Υδροκίνηση στη Φθιώτιδα (μαντάνια-ντριστέλες) – Μέρος Β’

Συνέχεια από το Α’ Μέρος

                                                                            του Κωνσταντίνου Αθαν. Μπαλωμένου 

                                                                                                      φυσικού

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Β’ μέρους

12.  Μαντάνια, ντριστήλες στη Φθιώτιδα

13.  Νεροπρίονα – Κατασκευή και λειτουργία, καταγραφή νεροπρίονων στη Φθιώτιδα

14.  Ελαιοτριβεία με υδροκίνηση στη Φθιώτιδα

12.   Νεροτριβές (ντριστέλες, μαντάνια)

   Είναι κατασκευές, που χρησιμοποιούσαν την υδραυλική ενέργεια για τον καθαρισμό των ρούχων. Στον Ελλαδικό χώρο πρωτοεμφανίστηκαν από τα μέσα του 19ου αιώνα και πλέον. Διακρίνονται σε δριστέλες (ή ντριστέλες) και σε μαντάνια.

Διπλή δριστίλα σε λειτουργία

   Οι ντριστέλες[1] ή δριστέλες στηρίζονται στην ταχύτητα πτώσης του νερού, από κατερχόμενο σωλήνα, σε ημικυκλική στέρνα, όπου το νερό δημιουργεί στροβίλους που συμπαρασύρουν τα ρούχα από κάτω προς τα πάνω και η τριβή που δημιουργούν με το νερό δίνει στα υφαντά  και χοντρά ρούχα άλλη υφή και όψη. Τα κενά της ύφανσης κλείνουν. Η δράση του νερού τα κάνει να «αναμαλλιάζουν», να χνουδιάζουν και να γίνονται αφράτα.

   Η αποτελεσματικότητα της νεροτριβής στηρίζεται στην ορμή του νερού, ενώ για πρακτικούς λόγους απαγορεύεται το απορρυπαντικό. Ο όγκος και η ταχύτητα ροής του νερού προφανώς καθιστούν αδύνατη τη δράση του απορρυπαντικού στα ρούχα.

   Στα χρόνια  εκείνα που όλες οι νοικοκυρές στα χωριά ύφαιναν στον αργαλειό, οι νεροτριβές συνδέονταν στενά με την καθημερινή ζωή και έβαζαν τα ρούχα στο νερό για να ανοίξει το μαλλί (φτιάξιμο των ρούχων), για να πλύνουν τα μάλλινα σκεπάσματα, τα στρωσίδια, τις κουβέρτες και τα ρούχα του αργαλειού και να τους δώσουν ωραία εμφάνιση στα προικιά της νύφης.

   Το πλύσιμο των ρούχων γινόταν σε όλη την διάρκεια του χρόνου αλλά κυρίως μετά το Πάσχα που οι νοικοκυρές ξέστρωναν τα σπίτια τους και έβαζαν τα χειμωνιάτικα στην άκρη. Συνηθισμένο θέαμα στη νεροτριβή ήταν τα απλωμένα ρούχα για να στεγνώσουν στο φως και τον αέρα.

   Οι δριστέλες στα παλιότερα χρόνια ήταν απαραίτητες στους κατοίκους των χωριών και συνήθως ήταν ιδιωτικές επιχειρήσεις. Παράλληλα οι δριστέλες έπαιζαν και σημαντικό ρόλο στην  κοινωνική ζωή των χωριών  (εκτός από την πρακτική τους χρήση), αφού αποτελούσαν και χώρο συνάντησης των γυναικών.

   Τα τελευταία χρόνια ακούστηκε ο όρος «βιολογικά πλυντήρια» και όσες δριστέλες έχουν απομείνει μπορούν να  ενταχθούν σε ευρωπαϊκά προγράμματα, με σκοπό τη συντήρησή τους, τη λειτουργία και διατήρηση στο χρόνο.

Ο ξύλινος μηχανισμός στο μαντάνι

   Συνήθως δίπλα από τη δριστέλα υπήρχε και ένα μαντάνι. Φυσικά και αυτή η κατασκευή χρησιμοποιούσε τη δύναμη του νερού, ως κινητήρια ενέργεια. Τα μαντάνια - κατά κανόνα - αποτελούσαν τμήμα υδροκίνητων συγκροτημάτων στα οποία περιλαμβάνονταν νεροτριβές και αλευρόμυλοι με τον ίδιο χειριστή-μυλωνά.

   Το μαντάνι[2]  (ή μπαντάνι),  χρησίμευε για την κατεργασία των μάλλινων υφασμάτων με κτυπήματα. Ήταν μηχανική κατασκευή εξ ολοκλήρου ξύλινη, τοποθετημένη σε φυσική πλαγιά για να διευκολύνεται η κατασκευή της κρέμασης. Αποτελείτο από έναν σκελετό, με συνήθως τέσσερα κοπάνια που κρέμονταν από το επάνω μέρος. Αυτά, με παλινδρομική κίνηση, κτυπούσαν τα μουσκεμένα υφάσματα σε ένα ξύλινο[3] κοίλωμα (το έλεγαν κορίτα), ή (πιο σπάνια) σε μαρμάρινη γούρνα.

   Έξω από την κυρίως κατασκευή και στο κατώτερο σημείο της βρισκόταν η μικρή όρθια φτερωτή, που γύριζε τον οριζόντιο εκκεντροφόρο άξονα, απ’ τον οποίο προεξείχαν σφήνες (έκκεντρα). Με την περιστροφή, τα έκκεντρα σκάλωναν σε αντίστοιχες προεξοχές που κρέμονταν από τα κοπάνια και τα απομάκρυναν από την κατακόρυφη θέση τους. Όταν οι σφήνες του άξονα τα άφηναν ελεύθερα, επέστρεφαν με ορμή, και ακολουθούσε η κρούση τους (το κτύπημα).

   Στη Φθιώτιδα καταγράφηκαν 24 δριστέλες και 26 μαντάνια. Τις περισσότερες  δριστέλες είχαν το Μαυρίλο, η Βίτωλη και τα Πουγκάκια. Τα περισσότερα μαντάνια λειτούργησαν στα Αλπόσπιτα, στον Πύργο Υπάτης, στο Μαυρίλο και στα Πουγκάκια. Ακολουθεί σχετικός πίνακας :

13. Νεροπρίονα στη Φθιώτιδα

   Τα νεροπρίονα ήταν μια αυτοσχέδια, κάπως πρωτόγονη και απλή σχετικά εγκατάσταση, με άλλα λόγια ένα πριονιστήριο, που  χρησίμευε για την παραγωγή της εγχώριας, κυρίως οικοδομικής, πριστής (πριονισμένης) ξυλείας από κορμούς δέντρων. Η θέση του νεροπρίονου δεν ήταν μόνιμη και μπορούσε να αποσυναρμολογηθεί για να μεταφερθεί σε άλλη θέση (στο ύπαιθρο), ώστε να είναι πιο κοντά στην περιοχή υλοτόμησης των δένδρων του δάσους.

   Τα πλεονεκτήματά του ήταν κυρίως δύο : (i) ήταν κοντά στην πρώτη ύλη (τους κομμένους κορμούς δένδρων) ώστε να μην χρειάζονται μεταφορά και (ii) χρησιμοποιούσε την ενέργεια του νερού (υδροκίνηση), που ήταν δωρεάν. Λειτουργούσε κυρίως το χειμώνα που υπήρχαν πολλά τρεχούμενα νερά.

   Ο ιδιοκτήτης ή ο ενοικιαστής του δάσους, το πρώτο πράγμα που έπρεπε να κάνει ήταν να εγκαταστήσει σε κατάλληλο μέρος το νεροπρίονο, που αποτελούσε τότε την καρδιά της υλοτομίας.

   Το μέρος όπου εγκαθίστατο και λειτουργούσε το νεροπρίονο διατηρούσε το όνομα ακόμα και μετά την απομάκρυνσή του. Έτσι αρκετές τοποθεσίες τόσο στη Φθιώτιδα, όσο και σε άλλα μέρη της χώρας έχουν το όνομα «Πριόνι» (π.χ. στα πριόνια του Χονδρογιάννη στον Τυμφρηστό, κ.ά.).

   Σε μια βάση (την έλεγαν ντάνα), την οποία τοποθετούσαν πρώτα-πρώτα με σειρές χοντρών κορμών δένδρων, που ήταν τοποθετημένοι σταυρωτά, συναρμολογούσαν το νεροπρίονο.

   Βασικά του εξαρτήματα ήταν η φτερωτή, το πριόνι, ο στρόφαλος (για την παλινδρομική κίνηση του πριονιού), τα βαγένια, κλπ. Υπήρχαν δύο μηχανισμοί : ο κινητικός του πριονιού και ο προωθητικός του κορμού που θα σχιζόταν. 

   Το νερό κινούσε τη μικρή όρθια «ρωμαϊκή» φτερωτή, που βρισκόταν στο κάτω μέρος της βάσης (ντάνας), η οποία γύριζε έναν οριζόντιο άξονα. Αυτός, με μεταλλικό στρόφαλο, έδινε παλινδρομική κίνηση στο κατακόρυφο πριόνι, κόβοντας τον κορμό, τον οποίο προωθούσε οριζόντια με αργή κίνηση, ο άλλος μηχανισμός. Αυτό το σύστημα κοπής συνήθιζαν να το λένε “καταρράκτη”.

   Αργότερα, όταν ανοίχθηκαν οι δασικοί δρόμοι, έγιναν οι πρώτες μόνιμες, πολύ μεγαλύτερες και στεγασμένες εγκαταστάσεις νεροπρίονων, πλάι στα ποτάμια, συνήθως στους πρόποδες των δασωμένων πλαγιών, όπου γινόταν η υλοτόμηση.

 

   Στη Φθιώτιδα καταγράφηκαν 17 νεροπρίονα, σε δασικές περιοχές 9 γειτονικών ορεινών χωριών. Τα περισσότερα (14) βρίσκονταν στους πρόποδες της Οίτης, στην ευρύτερη περιοχή του χωριού Κωσταλέξι και ακολούθησε η περιοχή του χωριού Πιτσιωτά (2).

   Τονίζεται ότι τα νεροπρίονα ήταν σε επιλεγμένα σημεία των δασικών περιοχών και όχι μέσα σε χωριά. Έτσι τα ονόματα των χωριών που ακολουθούν δείχνουν απλά την περιοχή, όπου το χωριό ήταν σχετικά κοντά (για να καταλάβει ο αναγνώστης). Στη Φθιώτιδα λοιπόν είχαμε :

   Στο Κωσταλέξι καταγράφηκαν 3 νεροπρίονα, που ήταν :

(1) Πριόνια του Λιάπη,

(2) στη θέση “Αλογοβαγάς” και

(3) στη θέση “Αγγουριές”.

   Στα Πιτσιωτά καταγράφηκαν 2 νεροπρίονα :

(1) Στο δάσος “Σκληθράκι” και στη θέση “Τσατάλι” με νερό που έπαιρναν απ’ το Χανόρεμα, την περίοδο 1866-1922 υπήρχε συνεταιρικό νεροπρίονο που ανήκε σε 4 ιδιοκτήτες (Δ. Δασκαλόπουλο, Ι. Γκρίζα, Κων. Αρκουμάνη και Δημ. Καϊλάνη). Αυτοί το ενοικίαζαν και το χρησιμοποιούσαν οι Θεμ. Κόρακας, Δημ. Καρναβάς, Ι. Γκρίζας, Παν. Κιαφούλης και Αναστ. Γεμενής. Είχαν φτιάξει κανάλι για τα ξύλα. Μετά ήταν νεροπρίονο του Ναούμ στη θέση Κακόρεμα. Η υλοτόμηση ήταν λαθραία. Σταμάτησε το 1990.

(2) Από τον Ελεύθερο Δασικό Συνεταιρισμό υπήρχε νεροπρίονο στη θέση “Κρυονέρια”. Δούλεψε την περίοδο 1950-55.

   Στον Άγιο Γεώργιο Τυμφρηστού, δίπλα στον υδρόμυλο του Γεωργαντά είχε και νεροπρίονο.

   Στα Αργύρια,  υπήρχε νεροπρίονο στη θέση “Πριόνια”, μέχρι το 1966.

   Στο Μαυρίλο, λειτούργησε νεροπρίονο μέχρι το 1957.

   Στην Παλαιοκερασιά, δίπλα στον υδρόμυλο του Δημητρίου Αποστ. Ζήση (μαζί με τον Αθ. Καρανάσο) είχε και νεροπρίονο.

   Στην Παύλιανη, λειτούργησε νεροπρίονο των Ηλία και Ιωάννου Θεοχάρη.

   Στα Πουγκάκια[1], υπήρχε νεροπρίονο λαθραίο στη θέση “Κουμάσια”, στη Μετρεγκούνα.

   Στον Τυμφρηστό (Πέρα Κάψη), στο ιδιόκτητο δάσος των Χονδρογιανναίων υπήρχε νεροπρίονο.

   Πέραν αυτών, από την οροσειρά της Οίτης και τα νερά του Γοργοποτάμου, αλλά και των πολλών χειμάρρων, καταγράφηκαν επίσης :

(α) Στη θέση “Προφήτης Ηλίας” στα Πουριά και στο Κουρετόρεμα, νεροπρίονο του Δ. Γεωργαντά.

(β) Στη θέση “Άγιο Πνεύμα”, από το 1898 υπήρχαν 2 νεροπρίονα. Το ένα απ’ αυτά (πιο κοντά στη θέση Άγιο Πνεύμα) φτιάχτηκε από Βορειοηπειρώτη μάστορα. Ανήκαν σε ομάδα 6 ατόμων (Ι. Γκρίζας, Κων. Καϊλάνης, Κων. Αρκουμάνης, Βασ. Χονδρογιάννης, Νικ. Καρφής και Αφοί Αρκουμάνη). Την εκμετάλλευση (λειτουργία) αναλάμβαναν οι : Δημ. Καρναβάς, Αντ. Χονδρογιάννης, Νικ. Καρφής και Σπυρ. Σαντάς.

(γ) Στους πρόποδες της Οίτης, στη θέση “Μανδρίτσα” από το 1890 είχε νεροπρίονο ο Κων. Δ. Σαντάς. Τα ξύλα (κορμοί) έρχονταν από το δάσος της Παύλιανης, μέσα από το Καστανόρεμα μέχρι τη θέση Μανδρίτσα. Εκεί κόβονταν στο νεροπρίονο και μετά, τα κομμένα κομμάτια τα έριχναν πάλι στο ποτάμι. Αναφέρεται ότι έφταναν μέχρι τη θάλασσα, όπου τα φόρτωναν σε καΐκια.

 (δ) Στη θέση “Καταβόθρες”, την περίοδο 1950-55, είχαν νεροπρίονο οι Νικ. Καρφής και Σπυρ. Σαντάς.

Οικογένεια Χονδρογιάννη και νεροπρίονα

                                 από την Αγγελική Τριανταφύλλου, το γένος Χ. Χονδρογιάννη

   Ο Ηπειρώτης στην καταγωγή, Βασίλειος Χονδρογιάννης, λατόμος, ήρθε στη Φθιώτιδα και ασχολήθηκε με το εμπόριο ξυλείας. Μετά αγόρασε από τους Κοντογιανναίους, το κτήμα Μουτζουράκι στη θέση “Καρρές” στον Τυμφρηστό.

Ι. Χονδρογιάννης  (1936)

   Στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αι. ο Βασ. Χονδρογιάννης αγόρασε ένα δάσος στην περιοχή Δυο Βουνών. Έστησε στην περιοχή αυτή ένα νεροπρίονο, το οποίο δούλεψε αρκετά χρόνια. Την περίοδο της Κατοχής οι Χονδρογιανναίοι σταμάτησαν τη δραστηριότητα, μη θέλοντας να δώσουν ξυλεία στους Γερμανούς. Οι κατεστραμμένες εγκαταστάσεις αποκαταστάθηκαν μετά την Κατοχή και τον Εμφύλιο, οπότε το νεροπρίονο ξαναδούλεψε αρκετά χρόνια.

   Κάποιο χρονικό διάστημα το δούλεψαν ο Δ. Χονδρογιάννης με το Σπ. Σαντά. Μετά το δάσος πουλήθηκε. Στην τοποθεσία “Σκληθράκι” της Οίτης είχαν δάσος συνεταιρικό (με αναλογία ψήφων) οι Χονδρογιανναίοι, ο Νικ. Καρφής και ο Θ. Αρκουμάνης.

                                                                                                   ---

14. Ελαιοτριβεία με υδροκίνηση στη Φθιώτιδα

   Στα παλιά ελαιοτριβεία ακολουθούσαν την παρακάτω διαδικασία : Οι ελιές καθαρισμένες από φύλλα κλαδιά, πέτρες, κ.ά. (μετά από λίχνισμα και διαλογή με τα χέρια), μεταφέρονταν στο ελαιοτριβείο με ζώα και αποθηκεύονταν σε ένα μικρό δωμάτιο.

   Στη συνέχεια οι ελιές ρίχνονταν στο αλώνι, ένα μεγάλο κυκλικό μέρος, στο οποίο δύο περιστρεφόμενες πέτρες πολτοποιούσαν τις ελιές. Στο ελαιοτριβείο οι πέτρες περιστρέφονταν[4] με το μηχανισμό του υδρομύλου. Όταν η πολτοποίηση τελείωνε, το μίγμα, από το αλώνι έπεφτε σε μια στέρνα, από μια μικρή έξοδο. Το πρώτο μπουκάλι λάδι το έπιαναν από την επιφάνεια του πολτού των ελιών και ονομαζότανε δάκρυ. Αυτό το κρατούσαν για γιατρικό. 

Το αλώνι και δίπλα το πιεστήριο του ελαιοτριβείου

   Μετά ο πολτός μεταφερόταν με κουβάδες σε μεγάλα τρίχινα τσουβάλια ή σε πανιά (μποξάδες), τα οποία στοιβάζονταν το ένα πάνω στο άλλο στο πιεστήριο (πρέσα). Στο πάνω μέρος του πιεστηρίου τοποθετούσαν μια χοντρή λαμαρίνα για να στερεωθούν καλύτερα και με τις μανιβέλες, ασκούσανε πίεση για να στύψουν τον πολτό, ενώ ταυτόχρονα κάποιος άλλος έριχνε από πάνω ζεστό νερό. Ο χυμός της ελιάς έπεφτε σε γούρνα, όπου στο κάτω μέρος έμενε το νερό και στην επιφάνεια το λάδι. Ο διαχωρισμός γινόταν με το χέρι, με τη βοήθεια μιας κουτάλας.

   Στα σύγχρονα ελαιοτριβεία ο διαχωρισμός δεν γίνεται με πίεση, αλλά με φυγοκέντρηση για πιο μεγάλη ταχύτητα και καθαρότητα, το ίδιο και οι άλλες διαδικασίες πλέον γίνονται μηχανικά.

   Στη Φθιώτιδα, καταγράφηκαν 5 ελαιοτριβεία, από τις αρχές του 20ού αι., τα οποία λειτουργούσαν με υδροκίνηση. Προφανώς αυτά βρίσκονταν στη ζώνη του μεγάλου ελαιώνα της Ανατολικής Φθιώτιδας, στην περιοχή από τη Στυλίδα μέχρι την Πελασγία. Αυτά ήταν σε:

Τσερνοβίτι (παλαιά Παλαιοκερασιά) : Με νερό από το “Βελά” δούλευαν 2 ελαιοτριβεία. Αυτά ήταν (α) του Ανδρέα Μπετένιου από τις αρχές του 20ού αι. (1900-10). Διαδοχικά, αγοράστηκε από το Δήμο Πολύμερο (μέχρι το 1935) και τους Αφούς Αλεξοπούλου μετά. (β) του Αποστόλου Καρανάσου, από το 1900, που διατηρούσε την ιδιοκτησία (τουλάχιστον μέχρι το τέλος του 20ού αι.).

Μύλοι Πελασγίας : Με νερό από την “Κεφάλωση”, λειτουργούσε ο υδρόμυλος του Ιωάννη Μάνου, σε συνολική διάρκεια 3 γενεών. Μέχρι το 1940 είχε και ελαιοτριβείο. Έπαψαν το 1963-64.

Πελασγία : Με νερό από την “Κεφάλωση” του χωριού Μύλοι Πελασγίας, από το ρέμα Πλατανάκια, δούλευε ο υδρόμυλος των Μίρκου, Κουσβαντέλου και Δρυμωνίτη. Παράλληλα, ή κατά την περίοδο ελαιοσυλλογής, δούλευε και ως “λιοτρίβι”, με πρέσα. Έπαψε το 1947.

Στυλίδα : Με νερό από τις πηγές Σαπουνά, μέσω του ρέματος “Αμπολή”, στη θέση “Λάκα του Καμπούρη” λειτούργησε ελαιοτριβείο του Ιωάννη Κωστορίζου.

Συνέχεια στο γ’ μέρος

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

---

[1] Λέξη αρωμουνική dristeala.

[2] Στη Γαλλία, αυτά λειτουργούσαν ήδη από τον 11ο αιώνα.

[3] σκαλισμένο σε χοντρό, οριζόντιο κορμό δέντρου.

[4] η περιστροφή παλιότερα γινόταν χειροκίνητα ή με τη βοήθεια κάποιου ζώου.