίνητο σιδηρόδρομο, από το Σιδηρ. Σταθμό Λαμίας, με το φτηνό εισιτήριο, πήγαιναν στην Αγία Μαρίνα ή στη Βασιλική (λιγότεροι), όπου έκαναν μπάνιο και το μεσημέρι ή απόγευμα γύριζαν. Χωρίς άλλα χρήματα και χωρίς κολατσιό, σε παρέες, τα νέα παιδιά είχαν την καλύτερη ψυχαγωγία. Τα αγόρια έκαναν βουτιές από τη γέφυρα και κολυμπούσαν μέχρι τη σημαδούρα (δέστρα), που ήταν στα βαθιά. Κάθε χρόνο όμως υπήρχαν κάποια περιστατικά πνιγμών στη θάλασσα της Αγίας Μαρίνας, ιδιαίτερα τη μέρα της γιορτής (17 Ιουλίου), που είχε πολύν κόσμο.

   Το 1938 κτίστηκε το Δημοτικό Περίπτερο στο λόφο του Αγίου Λουκά. Δήμαρχος Λαμίας ήταν τότε ο Νικόλαος Δουδουμόπουλος. Σ’ αυτό έγιναν δεξιώσεις και δόθηκαν χοροεσπερίδες, για πολλά χρόνια. Εκτός από φαγητό, προσφέρονταν γλυκά και παγωτά. Το κτίριο κατεδαφίστηκε το 1982.

Τουριστικό περίπτερο Αγίου Λουκά Λαμίας

xi.           Πιστωτικά ιδρύματα

   Κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου, έχουμε  ανάπτυξη του τραπεζικού συστήματος στην Ελλάδα, με την ίδρυση και λειτουργία υποκαταστημάτων στις μεγαλύτερες πόλεις. Στη Λαμία καταγράφηκαν υποκαταστήματα των τραπεζών : Θεσσαλίας, Λαϊκή, Βιομηχανίας Βόλου, Αθηνών, Εμπορική, Αγροτική, Λαμίας και Κρόκου-Μουζέλη. Προϋπήρχε βέβαια αυτό της Εθνικής Τράπεζας.

   Στην πλατεία Διάκου, το υποκατάστημα της Τράπεζας της Ελλάδος στεγάστηκε στο ιδιόκτητο διώροφο παλιό κτίριο που αγοράστηκε από τους κληρονόμους του αγωνιστή Ιωάν. Δυοβουνιώτη. Στο ισόγειο λειτούργησε το υποκατάστημα της ΤτΕ και στο ανώγειο ήταν και κατοικία του Διευθυντή του.

   Στην πλατεία Ελευθερίας, η Εθνική Τράπεζα Ελλάδος, στη διετία 1926-28 οικοδόμησε μεγάλο κτίριο, που αμέσως λειτούργησε ως υποκατάστημα[29] της Τράπεζας στο ισόγειο και ως κατοικία του Διευθυντή της στο ανώγειο. Το 1941 το κτίριο[30] επιτάχθηκε από τους Ιταλούς και Γερμανούς κατακτητές για Διοικητήριο.

   Στην οδό Ρήγα-Φεραίου, σε ενοικιασμένο κτίριο λειτούργησε από το 1929 υποκατάστημα της Τράπεζας Αθηνών, απέναντι από το τότε Στρατηγείο Κεντρικής Ελλάδος (ΣΚΕ), που σήμερα είναι η Στρατιωτική Λέσχη. Στην ίδια οδό, ήταν επίσης το υποκατάστημα της Εμπορικής Τράπεζας Λαμίας.

   Το υποκατάστημα Λαμίας της Λαϊκής Τράπεζας βρισκόταν[31] στην οδό Καποδιστρίου 3, σε ενοικιασμένο ισόγειο κτίριο, ιδιοκτησίας Χαριλάου Μουσάτου, γιατρού. Μετά από συγχώνευση της Ιονικής και Λαϊκής τράπεζας προέκυψε η “Ιονική και Λαϊκή Τράπεζα”.

   Το 1935 ιδρύθηκε στη Λαμία υποκατάστημα[32] της Αγροτικής Τράπεζας Ελλάδος, που στεγάστηκε σε κτίριο ιδιοκτησίας Νικ. Χρηστίδη στην οδό Διάκου 7.

   Στην οδό Κολοκοτρώνη 3, σε ισόγειο κτίριο, ιδιοκτησίας Κων. Κρόκου, λειτούργησε η Τράπεζα Κων. Κρόκου-Αφών Μουζέλη, με έτος ίδρυσης ως Πιστωτικού και Εμπορικού Οίκου το 1866. Διέθετε και υποκατάστημα στον Πειραιά (στην οδό Μιαούλη 21).

   Στη ΒΔ πλευρά της πλατείας Λαού, στο ισόγειο ιδιόκτητου διώροφου κτιρίου ιδιοκτησίας Σπ. Πετροπούλου (ή Πετρούλα) λειτούργησε η Τράπεζα Λαμίας (των Αφών Παπαθανασίου και Σπ. Πετροπούλου).

   Από τις 25-6-1900 ιδρύθηκε στη Λαμία, ο Πιστωτικός Συνεταιρισμός[33] Τεχνοεργατών Λαμίας. Ήταν ο πρώτος στην Ελλάδα. Στεγάστηκε τελικά σε ιδιόκτητο κτίριο στην οδό Διάκου 3. Η προσφορά του στον τόπο μας ήταν πολύ σημαντική.

xii.          Αυτοδιοίκηση – Δήμαρχοι Λαμίας - Βουλευτές

Ιωάν. Μακρόπουλος

   Την ταραγμένη πολιτικά περίοδο του Εθνικού Διχασμού, ο εκλεγμένος δήμαρχος Λαμίας Στυλιανός Αναστασίου από το 1914, καθαιρέθηκε τρεις φορές (επειδή ήταν βενιζελικός). Η θητεία 1922-1925 ήταν η τελευταία περίοδος αυτού ως δήμαρχος. Ακολούθησε την περίοδο 1925-29, η εκλογή του Ιωάννη Γρηγ. Μακροπούλου, που ήταν ένας από τους πλέον άξιους και οραματιστές δημάρχους με πολύ σημαντικό έργο για τη Λαμία. Την επόμενη τετραετία (1929-1933) ως δήμαρχος εξελέγη ο δικηγόρος Γεώργιος Αλεξ. Πλατής. Επόμενος αιρετός δήμαρχος Λαμίας ήταν ο οικονομολόγος και τραπεζίτης Σπύρος Π. Πετρόπουλος μέχρι το 1937, ο οποίος όμως το Σεπτέμβριο 1937 παύτηκε από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου.

   Τον διαδέχτηκε ο διορισμένος δήμαρχος Νικόλαος Αλεξ. Δουδουμόπουλος (1890-1978) μέχρι τον Ιούλιο 1940. Διάδοχός του ήταν (επίσης διορισμένος) ο δικηγόρος Αθανάσιος Γραμματίκας. Στη διάρκεια της δημαρχίας του εισήλθαν οι γερμανικές κατοχικές δυνάμεις στη Λαμία.

  Στις βουλευτικές εκλογές, που έγιναν την Κυριακή 26 Ιανουαρίου 1936, από το νομό Φθιωτιδοφωκίδας εκλέχτηκαν[34] οι : Χατζίσκος, Ευταξίας και Αστερίου (με το Λαϊκό Κόμμα), Ηλίας Τσιριμώκος, Βασιλειάδης και Λιδωρίκης (με το Κόμμα Φιλελευθέρων) και Χλωρός, Γραμματίκας και Βελλόπουλος (με τη Ριζοσπαστική Ένωση).

xiii.        Έκτακτα φαινόμενα

   Η υπερχείλιση του ποταμού Σπερχειού όταν έλιωναν τα χιόνια σύντομα και το νερό κάλυπτε τα χωράφια της κοιλάδας ήταν μάλλον συχνό φαινόμενο. Τότε αποκλείονταν τα χωριά Κόμμα, Ανθήλη, Μοσχοχώρι, Ροδίτσα, Χαλίλη, μέχρι και τα Καλύβια. Ενίοτε η ορμητική ροή του ποταμού Σπερχειού κατέστρεφε και τις γέφυρες (μεταξύ των χωριών Παλιούρι και Καστρί).

   Στις 30 Ιουνίου 1939 οι ισχυρές βροχοπτώσεις όχι μόνο έκαναν τεράστιες ζημιές στη Μάκρη, το Κόμμα και Μοσχοχώρι, αλλά ο Ξηριάς (ο αρχαίος Αχελώος) υπερχείλισε σε τέτοιο βαθμό, ώστε τα νερά περνούσαν επάνω από την οδική γέφυρα Λαμίας-Νέας Μαγνησίας. Επιπλέον δε (στη θέση ρέμα), τα ορμητικά νερά παρέσυραν και έπνιξαν τον αμπλιανίτη κτηνοτρόφο Ευάγγελο Ντινόπουλο (1879-1939) ή Σπιρίγκο, μαζί με τα πρόβατά του!

 συνέχεια στο Β’ μέρος

---

[1] Κωνσταντίνου Αθ. Μπαλωμένου : “Ορεινόν Αντιφυματικόν Αναρρωτήριο Αντινίτσης”, σελ. 15, Ιούνιος 2007, Λαμία.

[2] Κωνσταντίνου Αθ. Μπαλωμένου : “Ηλεκτρική Εταιρεία Λαμίας”, πρωτοδημοσιεύτηκε στο περ. ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 2003, σελ. 94-111, Λαμία. Με νέες προσθήκες αναρτήθηκε στο www.amfictyon,blogspot.gr , στις 2-7-1914,

[3] Ακριβώς απέναντι από το Εργοστάσιο της Ηλεκτρικής Εταιρείας Λαμίας, οι γερμανικές εμπρηστικές βόμβες κατάστρεψαν πλήρως το Εργοστάσιο Ξυλείας του Ηλία Θεοδοσίου.

[4] Κωνσταντίνου Αθ. Μπαλωμένου : “Τηλέγραφος και τηλέφωνα στην Ελλάδα –  Η εφαρμογή στη Φθιώτιδα”, εφ. “ΛΑΜΙΑΚΟΣ ΤΥΠΟΣ”, την 1 & 2 Φεβρ. 2014, φ. 20541, σελ. 8-9, Λαμία.

[5] εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 1369, σ. 1, Τετάρτη 2 Αυγ. 1939, Λαμία.

[6] Κωνσταντίνου Αθ. Μπαλωμένου : “Τα πρώτα αυτοκίνητα στη Λαμία”, εφ. ΛΑΜΙΑΚΟΣ ΤΥΠΟΣ, σελ. 10-11, στις 17-7-2013, Λαμία.

[7] Κωνσταντίνου Αθ. Μπαλωμένου : “Ορφανοτροφείον (Κέντρο Παιδικής Μέριμνας) Αρρένων Λαμίας”, στην εφ. ΛΑΜΙΑΚΟΣ ΤΥΠΟΣ, σε τρεις συνέχειες, στα φ. 21513-21515, σελ. 6, στις 24-26 Ιαν. 2018, Λαμία. Στις 22 Δεκ. 2017, αναρτήθηκε στο amfictyon.blogspot.gr

[8] Κωνσταντίνου Αθ. Μπαλωμένου : “Μουστάκειο Κληροδότημα Λαμίας”, εφ. ΛΑΜΙΑΚΟΣ ΤΥΠΟΣ, σε 3 συνέχειες, αρχίζοντας από το Σάββατο 30-6-2012 έως 4-7-2012.

[9] Κωνσταντίνου Αθ. Μπαλωμένου : “Πάνειον” Θέατρον Λαμίας, στην εφ. ΛΑΜΙΑΚΟΣ ΤΥΠΟΣ, στις 31-3-2011 και 1-4-2011.

[10] Κωνσταντίνου Αθ. Μπαλωμένου : “Υπηρέτες των καλών τεχνών από τη Λαμία”, εφ. ΛΑΜΙΑΚΟΣ ΤΥΠΟΣ, σε 2 συνέχειες, φ. 20724, 20725, 24-25/ 10/2014, σ. 8, Λαμία.

[11] ό.π.

[12] Κωνσταντίνου Αθ. Μπαλωμένου : “Φωτογραφική τέχνη και φωτογράφοι της Λαμίας”, εφ. ΛΑΜΙΑΚΟΣ ΤΥΠΟΣ σε 2 συνέχειες, στα φ. 20758, 20759, σελ. 6, στις 12 & 13 Δεκεμβρίου 2014, Λαμία.

[13] Κωνσταντίνου Αθ. Μπαλωμένου : “Η καλλιέργεια και ανάπτυξη της μουσικής στην προπολεμική Λαμία”, εφ. “ΛΑΜΙΑΚΟΣ ΤΥΠΟΣ”, σε 5 συνέχειες στα φύλλα 20706-20710, την περίοδο από 30 Σεπ. 2014 μέχρι 4/5 Οκτ. 2014, στη σελ. 6.

[14] Στις 21 Δεκεμβρίου 2018, βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών, με το Βραβείο Γραμμάτων & Καλών Τεχνών  “για την υπερεκατονταετή πλούσια μορφωτική και καλλιτεχνική της δράση, που επιτελεί με συνέπεια από την πρωτεύουσα της Ρούμελης”.

[15] Από την Κρανιά Καλαμπάκας (ή από τον Κλεινοβό Ασπροποτάμου), του νομού Τρικάλων.

[16] Ήταν Καφενείο με μουσικά όργανα (στέκι των οργανοπαικτών). Ήταν δίπλα (δυτικά) του ξενοδοχείου “Εμπορικόν”  (τώρα εκεί στεγάζονται τα Εικαστικά Εργαστήρια του Δήμου Λαμίας).

[17] Δημητρίου Θ. Νάτσιου : “Ο λαμιώτικος Τύπος (1856-1999)”, περ. ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 2000, σελ. 52-60, Λαμία.

[18] Πολυτίμης Τζωρτζοπούλου : “Λαμιακά Γράμματα (19ος -20ός αι.)”, περ. ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 2000, σελ. 7-31, Λαμία

[19] Δημ. Νάτσιου και Βαρβάρας Νάτσιου : στον Πρόλογο του Μητροπολίτη Φθιώτιδος κ. Νικολάου, στην έκδοση «Ο Μητροπολιτικός Ναός Ευαγγελισμού της Θεοτόκου Λαμίας», Λαμία, 2003.

[20] Κωνσταντίνου Αθ. Μπαλωμένου : “Η Βιοτεχνία – Βιομηχανία της Λαμίας στα χρόνια του Μεσοπολέμου”, εφ. ΛΑΜΙΑΚΟΣ ΤΥΠΟΣ σε συνέχειες, από 21 έως 25 Σεπτεμβρίου 2004, σ. 9, Λαμία.

[21] Οι ατμομηχανές και αργότερα οι πετρελαιομηχανές της Εταιρείας ήταν γερμανικής κατασκευής.

[22] Η ισχύς 1.000 PS (ίππων) ισοδυναμεί με 736 KW. Η τάση ήταν 110 V (συνεχές ρεύμα)..

[23] Κωνσταντίνου Αθ. Μπαλωμένου : “Εργοστάσιο Ασετυλίνης Γοργοποτάμου”. Δημοσιεύτηκε στην εφ. “ΛΑΜΙΑΚΟΣ ΤΥΠΟΣ”, σε 4 συνέχειες την περίοδο 9-12 Νοεμβρίου 2004, Λαμία.

[24] Στην 11η Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης (1936), οι Κουραμπιέδες Μπουσίου πήραν το Μέγα Βραβείο και τα ζαχαρώδη προϊόντα του Εμμανουήλ Καρανδρέα πήραν Χρυσό Βραβείο και Έπαινο. Επιπλέον πήραν και οι δύο χρηματικό έπαθλο 2.000 δρχ. [εφ. «Η ΕΠΑΡΧΙΑ», φ. 1147, 16-1-1937, Λαμία]

[25] Το 1939, σε άλλη Έκθεση στην Αθήνα (11-20 Φεβρουαρίου) ο Δημήτριος Μπούσιος κέρδισε το Χρυσό μετάλλιο για τους Κουραμπιέδες Λαμίας.

[26] Το 1928 είχε αναλάβει να τροφοδοτεί με κάρβουνο το σιδηρόδρομο (Σ.Ε.Κ.).

[27] Κωνσταντίνου Αθ. Μπαλωμένου : “Καπνοβιομηχανίες στην Ανατολική Στερεά Ελλάδα και Εύβοια”, εργασία από τις 7 Ιανουαρίου 2016, που αναρτήθηκε στο www.amfictyon.blogspot.gr.

[28] Έτσι δήλωναν στην περίοδο του Μεσοπολέμου. Ο τίτλος είναι υπερβολικός σε σχέση με το μέγεθος της παραγωγής του και ορθότερα θα ήταν βιοτέχνης

[29] Το Υποκατάστημα της Εθνικής Τράπεζας ήταν το  πρώτο χρηματοπιστωτικό ίδρυμα που ιδρύθηκε στη Λαμία το έτος 1860.

[30] Το 1955 το κτίριο μεταβιβάστηκε-πουλήθηκε στο ελληνικό δημόσιο (Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας). Εγκαταστάθηκε η Νομαρχία Φθιώτιδος στον όροφο και η Εφορία με το Δημόσιο Ταμείο στο ισόγειο.

[31] Αθανασίου Μπαλωμένου : «Δρόμοι, Καταστήματα  και ιδιοκτησίες της προπολεμικής Λαμίας (Δεκαετία 1930-40)», περ. «ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 2001», Λαμία.

[32] Πρώτος υποδιευθυντής ήταν ο Κ. Κούτρας. [εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 1096, σελ. 1 και 4, 20 Ιουνίου 1936, Λαμία].

[33] Το 1993 μετατράπηκε σε Συνεταιριστική Τράπεζα Λαμίας. Στις 18-3-2012 ανακλήθηκε η άδεια λειτουργίας της Τράπεζας και ακολούθησε εκκαθάριση, που μέχρι τώρα (2019) δεν περατώθηκε.

[34] εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ,  φ. 1044, σ. 1, 28-1-1936, Λαμία.