Φωτογραφική τέχνη και φωτογράφοι της Λαμίας

Από τα προπολεμικά χρόνια

Α. Σύντομη ιστορία της φωτογραφίας

   Η φωτογραφία είναι τέχνη. Αποτυπώνει εικόνες με τη βοήθεια συστήματος οπτικών φακών και κατάλληλου μέσου καταγραφής ή αποτύπωσης (φωτογραφική μηχανή). Το φως περνώντας από μια μικρή οπή μέσα σ’ ένα σκοτεινό θάλαμο ή κουτί σχηματίζει στην απέναντι πλευρά το είδωλό του.

   Η αρχή του σκοτεινού θαλάμου ήταν γνωστή από παλιά. Στα 1550 προστέθηκε ένας κοίλος φακός και το διάφραγμα. Εξέλιξη ήταν ένα σύστημα φακών, που βελτίωσε την εικόνα. Η αποτύπωση της εικόνας ήταν δύσκολη. Στο 18ο αι. βρέθηκαν ευαίσθητες ουσίες (άλατα του αργύρου) σε χαρτί, αλλά δεν ήταν εφικτή η στερέωσή της (για να μένει μόνιμα). Οι Λουί Νταγκέρ και Ουίλλιαμ Φοξ Τάλμποτ αντί της αρνητικής εικόνας κατάφεραν τη στερέωσή της στη θετική εικόνα. 

Υπαίθριος φωτογράφος

   Από τις δύσχρηστες γυάλινες πλάκες, το 1888 ανακαλύφθηκε το φιλμ σε ρολό από τον αμερικανό Τζώρτζ Ήστμαν (George Eastman) με τη φωτογραφική μηχανή κουτί, που ονόμασε Kodak. Την εμφάνιση (αποτύπωση) των φωτογραφιών αναλάμβανε μετά η Kodak. Έτσι η φωτογραφία αναπτύχθηκε πολύ.

   Η έγχρωμη φωτογραφία με ειδικό φιλμ είναι δημιούργημα του 20ού  αι., που επέκτεινε τον καλλιτεχνικό και αισθητικό χαρακτήρα αυτής της μορφής τέχνης.

   Η δημιουργία ηλεκτρονικών φωτο-αισθητήρων, όπου το φως αναλύεται και με κατάλληλο πρόγραμμα γίνεται σύνθεση της εικόνας, έφερε την ψηφιακή φωτογραφία. Έτσι το χημικό φιλμ καταργήθηκε. Από την ψηφιακή μηχανή (από το 1990) οι εικόνες μεταφέρονται στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και αποθηκεύονται σε αρχεία. Επιπλέον οι φωτογραφίες είναι επεξεργάσιμες σε πολλαπλούς τρόπους.

   Η φωτογραφία που απαιτεί κατάλληλη τεχνική είναι προϊόν τέχνης και συνιστά έργο, που προστατεύεται από το νόμο για τα πνευματικά δικαιώματα.

   Το αντικείμενο της φωτογραφίας μπορεί να χωριστεί σε 4 είδη: τη φωτογραφία είδησης, τη διαφημιστική φωτογραφία στούντιο, τη φωτογραφία χώρων και αρχιτεκτονική, τη φωτογραφία τέχνης.

Β. Φωτογράφοι στη Λαμία

   Στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αι., η Λαμία και η ευρύτερη περιοχή της γνώρισε τη φωτογραφία μέσα από ανθρώπους που ήρθαν από άλλα μέρη. Στους πρωτοπόρους της τέχνης αυτής αναφέρουμε τους : Γρηγόριο Αλεξιάδη, Παναγ. Θερμογιάννη, Ιωάν. Κωνσταντίνου και Κωνστ. Δαμασκηνό (δεκαετία 1870-80), Αναστάσιο Παπαγεωργίου, Περικλή Χρηστάκη και Πέτρο Γαλλή (την τελευταία δεκαετία του 19ου αι.).

   Το 1896, το ανακαινισμένο “Πριγκηπικόν Φωτογραφείον” του Ιωάν. Δαμασκηνού, στην οδό Διάκου, διαφημιζόταν ως εφάμιλλο των καλλιτέρων αθηναϊκών.

   Το 1906, ο Αναστάσιος Παπαγεωργίου είχε καλλιτεχνικό φωτογραφείο στην οδό Υψηλάντου, απέναντι από το “Πάνειο”[1] Θέατρο, το οποίο διαφήμιζε με νέους τέλειους φακούς, που “φωτογραφίζουν με βροχή, έφιππους και νευρικούς και κινούμενα αντικείμενα, ακόμα και σε φυσικό μέγεθος”.

   Χάρη στο Στέφανο Στουρνάρα[2], ο Βόλος είχε προηγηθεί στη διάδοση της φωτογραφικής τέχνης. Μετά από 1-2 δεκαετίες που εργάστηκαν στην περιοχή μας, οι Ιωάννης Κων. Δαμασκηνός και Χαράλαμπος Γ. Μπασδέκης, απόγονοι των καλλιτεχνών φωτογράφων (πορτραίτων) πατέρων τους έφυγαν στο Βόλο, όπου συνέχισαν την επαγγελματική τους δράση.

   Στις καλλιτεχνικές οικογένειες πρέπει να αναφερθούν οι πρώτοι, που ήταν ο Σάββας Χατζηβασιλείου και ο Χαράλαμπος Γεωρνάς. Συνεχιστές ήταν τα παιδιά τους.

Νοσοκόμες (φωτ. Τάσου Σκανάτοβιτς)

    Στα μεγάλα ονόματα, που γεννήθηκαν στη Λαμία ή βρέθηκαν εδώ και εργάστηκαν μία ή περισσότερες δεκαετίες, οφείλουμε να αναφέρουμε τη Βούλα Παπαϊωάννου και τον Αναστάσιο (Τάσο) Σκανάτοβιτς. Συνέχισαν στην Αθήνα, το δε φωτογραφικό έργο τους πέρασε τα ελληνικά σύνορα αποκτώντας διεθνή αναγνώριση.

   Το 1929 ίδρυσε καλλιτεχνικό φωτογραφείο ο Δημ. Πανταζής, στην οδό Υψηλάντου (έναντι του τυπογραφείου της εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ), με το όνομα “Φωτο-χρωμ”.

   Χωρίς να μειώνουμε την αξία και τις ικανότητες των άλλων στεγασμένων ή υπαίθριων φωτογράφων, καταγράφουμε τα ονόματά τους :  Το Σωτήριο Ρήγα, τον Αθανάσιο Χαρίση, τον ερασιτέχνη Γεώργιο Νέλλα, το Γεώργιο Αλπογιάννη, το Νίκο Αναγνωστό, τον Ανδρέα Καραγιάννη, το Νίκο Ζάχο, το Νίκο Κουτσοδόντη, τους Ιωάννη και Αριστείδη Σταμόπουλο, το Στέλιο Αναγνωστόπουλο και τον Κων/νο Σιμόπουλο. Απόγονοι αυτών ή μαθητές τους συνέχισαν την τέχνη.

Γ. Μικρά βιογραφικά

   Από τα βιβλία των παλαιότερων Ιερών Ναών της Λαμίας εντοπίστηκαν 6 φωτογράφοι που τελεύτησαν στη Λαμία. Για τους περισσότερους δηλώθηκε η Λαμία ως τόπος καταγωγής τους. Περισσότερα στοιχεία δίνονται στον επόμενο πίνακα:

   Για όσους φωτογράφους βρέθηκαν περισσότερα στοιχεία, θα δοθεί ένα σύντομο βιογραφικό :

Ζάχος[3]  Νικόλαος Κ.  ( 1897-1962) : Από την πατρίδα του την Αράχωβα πήγε στην Αθήνα όπου έμαθε την τέχνη του φωτογράφου. Στη Λαμία ήρθε στις αρχές του 1932 κι άνοιξε φωτογραφείο[4] σε μια παράγκα, που ήταν σε μικρό ύψωμα,  στη γωνία[5] των οδών Βενιζέλου και Χαντζοπούλου (σήμερα εκεί είναι το φαρμακείο Κατσούδα). Το 1937 το μετέφερε σε άλλη θέση[6] στην οδό Χαντζοπούλου 4 (σήμερα είναι εκεί το κατάστημα καλλυντικών Χόντος). Στα μεταπολεμικά χρόνια άσκησε τη φωτογραφική του τέχνη σε φωτογραφεία αλλά και υπαίθρια. Δίδαξε άλλους που σήμερα είναι επαγγελματίες φωτογράφοι. Πέθανε το 1962 στη Λαμία, σε ηλικία 65 ετών.

Χατζηβασιλείου Ιωάννης (1872-1942) : Έμαθε την τέχνη από τον πατέρα του Σάββα, όπως και ο αδερφός του Βασίλειος (που πέθανε ανύπαντρος σε πρώιμη ηλικία 38 ετών). Είχαν φωτογραφείο, χωρίς όμως να αποκλείουμε και την πλανόδια φωτογράφιση. Την τέχνη συνέχισαν και άλλα μέλη της οικογένειας. Στην οδό Υψηλάντου, οι δύο αδερφές Χατζηβασιλείου, διατηρούσαν το καλλιτεχνικό φωτογραφείο μέχρι τα μέσα του 20ού αι.

Νέλλας Γεώργιος (1883-1961) : Πιθανή η καταγωγή του από το Περίβλεπτο της Φθιώτιδας. Ήρθε στη Λαμία. Ήταν ερασιτέχνης πρώιμος φωτογράφος. Αποτύπωσε τα έργα κατασκευής της σιδηροδρομικής γραμμής για λογαριασμό της κατασκευάστριας γαλλικής εταιρίας Batignolles (Μπατινιόλ). Πήγε ως μετανάστης στην Αμερική και επέστρεψε. Δεν είναι γνωστό το επάγγελμα που άσκησε τα επόμενα χρόνια.

Αναστ.  Σκανάτοβιτς

Σκανάτοβιτς Αναστάσιος (1905-1972) : Από τη Σμύρνη με καλλιτεχνικές σπουδές, βρέθηκε στη Φθιώτιδα και έμεινε στη Λαμία. Άνοιξε το πρώτο καλλιτεχνικό φωτογραφείο στην οδό Υψηλάντου. Ήταν περιώνυμες οι φωτογραφίες του, αλλά και τα πορτραίτα του με κάρβουνο. Έκανε στη Λαμία εκθέσεις φωτογραφίες στη δεκαετία 1930-40! Έφυγε στην Αθήνα (στο Παγκράτι) το 1950. Φωτογραφία του τότε βασιλικού ζεύγους έγινε από το γλύπτη Β. Φαληρέα (το 1964) η μία όψη σε αναμνηστικό κέρμα των 30 δρχ. Τιμήθηκε με πολλά διεθνή βραβεία.

Ρήγας Σωτήριος Γεωργ. (1895-1942) : Γεννήθηκε στην Πέρα Κάψη. Ήρθε στη Λαμία και έμαθε τη φωτογραφική τέχνη. Από υπαίθριος φωτογράφος αρχικά, μετά βρήκε το χώρο του κοντά στα Δικαστήρια Λαμίας όπου διατήρησε για χρόνια το φωτογραφείο του. Η κόρη του Κωνσταντίνα έμαθε την τέχνη και το κράτησε μετά το θάνατο (1942) του πατέρα της.

έργο Νικ. Κουτσοδόντη

Κουτσοδόντης Νίκος (1899-1985): Γεννήθηκε στο Μώλο. Έμαθε τη φωτογραφική τέχνη και τη δεκαετία του ’30 είχε φωτογραφείο στο δρόμο από την πλατεία Πάρκου προς την οδό Κολοκοτρώνη αριστερά και πριν την οδό Ροζάκη-Αγγελή. Μεταπολεμικά το φωτογραφείο του μεταφέρθηκε στην οδό Ρήγα Φεραίου. Έκανε καταπληκτικά εκφραστικά πορτραίτα, με άψογο φωτισμό και ευκρίνεια για τα οποία κέρδισε διακρίσεις. Πιο γνωστό έργο του είναι ο γέροντας με τη σκούφια (παρατίθεται).

   Πέθανε το 1985.

Χαρίσης Αθανάσιος (1922-1976) : Γεννήθηκε στο Κουμαρίτσι. Έμαθε τη φωτογραφική τέχνη κοντά στον πρωτοπόρο σημαντικό φωτογράφο Στέφανο Στουρνάρα (1867-1928) στο Βόλο. Επιστρέφοντας στη Λαμία μετά την Κατοχή, άνοιξε φωτογραφείο. Από τα μέσα του 20ού αι. είχε ιδιόκτητο φωτογραφείο στη γωνία των οδών Βύρωνος και Κολοκυθά, μέχρι τη συνταξιοδότησή του. Το φωτογραφείο υπάρχει σε λειτουργία μέχρι σήμερα. Μαθητές του Αθαν. Χαρίση έγιναν επαγγελματίες φωτογράφοι στα επόμενα χρόνια μέχρι και σήμερα.

Σταμόπουλος Ιωάννης (1929-1958) : Γεννήθηκε στη Λαμία. Έμαθε τυχαία τη φωτογραφική τέχνη και άσκησε το επάγγελμα του υπαίθριου φωτογράφου στις πλατείες της Λαμίας. Έφυγε στην Αυστραλία. Την τέχνη συνέχισε ο αδερφός του Αριστείδης.

Αναγνωστός Νίκος (1913-1963) : Υπαίθριος φωτογράφος στις πλατείες της Λαμίας και σε τουριστικά μέρη της περιοχής.

Δαμασκηνός  Ιωάννης (;-;) : Δεν είναι γνωστή η καταγωγή του. Το 1926 το φωτογραφείο του ήταν στην οδό Αγ. Νικολάου της Λαμίας. Θεωρείται σημαντικός φωτογράφος. Στην περίοδο του Μεσοπολέμου, άφησε σπουδαίο φωτογραφικό έργο με πορτραίτα, στις παλιές οικογένειες της πόλης. Μετά έφυγε στο Βόλο. Είναι ελλιπή τα στοιχεία που έχουμε γι’ αυτόν.

Παπαϊωάννου Βούλα (1898-1990) : Γεννήθηκε στη Λαμία το 1898 και ήταν το τρίτο παιδί από τα πέντε της Αφροδίτης και του αξιωματικού Θεοχάρη Παπαϊωάννου. Το έντονο ενδιαφέρον για τη ζωγραφική την ώθησε να ακολουθήσει σπουδές στη Σχολή Καλών Τεχνών, συγχρόνως δε ασχολήθηκε και με τη φωτογραφία. Τη μύησε στην τέχνη και το μεράκι της φωτογραφίας ο αγαπημένος αδελφός της Τάκης που χάθηκε σε αεροπορικό δυστύχημα το 1947. Κοντά στο γνωστό φωτογράφο, Πάνο Γεραλή, αδελφό των ζωγράφων Αποστόλου και Λουκά, μυήθηκε στα μυστικά της φωτογραφικής τέχνης γύρω στα μέσα της δεκαετίας του '30. Αρχικά ασκήθηκε με επιτυχία σε λήψεις τοπίου, μνημείων και αρχαιολογικών εκθεμάτων.

Βούλα Παπαϊωάννου

    Άντλησε θέματα από τον πόλεμο του '40 και ιδιαίτερα τα δεινά του άμαχου πληθυσμού της Αθήνας, την περίοδο της γερμανικής κατοχής (την πείνα και τα σκελετωμένα παιδιά). Μετά την Απελευθέρωση, ως υπεύθυνη του φωτογραφικού τμήματος της UNRRA[7], περιηγήθηκε τη ρημαγμένη ελληνική ύπαιθρο και κατέγραψε τις δύσκολες συνθήκες επιβίωσης των κατοίκων της.

    Στη δεκαετία του '50 το έργο της εκφράζει την αισιοδοξία που επικρατούσε μετά τον πόλεμο για το μέλλον της ανθρωπότητας και ιδιαίτερα την τάση στην επάνοδο των παραδοσιακών αξιών. Η Βούλα Παπαϊωάννου εντάσσεται στο ρεύμα της «ανθρωπιστικής φωτογραφίας» που αναπτύχθηκε ως αντίδοτο της κατάλυσης των ανθρωπίνων αξιών εξαιτίας του πολέμου.

   Έγινε διάσημη Ελληνίδα φωτογράφος. Το 1990 έφυγε απ' τη ζωή αφήνοντας πίσω της ένα πλούσιο και σημαντικότατο έργο που εμπιστεύθηκε στο Φωτογραφικό Αρχείο Μπενάκη. Έχουν εκδοθεί πολλά λευκώματα με φωτογραφίες της.

Επίλογος

  Στα προπολεμικά χρόνια, στην ελληνική περιφέρεια, η φωτογράφηση ήταν κάτι σπάνιο και γινόταν σε κορυφαία γεγονότα της ζωής των ανθρώπων, όπως π.χ. ο γάμος, με την ευκαιρία κάποιου περαστικού πλανόδιου φωτογράφου. Τα μνημεία και τα κτίρια δεν φωτογραφίζονταν παρά μόνο από ελάχιστους καλλιτέχνες φωτογράφους για να γίνουν ταχυδρομικά δελτάρια (κάρτες) ή για σπάνιες εκθέσεις φωτογραφίας. Η Λαμία ευτυχώς αποτυπώθηκε από τον πρωτοπόρο Βολιώτη Στέφ. Στουρνάρα, και ακολούθησαν άλλοι.

   Για αρκετές δεκαετίες, η ευαισθησία και το πάθος για τον τόπο μας οδηγεί τον κ. Νίκο Δαβανέλλο, να αποτυπώνει όμορφα κτίρια, γεγονότα και ανθρώπους, που φεύγουν με το χρόνο. Το αρχείο του με χιλιάδες φωτογραφίες είναι πολύτιμο. Με την ευκαιρία τούτη, θεωρώ ως αναγκαία τη δημιουργία φωτογραφικού τμήματος στο Ιστορικό Αρχείο Λαμίας για τη διατήρηση και αξιοποίηση του πλούσιου υλικού, το οποίο εκτιμώ ότι ευχαρίστως θα διαθέσει αυτός ο πάντα ενεργός δημότης και πολίτης. Επιπλέον η Λαμία του οφείλει μια επίσημη αναγνώριση και τιμή για την πολυετή πολιτιστική του δραστηριότητα. Η εικόνα που έχω στο μυαλό μου είναι ο κ. Νίκος Δαβανέλλος με τη φωτογραφική του μηχανή, πάντα παρών στα γεγονότα της πόλης.

   Το εξαιρετικό στοιχείο που μας δίνει η φωτογραφία είναι ότι μας ταξιδεύει στο χρόνο. Τότε ισχύει ο λόγος του Γιώργου Θέμελη (1900-1976) :  “Το ταξίδι που τέλειωσε, συνεχίζεται μέσα μας.”.

Κωνσταντίνος Αθ. Μπαλωμένος

                φυσικός

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ - ΑΝΑΦΟΡΕΣ

1.      Βιβλία των Ιερών Ναών της Λαμίας.

2.      Νικόλαος Δαβανέλλος :  “Πλανόδιοι και στεγασμένοι φωτογράφοι της Λαμίας 19ος – 20ός αιώνας”, Πρακτικά 2ου Συνεδρίου Φθιωτικής Ιστορίας, σ. 281-289, Λαμία, 2005.

3.      http://www.kathimerini.gr

4.      Βικιπαίδεια, η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια.

------------------------------------------------------------------------------------------------

Δημοσιεύτηκε στην εφ. ΛΑΜΙΑΚΟΣ ΤΥΠΟΣ σε 2 συνέχειες, στα φ. 20758, 20759, σελ. 6, στις 12 & 13 Δεκεμβρίου 2014.

        ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

---

[1] Ήταν εκεί όπου σήμερα βρίσκεται η Θερινή Δημοτική Σκηνή της Λαμίας.

[2] Ο Στέφανος Στουρνάρας (1867-1928) γεννήθηκε στη Ζαγορά. Σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα, με δάσκαλο το Νικηφόρο Λύτρα. Στο Βόλο αγιογράφησε εκκλησιές και παράλληλα φωτογράφιζε. Άνοιξε στούντιο και ίδρυσε μαζί με τον αδελφό του Παναγιώτη μια επικερδή επιχείρηση παραγωγής ταχυδρομικών δελταρίων (κάρτες). Την οικογενειακή παράδοση ακολούθησε ο γιος του Νίκος που κι αυτός έγινε ονομαστός φωτογράφος, που συνεχίζουν και σήμερα τα παιδιά του Νίκου, ο Στέφανος και η Μαρία.

[3] Στο Βιβλίο Αποβιώσεων του Ι. Ν. Ευαγγελίστριας Λαμίας γράφει «ηλικία 65 ετών». Στην επιτύμβια πλάκα του μνημείου στο Νεκροταφείο Λαμίας γράφει «ετών 57». Ο Νικ. Δαβανέλλος στο βιβλίο του «Λαμία, τα πρόσωπα» δίνει ηλικία 51 ετών. Τρεις διαφορετικού αριθμοί. Ποια είναι άραγε η σωστή ηλικία;

[4] Από τη στήλη «Αφίξεις» : “Μετά μακράν απουσίαν επέστρεψεν εις την πόλιν μας ο φίλος καλλιτέχνης κ. Ν. Ζάχος.” [εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 455, σ. 1, 9-1-1932, Λαμία]

[5] Η διαφήμιση στην εφ. “Η ΕΠΑΡΧΙΑ” του 1933 έγραφε :  «Ένας είναι ο φωτογράφος ΖΑΧΟΣ,  Πλατεία Σιταγοράς».

[6] εφ. “Η ΕΠΑΡΧΙΑ”, 15-5-1937, Λαμία.

[7] United Nations Relief and Rehabilitation Administration, δηλ. Διοίκηση Αρωγής & Αποκατάστασης των Ηνωμένων Εθνών.