Το “Μουστάκειο” Κληροδότημα Λαμίας (για Ορφανοτροφείο Θηλέων και Γυμνάσιο)

Μεγάλες ευεργεσίες

Γενικά

   Η Λαμία και η ευρύτερη περιοχή της Ρούμελης πρέπει να θεωρηθούν καλότυχες, εφόσον ευνοήθηκαν από ευεργεσίες ανθρώπων, οι οποίοι ήρθαν από άλλα μέρη (κυρίως τις τουρκοκρατούμενες περιοχές, μετά το 1828), χωρίς να αγνοήσουμε και αντίστοιχες ευγενείς πράξεις γηγενών. Αναφέρουμε μερικά ονόματα, όπως του Κωνσταντίνου Παπαθανασίου Ελασσώνα (στο χώρο της υγείας),  του Οδυσσέα Πάνου (στο χώρο του θεάτρου), του Κωνσταντίνου Νικολάου ή Μουστάκα (στο χώρο της εκπαίδευσης), του Κωνσταντίνου Κοτρωνιά, του Γεωργίου Σ. Καρακαντά, των κληρονόμων Μελετίου Γεωργιάδη, και άλλων που ακολούθησαν με μικρότερες δωρεές, αλλά με σημαντική αξία για το κοινωνικό σύνολο.
  Στην παρούσα εργασία θα αναφερθούμε στην προσφορά ενός ευπατρίδη, του Κωνσταντίνου Νικολάου ή Μουστάκα, ο οποίος στήριξε την εκπαίδευση της Λαμίας, δηλ. το μέλλον του τόπου αυτού.

1. Βιογραφικά στοιχεία του Κωνσταντίνου Νικολάου ή Μουστάκα

   Ήταν ηπειρώτης στην καταγωγή. Γεννήθηκε το 1839, πιθανά στη Λεπενίτσα Καλαμπάκας, όπου είχαν έρθει οι γονείς του, από την Ήπειρο - για άγνωστους λόγους. Μετά ο Κων. Μουστάκας εγκαταστάθηκε στο Χατζημίρ Φαρσάλων όπου είχε αποκτήσει κτήματα, παντρεύτηκε με συνοικέσιο την Ελένη Γεωργ. Βαρσαμή[1] (1858-1938), κόρη πλούσιου γαιοκτήμονα[2] από το Σμόκοβο Καρδίτσας. Μετά το γάμο τους (περί το 1877) εγκαταστάθηκαν στο Κούρνοβο, όπου ο Κων. Μουστάκας[3] ασχολήθηκε αρχικά με τη γεωργία. Αργότερα εγκαταστάθηκε στη Λαμία και δραστηριοποιήθηκε στο καπνεμπόριο, κερδίζοντας αρκετά χρήματα. Είχε και κοπάδια με πρόβατα και βόδια.

  Ήταν και κτηματίας, με κτήματα στην περιοχή Λιανοκλαδίου, αργότερα στην περιοχή Ζηλευτού.  Είχε επίσης ακίνητα σε κεντρικά σημεία της πόλης της Λαμίας. Τελευταία του αγορά (το έτος 1898) σε πλειστηριασμό ήταν 4 οικίες, μαγαζί και φούρνος, στο τετράγωνο μεταξύ των οδών Καποδιστρίου και Ροζάκη-Αγγελή. Εκεί μετά το θάνατό του λειτούργησε το «Μουστάκειο εξατάξιο Μικτό Γυμνάσιο», που νεότερα κτίσματά του υπάρχουν μέχρι σήμερα.

       Τον επόμενο χρόνο (1899) ο Κωνσταντίνος Μουστάκας[4] πέθανε. Δεν απέκτησε παιδιά. Λίγο πριν πεθάνει άφησε με διαθήκη το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του για να γίνουν τα «Μουστάκεια Σχολεία» και Ορφανοτροφείο Θηλέων. Τον έλεγχο της σωστής χρήσης της περιουσίας του ανέθεσε σε Αδελφάτο, αυτό που όρισε με τη διαθήκη του ο Κωνσταντίνος Παπαθανασίου Ελασσώνας. Μπορεί να χαρακτηριστεί ως ο ευεργέτης της εκπαίδευσης στη Λαμία.

     Η γυναίκα του Ελένη πέθανε την 1-11-1938[5], στη Λαμία, σε ηλικία 80 ετών.

 

2. Η Διαθήκη του Κων/νου Μουστάκα

   Στις 2 Ιουνίου 1899, στην οικία του (στην οδό Ρήγα Φεραίου 3) και ενώπιον του συμβολαιογράφου Λαμίας Παναγή Μαυρίκα, με την παρουσία τριών μαρτύρων[6], ο Κωνστ. Μουστάκας συνέταξε τη διαθήκη του. Το εκπληκτικό της περίπτωσης είναι ότι στις 29 Ιουνίου 1899 (δηλ. 26 ημέρες μετά) ο Κωνσταντίνος Νικολάου ή Μουστάκας απεβίωσε. Ήταν τότε 60 ετών. Με τη διαθήκη του όρισε ότι:

Η υπογραφή του Κ. Νικολάου Μουστάκα  (2-6-1899)

α)  Στη σύζυγό του αφήνει 20.000 δραχμές και το ήμισυ της ανώγειας κατοικίας στην οδό Ρήγα Φεραίου, με όλα τα οικιακά σκεύη, έπιπλα και κοσμήματα.

β) Στο ελληνικό δημόσιο κληροδοτεί και διατάσσει :

“ … Τας τέσσαρας συνεχομένας ανωγαίας οικίας μου μετά του επίσης συνεχομένου φούρνου και μαγαζείου μεθ’ όλων των παραρτημάτων και παρακολουθημάτων των, αποτελούντων όλων εν τετράγωνον και ανηκούντων πριν εις τον Αθανάσιον Ν. Ρίζον ή Ζουράπαλον κειμένων όλων εντός της πόλεως Λαμίας, του ομωνύμου Δήμου εις την ενορίαν των Αγίων Θεοδώρων και συνορευομένων εν συνόλω γύρωθεν, αρκτικώς και μεσημβρινώς με δημοσίους δρόμους αμαξωτούς άγοντας εις Στυλίδα, δυτικής με περιβόλιον και οικίαν αδελφών Αντωνίου Πεζά και ανατολικώς με οικόπεδον Σταύρου Δ. Τσαούση, διατάσσω δε όπως αι οικίαι μου αύται χρησιμεύσωσιν αποκλειστικώς και ωρισμένως δια διδακτήρια του Γυμνασίου Λαμίας και των Ελληνικών Σχολείων Λαμίας, να τεθή δε έξωθεν αυτών και η εξής επιγραφή «Γυμνάσιον Μουστάκειον και Ελληνικά Σχολεία Μουστάκεια» αι επιγραφαί δε αύται θέλουσι μένη ες αεί.”

γ)  Σε συγγενικά του πρόσωπα διέθεσε διάφορα χρηματικά ποσά.

δ)  Στον (τότε) νεοαναγειρόμενο ναό της Ευαγγελίστριας Λαμίας, ποσό 600 δραχμών.

ε)  Στους ιερούς ναούς της Λαμίας (Παναγίας Δέσποινας, Αγίου Νικολάου, Αγίων Θεοδώρων και Παναγίας Ξηριώτισσας) από 400 δραχμές.

ζ)   Σε ανεψιά του (κόρη της υπηρέτριάς του Ελένης Σαμαρά) ποσό 10.000 δραχμών ως προίκα της.

η)  Στο Δημοτικό Σχολείο Λεπενίτσας Καλαμπάκας (για ανέγερση νέου σχολείου) ποσό 5.000 δραχμών, στη μνήμη του πατέρα του.

θ)  Στο Δήμο Λαμιέων κληροδότησε όλη την υπόλοιπη ακίνητη περιουσία του (εκτός της προαναφερόμενης) που βρισκόταν στη Φθιώτιδα και τη Θεσσαλία.

    Από τα εισοδήματα της ακίνητης περιουσίας του (εκτός αυτής του Γυμνασίου και των Ελληνικών Σχολείων) τα ετήσια έσοδα (εισπράξεις) θα καταθέτονταν στην Εθνική Τράπεζα άτοκα. Όταν θα είχε συγκεντρωθεί το ανάλογο χρηματικό ποσό, όρισε :

“ … ν’ άγορασθή οίκόπεδον είς τό άνατολικόν άκρον τής πόλεως Λαμίας καί ν’ άνεγερθή, έπ’ αύτού κατάστημα, όπερ νά χρησιμεύση ώς Όρφανοτροφείον τών Θηλέων τής πόλεως Λαμίας μέ τόν άπαράβατον όρον νά σημειωθή έν τή θύρα τού Καταστήματος τούτου ή έξής έπιγραφή «Μουστάκειον Όρφανοτροφείον Θηλέων».”

   Την είσπραξη των εισοδημάτων, τη μέριμνα της περιουσίας και την πιστή εφαρμογή της θέλησής του ο Κωνσταντίνος Μουστάκας ανέθεσε στο Αδελφάτο του Ελασσωνείου[7] Νοσοκομείου. Αυτό το συγκρότησαν 3 άτομα ήτοι : ο Πρόεδρος των Πρωτοδικών Λαμίας, ο Δήμαρχος Λαμίας και ο Διευθυντής του υποκαταστήματος Λαμίας της Εθνικής Τράπεζας (που ήταν και ο έμμισθος[8] ταμίας του Αδελφάτου). Μετά την ανέγερση του Ορφανοτροφείου Θηλέων, τα εισοδήματα της ακίνητης περιουσίας θα βοηθούσαν στη συντήρηση και βελτίωσή του.

   Τελευταίες θελήσεις του Κ. Μουστάκα από το Αδελφάτο ήταν να τελείται μνημόσυνο κάθε τριετία “υπέρ αναπαύσεως της ψυχής του” και στο τέλος του μνημοσύνου αυτού όρισε από 15 άγαμα, ηθικά και πτωχά κορίτσια της Λαμίας να κληρώνεται ένα, το οποίο θα παίρνει ποσό 500 δραχμών.

   Δεν έχουμε αριθμητική εκτίμηση της ακίνητης περιουσίας που κατέλειπε ο ευεργέτης Κωνστ. Νικολάου ή Μουστάκας στο τέλος του 19ου  αι. και στο λυκαυγές του 20ού. Ένα τμήμα της προσεγγίστηκε από την μονογραφία του Δημ. Νάτσιου[9] (για την περίοδο 1877-1899) όπου συνοπτικά καταγράφονται :

(α) αγρόκτημα 4 στρεμ. στη θέση «Άγιος Βασίλειος» στο Κούρνοβο (αγοράστηκε στις 16-5-1877),

(β) αγρόκτημα 45 στρεμ. στη θέση «σκυλοβραγιά» Λιανοκλαδίου (αγοράστηκε την 15-6-1878, από τους Αφους Χατζηχρήστου),

(γ) αγρόκτημα 35 στρεμ. στη θέση «αβδουλάδες» Λιανοκλαδίου,

(δ) αμπέλι 2 στρεμ. (αγοράστηκε στις 7-7-1879, απ’ τον Γούλα Ζέικον),

(ε) μία οικία με οικόπεδο 4 στρεμ. στη Λαμία (αγοράστηκε από του Αφους Βαλάρη),

(ζ) ένας υδρόμυλος και αγρόκτημα ποτιστικό 12 στρεμμάτων στη θέση «Μπουζουρέικο» Ζηλευτού (αγοράστηκε στις 5-2-1876, από Αφους Χατζηχρήστου). Επίσης άλλο αγρόκτημα στην ίδια θέση.

(η) αγρόκτημα στη θέση «Μπουζουρέικο» Ζηλευτού (αγοράστηκε στις 20-2-1880) και επίσης

(θ) αγοράστηκαν “Εθνικά κτήματα”.

   Πάντως η έντονη κοινωνική επιθυμία του ήταν - προφανώς - να στηρίξει τα νέα παιδιά για μόρφωση και να προστατεύσει τα ορφανά κορίτσια. Η απουσία φυσικών απογόνων του (συναισθηματικό έλλειμμα) σε συνδυασμό με την ύπαρξη μεγάλης περιουσίας έδωσε την ιδανική λύση.

3. Η υπάρχουσα κατάσταση (υποδομή) των σχολείων Μέσης Εκπαίδευσης στη Λαμία

   Από το 19ο αι. η εκπαίδευση στο ελληνικό κράτος είχε καθιερωθεί σε τρεις βαθμίδες : τη στοιχειώδη (με τα Δημοτικά σχολεία 4 τάξεων), τη Μέση (με τα Ελληνικά σχολεία ή Σχολαρχεία και τα Γυμνάσια) και την τριτοβάθμια. Στη Μέση εκπαίδευση, τα Ελληνικά σχολεία ήταν 3-τή, ενώ τα Γυμνάσια ήταν 4-ετή. Το σύστημα αυτό από τα χρόνια του Όθωνα (Β.Δ. 31-12-1836) παρέμεινε μέχρι το Μεσοπόλεμο.

   Το Α’ Ελληνικό Σχολείο Λαμίας (ένα από τα πρώτα 10 σχολεία της χώρας) που ιδρύθηκε[10] το 1835, άρχισε τα μαθήματά του αμέσως χωρίς οίκημα! Τα μαθήματα γίνονταν στο ύπαιθρο. Η κατάσταση συνεχίστηκε για κάποια χρόνια. Κατά καιρούς στεγάστηκε σε επισκευασμένο τουρκικό τέμενος[11] (τζαμί), ενώ πολύ αργότερα σε ιδιωτικό κτίριο. Το 1893 στεγαζόταν σε ιδιωτικό οίκημα του γιατρού Γ. Μαντζουράνη.

   Το 1850 ιδρύθηκε και λειτούργησε το Γυμνάσιο Λαμίας. Η στέγασή του ακολούθησε ανάλογη περιπετειώδη πορεία όπως το Α’ Ελληνικό Σχολείο. Δυστυχώς η Λαμία για μισό αιώνα δεν απέκτησε ένα αξιόλογο ιδιόκτητο δημόσιο σχολικό κτίριο!

4. Τα “Μουστάκεια” Γυμνάσια και Ελληνικά Σχολεία σε λειτουργία

   Μετά το θάνατο του Κωνσταντίνου Νικολάου ή Μουστάκα, ενεργοποιήθηκε η διαθήκη του και με δαπάνη του δημοσίου, οι τέσσερες διώροφες κατοικίες με τα γειτονικά κτίσματα μετασκευάστηκαν και συνενώθηκαν σε ένα τετράγωνο κτίριο εμβαδού 1.000τ.μ. περίπου. Σ’ αυτό στεγάστηκε το Α’ Ελληνικό Σχολείο[12] (σχολαρχείο) σε τρεις αίθουσες του άνω ορόφου της ανατολικής πτέρυγας. Μαζί ήταν και το Γυμνάσιο. Στην πύλη υπήρχε επιγραφή με μαύρο χρώμα που έλεγε : «Μουστάκειον Γυμνάσιον και Ελληνικά Σχολεία». Έτσι, με την είσοδο του 20ού αι., η Λαμία απέκτησε σύντομα πολύ καλή υποδομή στα σχολεία της Μέσης Εκπαίδευσης.

   Το 1911, με υπουργό Παιδείας το Λαμιώτη Ιωάννη Τσιριμώκο αποφασίστηκε η κατασκευή του Παρθεναγωγείου[13] (για τις μαθήτριες του Δημοτικού Σχολείου). Το κτίριο ολοκληρώθηκε το 1914 (λόγω των πολέμων υπήρχε έλλειψη εργατών) και λειτούργησε μέχρι το 1938.

   Το 1920, τα Ελληνικά Σχολεία καταργήθηκαν[14] ως ενδιάμεση βαθμίδα και απορροφήθηκαν από τα δημοτικά και τα γυμνάσια, που πλέον έγιναν εξατάξια. Μέχρι το 1929[15] είχε ολοκληρωθεί η αλλαγή αυτή. Έτσι, τα 3 Ελληνικά Σχολεία (Α’, Β’, αλλά και Θηλέων Λαμίας) καταργήθηκαν[16]. Το αρχαιότερο όλων, το Α’ Ελληνικό Σχολείο είχε ζωή και προσφορά 94 χρόνων!

   Το 1922 τα μαθήματα διακόπηκαν, εφόσον στα σχολικά κτίρια εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες. Σε έρευνα-παρουσίαση του Μουστακείου Γυμνασίου Λαμίας, μια τοπική εφημερίδα[17], περιγράφει την εύρυθμη λειτουργία του, με γυμνασιάρχη τον Χρίστο Μόσχο. Στο ίδιο εκπαιδευτικό μέγαρο λειτουργούσαν και τα Α’, Β’ Ελληνικά Σχολεία. Το δημοσίευμα παρατίθεται :

5. Το “Μουστάκειο” Ορφανοτροφείο Θηλέων

   Όπως προαναφέρθηκε, ο ευεργέτης του τόπου μας Κωνσταντίνος Νικολάου ή Μουστάκας, διέθεσε την ακίνητη περιουσία του (εκτός των σχολικών κτιρίων) με σκοπό από τα ετήσια έσοδά τους (τα μισθώματα των ακινήτων και των κτημάτων) να κατασκευαστεί ιδιόκτητο φιλανθρωπικό κατάστημα, που θα φέρει την επιγραφή «Μουστάκειον Όρφανοτροφείον Θηλέων».

  Το Αδελφάτο και κυρίως ο εδώ διευθυντής του καταστήματος της Εθνικής Τράπεζας, φρόντιζε για την ενοικίαση με πλειοδοτικούς διαγωνισμούς[18] και την είσπραξη των ενοικίων που καταθέτονταν στην ίδια τράπεζα. Φαίνεται όμως ότι τα ετήσια έσοδα δεν απέδιδαν σημαντικά ποσά για τον επιδιωκόμενο σκοπό. Οι 10ετούς διάρκειας εθνικοαπελευθερωτικοί πόλεμοι, η Μικρασιατική Καταστροφή, αλλά και η κακή οικονομική κατάσταση (μετά το 1929) μείωσαν την αξία των ακινήτων (χαμηλά ενοίκια λόγω και του υποχρεωτικού ενοικιοστασίου).

   Ο τοπικός τύπος με δημοσιεύματα ζητούσε ενημέρωση για την οικονομική κατάσταση του Κληροδοτήματος, σχετικά με το Ορφανοτροφείο Θηλέων. Το Αδελφάτο του Μουστακείου Κληροδοτήματος, με ταμία το Δ/ντή του Καταστήματος της Εθνικής Τράπεζας Τριαντάφυλλο Σαμαρά, απάντησε[19] δίνοντας αριθμητικά στοιχεία (τη διατιθέμενη ακίνητη και κινητή περιουσία). Αναφέρει συγκεκριμένα :

    Η προς ίδρυσιν του Ορφανοτροφείου διατεθείσα αρχικώς περιουσία παρά του αειμνήστου διαθέτου Κ. Μουστάκα, αποτελείτο κυρίως εκ των κάτωθι κτημάτων : 1) του ημίσεως του χωρίου Χατζημίρ, απολλοτριωθέντος ήδη αναγκαστικώς, 2) διαφόρων αγρών εν Λιανοκλαδίω και 3) εκ πέντε μαγαζίων κειμένων εν Λαμία.  Η ολική αξία των κτημάτων τούτων κατά την γενομένην τότε απογραφήν ανέρχεται εις δραχ. 187.552,87. Αι πρόσοδοι τας οποίας έχει ήδη το Ορφανοτροφείον προέρχονται από τα μισθώματα των κτημάτων, άτινα πάντοτε ενοικιάζονται δι’ επισήμου δημοπρασίας, τελούντα υπό το βάρος  του ενοικιοστασίου και εκ των τόκων των κεφαλαίων και χρεωγράφων, άτινα απέκτησεν εν τω μεταξύ το Ορφανοτροφείον. Ούτως η περιουσία του ανέρχεται σήμερον εις δραχμάς 636.836,99 ως ακολούθως :

1) Αξία κτημάτων κατά την απογραφήν                   Δρχ. 187.552.87

2) διάφοροι χρεώσται και δικαστικά έξοδα              Δρχ.     1.567,65

3) 30 ομολογίαι λαχειοφ. αναγκ. δανείων               Δρχ.     3.000.-

4) 470 λαχειοφ. Ομολογίαι κτημ. Πίστ. Εθν. Τραπ.    Δρχ.  117.500.-

5) κατάθεσις παρά τη Εθνική Τραπ. έντοκος            Δρχ.  327.132.-

6) μετρητά εν τω Ταμείω                                      Δρχ.        84,47

                                     

                       Εν όλω                                       Δρχ.  636.836,99

   Βεβαίως η σημερινή αξία των κτημάτων είνε κατά πολύ ανωτέρα της ως ένω σημειουμένης, δυνάμει όμως της διαθήκης δεν δύναται να εκποιηθή, προορισθείσα δια την εκ των εισοδημάτων της ίδρυσιν και την μετέπειτα λειτουργίαν του Ορφανοτροφείου. Ατυχώς τα εισοδήματα θα βραδύνουν ακόμη να καταστώσιν επαρκή προς εκπλήρωσιν του σκοπού του διαθέτου.

   Επιβεβαιώνεται λοιπόν η ανεπάρκεια των εισοδημάτων (διότι τα ακίνητα δεν επιτρεπόταν να πουληθούν) για την αγορά ακινήτου και οικοδόμηση του Ορφανοτροφείου. Κλείνοντας την επιστολή του ο Τρ. Σαμαράς έκανε έκκληση :

Θα ήμην δε πολύ ευτυχής εάν αύτη συντελέση και εις ενίσχυσιν των φιλανθρώπων προς μίμησιν του αειμνήστου Κ. Μουστάκα, όστις πολλαπλώς ευεργέτησε την πόλιν μας και ούτινος η μεγάλη ψυχή θα ικανοποιηθή πλήρως όταν μετά τινα έτη καταστή δυνατόν να λειτουργήση κανονικώς το φιλανθρωπικόν ίδρυμα για το οποίον αφιέρωσε την περιουσίαν του.

   Ποια ήταν λοιπόν η υπάρχουσα ακίνητη περιουσία του στα χρόνια του Μεσοπολέμου; Το αγρόκτημα Χατζημίρ[20] στη Θεσσαλία, που απαλλοτριώθηκε από το Δημόσιο αναγκαστικώς για αποκατάσταση ακτημόνων γεωργών. Οι ομολογίες για την απαλλοτρίωση δεν δόθηκαν και έτσι εξανεμίστηκε το ακίνητο αυτό. Επίσης ήταν μαγαζιά στη Λαμία : Στην οδό Ρήγα Φεραίου κατάστημα Μιχαλοπούλου-Καρφή), Χρ. Κατσαντώνη και Κυριανή. Στην πλατεία Λαού το καφενείον Ι. Τσαμπάου. Στην οδό Καραϊσκάκη το κατάστημα Κ. Πετρούλια. Το έναντι του μνημείου Διάκου υποδηματοποιείον Κάλλου. Όλα ήταν ενοικιασμένα και δεσμεύονταν από το ενοικιοστάσιο. Τέλος ήταν αγροκτήματα στην περιοχή Λιανοκλαδίου - Ζηλευτού και Στύρφακας, εκτάσεως περίπου 250 στρεμμάτων μισθωμένα ήδη με 5ετείς μισθώσεις σε δημοπρασία.

   Ο επίλογος δόθηκε την περίοδο Μεταξά, με το νόμο 2129/άρθρα 1 και 4 με τον οποίο η διαχείριση περιήλθε στην κυριότητα της σχολικής εφορείας Γυμνασίου Θηλέων Λαμίας. Ταυτόχρονα έγινε μετατροπή του σκοπού του διαθέτου Κωνσταντίνου Μουστάκα, για την εξυπηρέτηση του Γυμνασίου Θηλέων και την ανέγερση νέου διδακτηρίου αυτού. Το Αδελφάτο καταργήθηκε και ο έλεγχος της σωστής διαχείρισης μεταφέρθηκε στο Υπουργείο Οικονομικών (Διεύθυνση Κληροδοτημάτων[21]).

   Έτσι, η επιθυμία-όνειρο του ευεργέτη και φιλάνθρωπου Κωνσταντίνου Μουστάκα δεν εκπληρώθηκε ποτέ, δηλ. στο ανατολικό άκρο της πόλεως Λαμίας να γίνει κτίριο που θα έφερε στη θύρα του την επιγραφή : «Μουστάκειον Όρφανοτροφείον Θηλέων».

Μαθήτριες και διδακτικό προσωπικό στις σκάλες του παλιού διδακτηρίου

6. Από το μικτό Γυμνάσιο, στο Μουστάκειο Γυμνάσιο Θηλέων Λαμίας

   Το 1938 σημειώνονται μεταβολές στα εκπαιδευτικά πράγματα της πόλης, εφόσον το μοναδικό από το 1850 Γυμνάσιο Λαμίας, που στεγαζόταν στα “Μουστάκεια” διδακτήρια, διαιρέθηκε σε Γυμνάσιο Αρρένων και σε Γυμνάσιο Θηλέων. Η ανάγκη στέγασης των σχολείων αυτών σε διαφορετικά κτίρια οδήγησε στη μεταφορά του Γυμνασίου Αρρένων στο κτίριο του πρώην Παρθεναγωγείου[22] (στην οδό Υψηλάντου), ενώ το Γυμνάσιο Θηλέων εξακολούθησε να στεγάζεται στο ίδιο κτίριο, με την επιγραφή “Μουστάκειο Γυμνάσιο Θηλέων”.

   Όπως προαναφέρθηκε, με τον Α. Ν. 2129/1939 η ακίνητη περιουσία που προοριζόταν για το Μουστάκειο Ορφανοτροφείο Θηλέων περιήλθε στη Σχολική Εφορεία του Γυμνασίου Θηλέων Λαμίας, ως διαχειρίστρια πλέον του Κληροδοτήματος Κ. Μουστάκα.

   Ακολούθησε ο πόλεμος του ’40 και η Κατοχή. Τα κτίρια επιτάχθηκαν από τους Γερμανούς και χρησιμοποιήθηκαν, άλλα ως αποθήκες υλικού, ως νοσοκομεία ή διοικητήριο των δυνάμεων Κατοχής. Τα μαθήματα σταμάτησαν. Την απελευθέρωση ακολούθησε ο Εμφύλιος, που έφερε πολλές οικογένειες στη Λαμία, με αποτέλεσμα να αυξηθεί ο αριθμός των μαθητών.

   Μετά τον πόλεμο, το Μουστάκειο Γυμνάσιο Θηλέων δεχόταν κάθε χρόνο περί τις 80 νέες μαθήτριες και συνολικά έφτανε σε αριθμό[23] 700 μαθητριών! Ο μεγάλος αριθμός (αντίστοιχα και του Γυμνασίου Αρρένων) επέβαλε την ίδρυση νέων σχολείων. Έτσι το 1948, το Γυμνάσιο Αρρένων διαιρέθηκε σε Α’  και Β’ και τα δύο αυτά Γυμνάσια συστεγάστηκαν[24] για κάποια χρόνια. Αντίστοιχα ιδρύθηκαν Α’ και Β’ Μουστάκεια Γυμνάσια Θηλέων που επίσης συστεγάστηκαν για χρόνια.

   Το 1955, ο τοπικός τύπος[25] ζητούσε ενημέρωση από το Αδελφάτο για την πιστή εφαρμογή των διαθηκών Ελασσώνα και Μουστάκα. Η σχολική εφορεία του Μουστακείου Γυμνασίου Θηλέων απάντησε[26] και ενημέρωσε ότι με τον Α.Ν. 2129)1939 άλλαξαν το σκοπό του διαθέτη Κων. Μουστάκα, έτσι ώστε να εξυπηρετηθεί πλέον το Γυμνάσιο Θηλέων για ανέγερση νέου διδακτηρίου. Η σχολική εφορεία υπέβαλλε τακτικούς προϋπολογισμούς και απολογισμούς που εγκρίνονταν από το εποπτεύον υπουργείο Οικονομικών.

   Για το σκοπό της ανέγερσης νέου διδακτηρίου, από το έτος 1939, έχει συγκεντρωθεί χρηματικό ποσό[27] 212.000 δραχμών, που είχε κατατεθεί στην Τράπεζα, στο όνομα της Σχολικής Εφορείας του Μουστακείου Γυμνασίου Θηλέων Λαμίας. Για τον ίδιο σκοπό, το 1958, οικόπεδο με οικία  επί της οδού Ρήγα Φερραίου, ιδιοκτησίας Μουστάκα, πουλήθηκε στον έμπορο Πανή. Το 1962, η σχολική Εφορία του Γυμνασίου Θηλέων Λαμίας πούλησε[28] (μετά από δημόσιο πλειστηριασμό) στον πλειοδότη έμπορο Κωνσταντίνο Παν. Πετρούλια, κάτοικο Λαμίας, ένα ισόγειο λιθόκτιστο κεραμοσκεπές μαγαζί (εμβαδού 44,60τ.μ.) παρά την πλατεία Λαού (επί της οδού Καραϊσκάκη). Το τελικό τίμημα ήταν 111.400 δραχμές.

   Το 1964-65, στα πλαίσια της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του Ν.4379/64, τα σχολεία της Μέσης Εκπαίδευσης (μεταρρύθμιση Ευάγ. Παπανούτσου) με πρωθυπουργό το Γεώργιο Παπανδρέου, χωρίστηκαν  σε τριτάξιο Γυμνάσιο και τριτάξιο Λύκειο. Τα Α’ και Β’ Μουστάκεια εξατάξια Γυμνάσια διαιρέθηκαν, παραμένοντας στο ίδιο διδακτήριο (σε διπλή βάρδια), που πλέον δεν μπορούσε να ανταποκριθεί στις νέες διδακτικές και αριθμητικές απαιτήσεις.  

Κάτοψη του ισογείου του νέου διδακτηρίου (1967)

    Τα σχέδια του νέου κτιρίου του Μουστακείου Γυμνασίου Θηλέων Λαμίας ετοιμάστηκαν από το μηχανικό Δημ. Γαβριώτη (το Μάρτιο του 1967), που εγκρίθηκαν από το Νομαρχ. Συμβούλιο Δημοσίων έργων (στις 14-7-1967). Ακολούθησε η κατασκευή του. Περιλάμβανε δύο πτέρυγες και είχε ισόγειο, Α’ και Β’ όροφο, σε σχήμα γάμμα κεφαλαίο (παρατίθεται η κάτοψη του ισογείου). Ταυτόχρονα έγινε το σχέδιο και η κατασκευή της μαρμάρινης προτομής[29] του Κωνστ. Μουστάκα, που τοποθετήθηκε στο προαύλιο του νέου σχολικού κτιρίου, με επίσημη τελετή.

Σχέδια της μαρμάρινης προτομής Κων. Μουστάκα

    Η δικτατορία των συνταγματαρχών, από την πρώτη σχολική χρονιά 1967-68 ενοποίησε ξανά τα Γυμνάσια και Λύκεια σε εξατάξια Γυμνάσια. Στη μεταπολίτευση, από το 1976-77, χωρίστηκαν πάλι σε τριτάξια Γυμνάσια και τριτάξια Λύκεια (με το νόμο 309/76). Έτσι, το πρώην Α’ Γυμνάσιο Θηλέων (Μουστάκειο) έγινε 3-τάξιο Α’ Γυμνάσιο Θηλέων (Μουστάκειο)  και 3-τάξιο Α’ Λύκειο Θηλέων (Μουστάκειο) που στεγάστηκαν στο ίδιο κτίριο (αντίστοιχα έγινε και με το εξατάξιο Β’ Γυμνάσιο Θηλέων).

   Τότε εμφανίστηκε το καίριο ζήτημα : Ποιού σχολείου η σχολική εφορεία θα έχει τον έλεγχο του Μουστακείου Κληροδοτήματος; Την περίοδο 1976-77, που έγινε ο χωρισμός των σχολείων, διευθυντής στο Γυμνάσιο[30]ήταν ο Κων/νος Ευθ. Τσιάκας, θεολόγος, και στο Λύκειο ο Ιωάννης Κ. Τζούφλας[31], μαθηματικός. Δεν είναι γνωστός ο τρόπος που δόθηκε η λύση (δεν έχω στη διάθεσή μου στοιχεία από το Κληροδότημα) με πιο πιθανή τη δικαστική οδό. Θυμάμαι την έντονη αντιπαλότητα (που έφτανε σε προσωπικό επίπεδο) μεταξύ των προαναφερθέντων τότε διευθυντών. Ίσως προσέφυγε ο τότε διευθυντής του Λυκείου και κέρδισε την υπόθεση. Έτσι, το Μουστάκειο Κληροδότημα διαχειριζόταν και νεμόταν η Σχολική Εφορεία του Λυκείου, της οποίας γραμματέας (και φυσικά το ισχυρό πρόσωπο) ήταν ο λυκειάρχης. Τα άλλα μέλη της Σχολικής Εφορείας ήταν γονείς μαθητών ή άλλοι έγκριτοι πολίτες της Λαμίας. Όμως, το Γυμνάσιο δεν είχε εκπροσώπηση!

   Είναι περίεργο για ποιο λόγο δεν διεκδίκησε το Γυμνάσιο, από την αρχή αλλά και στη συνέχεια, αν όχι την πλήρη διαχείριση του Κληροδοτήματος, τουλάχιστον την ισότιμη συμμετοχή του στη Σχολική Εφορεία, θα ήταν δε δυσάρεστο να διαπιστωθεί ολιγωρία. Η δικαστική πλευρά όφειλε να αναζητήσει την πιστή εφαρμογή της διαθήκης, που έλεγε “Μουστάκεια Γυμνάσια” και το Γυμνάσιο να έχει τουλάχιστον ισότιμο λόγο. Κρίμα …

 

Το τελικό κτίριο (οδός Καποδιστρίου 27) του Μουστακείου το Νοέμβριο 1989

7. Το "Μουστάκειο" Γυμνάσιο (ή αλλιώς 3ο), ως φτωχός συγγενής

   Από το σχολικό έτος 1979-80 σε όλα τα σχολεία της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης έπαψε ο χωρισμός σε σχολεία αρρένων και θηλέων και έγιναν πλέον όλα μικτά[32]. Τα σχολεία μετονομάστηκαν με αριθμητικό τρόπο. Έτσι το Α’ Γυμνάσιο Θηλέων Λαμίας μετονομάστηκε σε 3ο Γυμνάσιο Λαμίας και αντίστοιχα[33] σε 3ο Λύκειο Λαμίας.

   Το 3ο Γυμνάσιο Λαμίας διατήρησε τιμητικά για τον ευεργέτη το παρωνύμιο “Μουστάκειο”, όλα τα επόμενα χρόνια. Σε σχολικές εκδόσεις που έγιναν, όπως του περιοδικού “Μαθητικοί Παλμοί” (κέρδισε το Α’ Πανελλήνιο Βραβείο του Ιδρύματος Μπότση) και των αναμνηστικών Λευκωμάτων της Γ’ τάξης με τον τίτλο “Τα Μουστακάκια”, αποδιδόταν πάντα η οφειλόμενη τιμή στον Κων. Μουστάκα, χωρίς το Γυμνάσιο να λαμβάνει οικονομικούς πόρους από το Κληροδότημα. Τα αναγκαία χρήματα για λειτουργικές ανάγκες διαθέτονταν από το δημόσιο (όπως κάθε άλλο σχολείο).

   Κανείς από τους επόμενους διευθυντές του Γυμνασίου δεν διεκδίκησε δικαστικά την εφαρμογή της διαθήκης Μουστάκα και την ανάληψη του Κληροδοτήματος απ’ αυτό. Τη δεκαετία 1970-80 έλεγαν ότι σε όλα τα συστεγαζόμενα Γυμνάσια και Λύκεια της χώρας την “ιδιοκτησία” του διδακτηρίου την έχει το Γυμνάσιο με “φιλοξενούμενο” το Λύκειο. Εξαίρεση αποτελούσε το κτίριο του Μουστακείου διδακτηρίου.

   Τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αι. τέθηκε θέμα μεταστέγασης των δύο σχολείων (Γυμνασίου και Λυκείου) σε νέο διδακτήριο. Οι λόγοι που επέβαλαν κάτι τέτοιο ήταν η κεντρική θέση του υπάρχοντος, με πολύ θόρυβο, έλλειψη πρασίνου, μικρές χωρισμένες αίθουσες διδασκαλίας, έλλειψη εργαστηρίων, ελάχιστοι αθλητικοί χώροι, κ.ά.  Επίσης  με την προοπτική της ανταλλαγής[34], το κτίριο της οδού Καποδιστρίου θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για γραφεία ή διοικητικές υπηρεσίες. Τελικά, έγινε το σχολικό συγκρότημα Αφανού, με δύο μεγάλα σχολικά κτίρια (κόστος 2 δις δραχμές), όπου το 1999 μεταφέρθηκαν τα σχολεία αυτά. Το νέο κτίριο του 3ου Γυμνασίου τεμαχίστηκε, ώστε ένα μέρος του δόθηκε στο νεοϊδρυθέν 15ο Δημοτικό Σχολείο Λαμίας! Το παράξενο είναι ότι το … ακατάλληλο για διδακτήριο της οδού Καποδιστρίου, μετά από επισκευή, στέγασε πάλι σχολείο (το 4ο ΕΠΑ.Λ.)!

   Τότε ακολούθησε νέα δικαστική διαμάχη για τα χρήματα του Κληροδοτήματος, μεταξύ της Σχολικής Εφορείας του 3ου Λυκείου και της αντίστοιχης του 4ου ΕΠΑ.Λ, για τη συντήρηση του κτιρίου του παλιού διδακτηρίου. Το Γυμνάσιο πάλι δεν ζήτησε συμμετοχή διεκδικώντας το προφανές (εφόσον ήταν το μόνο Γυμνάσιο και τα άλλα δύο ήταν Λύκεια).

   Το 2001 με απόφαση[35] του Εφετείου Αθηνών, το 3ο Λύκειο απέκτησε “τη διάθεση των κάθε είδους προσόδων του Κληροδοτήματος για λειτουργικές ανάγκες, ενίσχυση άπορων μαθητών και χορήγηση χρηματικών βραβείων σε μαθητές του Λυκείου”. Το Γυμνάσιο δεν διεκδίκησε δικαστικά τα δικαιώματά του με βάση τη διαθήκη Μουστάκα.

   Ακολούθησε το 2002 νέα απόφαση του Εφετείου Αθηνών, με την οποία το - μεταστεγασμένο πλέον στο νέο διδακτήριο του Αφανού - 3ο Λύκειο Λαμίας, θα διαθέτει τις κάθε είδους προσόδους του Κληροδοτήματος αποκλειστικά και μόνο για τους σκοπούς που όρισε η απόφαση του προηγουμένου έτους 3190/2001.

Το σχολικό συγκρότημα Αφανού κατά την περίοδο της κατασκευής του.

Επίλογος

   Υπερβαίνοντας έναν αιώνα ζωής και προσφοράς, το Μουστάκειο Γυμνάσιο υπηρέτησε και θα συνεχίσει να υπηρετεί τους σκοπούς που όρισε ο διαθέτης και μεγάλος ευεργέτης της εκπαίδευσης στη Λαμία ο Κωνσταντίνος Νικολάου ή Μουστάκας.

   Με θητεία 32 ετών στο σχολείο αυτό, ο υπογράφων είχε πάντα τη σκέψη ότι με το Κληροδότημα Μουστάκα, θα έπρεπε και τα δύο αυτά σχολεία που προήλθαν από το εξατάξιο Γυμνάσιο, να είχαν την υποδομή, τον εξοπλισμό και τις εκπαιδευτικές δράσεις επιπέδου Κολεγίου υψηλής στάθμης. Να διαθέτουν αίθουσες και όργανα μουσικής, τέλειους αθλητικούς χώρους και εξοπλισμό, πλούσια εργαστήρια Φυσικής-Χημείας-Βιολογίας, να δίνουν θεατρικές παραστάσεις, να βραβεύουν τους μαθητές που πρωτεύουν, να κάνουν θαυμάσιες εκδόσεις, να οργανώνουν εκπαιδευτικές εκδρομές και τόσα άλλα. Πιθανότατα και ο Κωνσταντίνος Μουστάκας ήθελε το σχολείο του να είναι περιώνυμο.

   Τιμώντας τη μνήμη του και τη στερνή του επιθυμία, θεωρώ ότι το 3ο (Μουστάκειο) Γυμνάσιο Λαμίας, χωρίς καμία στήριξη του Μουστακείου Κληροδοτήματος, στην πρόσοψη αυτού του αιωνόβιου σχολείου, πρέπει να παραμένει εσαεί η επιγραφή : Γυμνάσιον Μουστάκειον.

Κωνσταντίνος Αθ. Μπαλωμένος

φυσικός - καθηγητής 3ου Μουστακείου Γυμνασίου Λαμίας

Υ.Γ. Από το Κληροδότημα Μουστάκα δεν έλαβα καμία πληροφορία, από δε το 3ο Λύκειο βρήκα ελάχιστα στοιχεία. Δεν πειράζει. Το υλικό που εκτίθεται έχει την απαραίτητη τεκμηρίωση. Τέλος, οφείλω και αποδίδω ευχαριστίες στον κ. Σεραφείμ Ν. Κακούρα, φιλόλογο-καθηγητή του 3ου Γυμνασίου Λαμίας για τις παρατηρήσεις του στα κείμενα.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Δημοσιεύτηκε στην εφ. ΛΑΜΙΑΚΟΣ ΤΥΠΟΣ, σε συνέχειες, αρχίζοντας από το Σάββατο 30-6-2012.

--------------------------------------------------------

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΑΝΑΦΟΡΕΣ

1.      εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ,  ετών 1927-1940, Λαμία.

2.      εφ. ΣΗΜΑΙΑ, φ. 278, 1916, Λαμία.

3.      εφ. ΕΘΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝ, 1953, 1955, 1974, 1975.

4.      Βιβλίο Αποβιώσεων Ι. Ν. Ευαγγελισμού της Θεοτόκου Λαμίας

5.      Συμβόλαιο (διαθήκη)  23744/2-6-1899, του συμβολαιογράφου Λαμίας Παναγή Μαυρίκα.

6.      Μονογραφία Δημ. Θ. Νάτσιου :  “Κων/νος Ν. Νικολάου ή Μουστάκας”, 1974, Λαμία.

7.      Κώστα Δημοσθ. Γαλλή : “Ιστορία του Α’ Ελληνικού Σχολείου Λαμίας (1835-1929)”, περ. “ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ” 1986, Λαμία

8.      Συμβόλαιο 17478/18-7-1962 του συμβολαιογράφου Λαμίας Κωνσταντίνου Δημ. Αθανασίου.

9.      Απόφαση 3.190/2001 Εφετείου Αθηνών

              ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

---

[1] Μετά το θάνατό του Κων. Μουστάκα, η Ελένη σε ηλικία 60 ετών (περί το 1918) παντρεύτηκε στη Μακρακώμη τον Ιωάννη Καλαμάρα, ο οποίος μάλιστα ήταν και δήμαρχος Μακρακώμης. Στις αρχές του 20^ου αιώνα άρχισε ένας μεγάλος δικαστικός αγώνας μεταξύ της χήρας του Μουστάκα - ήδη Ελένης Ι. Καλαμάρα - και του Δήμου Λαμιέων για τα περιουσιακά του Κων. Μουστάκα.

[2] Ο Γεώργιος Βαρσαμής είχε και γιούς στην Κωνσταντινούπολη.

[3] Το σωστό όνομα ήταν Κωνσταντίνος Ν. Νικολάου. Ο πατέρας του λεγόταν Νικόλαος, αλλά το όνομα έγινε επώνυμο, δηλ. Κωνσταντίνος Νικολάου (ή Μουστάκας), στη δε επιτύμβια πλάκα του Νεκροταφείου  έγινε Ν. (δηλ. Νικόλαος) Μουστάκας. Το Μουστάκας μάλλον ήταν το παρωνύμιο (παρατσούκλι), και όπως πάντα κατέληξε επώνυμο. Ο ίδιος στη διαθήκη του ζητά τα σχολεία που θα γίνουν με την περιουσία του, να φέρουν επιγραφή «Γυμνάσιον Μουστάκειον» και όχι  Γυμνάσιον Νικολάου ή αλλιώς.

[4]  Η γνωστή φωτογραφία, που υπάρχει στο 3ο Γυμνάσιο και στο 3^ο Λύκειο, δεν είναι βέβαιο ότι απεικονίζει τον ίδιο. Παλιότεροι καθηγητές μου ανέφεραν ότι το πρόσωπο της φωτογραφίας είναι τυχαίο, ενός γέροντα με μουστάκια και παραδοσιακή στολή, που φωτογραφήθηκε κάπου κοντά στο 1974. Διατηρώ επιφύλαξη για τη διάχυτη φήμη που κυκλοφόρησε από τα μέσα της 10ετίας του ’70, εφόσον (πιθανότατα) δεν υπήρχε φωτογραφία του ευεργέτη από τις τελευταίες 10ετίες του 19^ου αιώνα  (δηλ. πριν από το θάνατό του).

[5] Στοιχεία ελήφθησαν από το Βιβλίο Θανάτων του Ι. Ν. του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου Λαμίας.

[6] Ήταν ο έμπορος Ιωάννης Αντ. Πεζάς, ο επίσης έμπορος Ιωάννης Ζ. Νουτσόπουλος ή Μουτσόπουλος και ο δικηγόρος Θεμιστοκλής Λάζος.

[7] Με την 1379/21-2-1895 διαθήκη στο συμβολαιογράφο Δημ. Ρέντζο, ο Κωνσταντίνος Παπαθανασίου Ελασσώνας δημιούργησε το Αδελφάτο, δηλ ένα ισόβιο 3μελές όργανο, που το αποτελούσαν ο Δ/ντής του Υποκαταστήματος Λαμίας της Εθνικής Τράπεζας (Πρόεδρος του Αδελφάτου), ο Δήμαρχος Λαμίας και ο Πρόεδρος των Πρωτοδικών Λαμίας, με σκοπό τη διαχείριση της περιουσίας.

[8] Για την προσφερόμενη εργασία του έπαιρνε χρηματικό ποσό 500 δραχμών ως δώρο.

[9] Δημ. Θ. Νάτσιου :  “Κων/νος Ν. Νικολάου ή Μουστάκας”, 1974, Λαμία.

[10] Β. Δ. 25 Μαρτίου / 6 Απριλίου 1835 και δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ 12 της 5ης Απριλίου 1835.

[11] Στη θέση όπου βρίσκεται σήμερα η Στρατιωτική Λέσχη Αξιωματικών στην οδό Ρήγα Φεραίου.

[12] Κώστα Δημοσθ. Γαλλή : “Ιστορία του Α’ Ελληνικού Σχολείου Λαμίας (1835-1929)”, σ. 182, περ. “ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ” 1986, Λαμία

[13] Είναι το γνωστό σήμερα ως “Πέτρινο”, επί της οδού Υψηλάντου, όπου στεγάζεται το 6ο Γυμνάσιο Λαμίας.

[14] Νόμος 4373  “Περί διαρρυθμίσεως των σχολείων της Μ. Εκπαιδεύσεως”.

[15] Διάταγμα από 10-10-1929 (ΦΕΚ 379/21-10-1929, τ. Α’) “Περί του τρόπου εγγραφής των εκ των ελληνικών σχολείων μαθητών.”

[16] Προεδρικό Διάταγμα της 13ης Σεπτ. 1929 (ΦΕΚ 363/2-10-1929, τ. Α’).

[17] εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 19, σελ. 1, 22-2-1928, Λαμία.

[18] Πλειοδοτικοί διαγωνισμοί για 5ετή ενοικίαση (α) καταστήματος-εργαστηρίου στη γωνία Σιταγοράς και Ρήγα Φερραίου, (β) του ημίσεος κτήματος Χατζημίρ Καρδίτσης (δήμου Ταμασίου) και (γ) καταστήματος-εργαστηρίου στην οδό Καραϊσκάκη. Βλ. εφ. ΣΗΜΑΙΑ, φ. 278, σ. 3, 21-4-1916, Λαμία (από το δραστήριο Δ/ντή της Εθν. Τράπεζας Λαμίας Γ. Χαραλάμπη).

[19] Η επιστολή έχει ημερομηνία 24 Ιουλίου 1930. Δημοσιεύτηκε στην εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 265, 2-8-1930, Λαμία.

[20] Χωριό που μαζί με τα άλλα χωριά της περιοχής (Τάμασι, Δρανίστα, Χαϊχαλί, Αμαρλάρ, Ασλανάρ, Χατζημίρ και Χαλαμπρέζι). Από το 1890 (ΦΕΚ 324) ανήκαν σε δήμο με χειμερινή έδρα του, το χωριό Ασλανάρ (σημερινό Λεοντάρι). Με το Ν.2537/97 συστάθηκε ο Δήμος Ταμασίου με έδρα το Λεοντάρι.

[21] κατά τους όρους και τις διατυπώσεις του νόμου 2039)1939.

[22] Στη δεκαετία του ’30, είχαν κτιστεί στη Λαμία διδακτήρια για τη Δημοτική Εκπαίδευση (στη γωνία των οδών Αβέρωφ & Σατωβριάνδου, Π. Μακροπούλου & Υψηλάντου, στην οδό Αινιάνων, κ.ά.)

[23] εφ. ΕΘΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝ, 22-10-1953, σελ. 1, Λαμία.

[24] Αργότερα το Β’  Γυμνάσιο Αρρένων μεταστεγάστηκε σε ενοικιασμένο κτίριο στην οδό Κύπρου (πρώην ιδιωτικό Γυμνάσιο Αντωνίου).

[25] εφ. ΕΘΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝ, 24-3-1955, σ. 1, Λαμία.

[26] Με επιστολή του προέδρου της Σχολικής Εφορείας  Δημ. Λατσού. [εφ. ΕΘΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝ, 24-4-1955, σ. 1, Λαμία]

[27] Την πληροφορία έδωσε ο Γυμνασιάρχης Περ. Δοντάς, στο Δ/ντή της εφ. ΕΘΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝ, σε επίσκεψή του στο σχολείο.

[28] Συμβόλαιο 17478/18-7-1962 του συμβολαιογράφου Λαμίας Κωνσταντίνου Δημ. Αθανασίου.

[29] Έγινε από το γλύπτη Τάσο Μουζάκη, μετά από μειοδοτικό διαγωνισμό, στα μέσα του 1974. Τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις 13 Απριλίου 1975, από τον τότε υφυπουργό Παιδείας Χρυσ. Καραπιπέρη, μετά από πρωτοβουλία του Γυμνασιάρχη Ιωάν. Τζούφλα.

[30] Επόμενος διευθυντής την περίοδο 1977-1984, ήταν ο Νικόλαος Ι. Γκρινιάτσος.

[31] Διετέλεσε διευθυντής του (πρώην) εξαταξίου Γυμνασίου και μετά τριταξίου Λυκείου την περίοδο 1973-1978. Πριν απ’ αυτόν ήταν ο Κωνσταντίνος Παναγάκης, μαθηματικός.

[32] ΦΕΚ 734/31-8-1979.

[33] Το Β’ Γυμνάσιο θηλέων έγινε 4ο Γυμνάσιο Λαμίας (αντίστοιχα έγινε το 4ο Λύκειο Λαμίας), που αυτά στεγάστηκαν σε νέα διδακτήρια στα Γαλανέικα.

[34] Εννοούμε να δοθεί στο δημόσιο το κτίριο αυτό και σε αντάλλαγμα το δημόσιο να κατασκευάσει τα νέα διδακτήρια.

[35] Απόφαση 3.190/2001 Εφετείου Αθηνών /Τμήμα 1. “ … Στις 27-2-2001, μετά από αίτημα της Επιτροπής Διαχείρισης Κληροδοτήματος Κ. Μουστάκα του 3ου Ενιαίου Λυκείου (Μουστακείου) Λαμίας, με εκπροσώπους τον Αθαν. Καραγιώργο ως πρόεδρο και Γεώργιο Δαουκλιώτη ως γραμματέα (με δικηγόρο τον Νικόλ. Ζερδέ) αποφάσισε ότι  … η διάθεση των κάθε είδους προσόδων του Κληροδοτήματος για την κάλυψη των λειτουργικών αναγκών του εκπαιδευτηρίου που στεγάζει το 3ο Ενιαίο Λύκειο (Μουστάκειο) Λαμίας, για αγορά σχολικών επίπλων και εποπτικών μέσων διδασκαλίας, την οικονομική ενίσχυση άπορων μαθητών και τη χορήγηση χρηματικών βραβείων σε άριστους μαθητές του Λυκείου αυτού με την ονομασία Μουστάκεια Βραβεία”. Η απόφαση κρίθηκε στις 20-3-2001, δημοσιεύτηκε δε σε δημόσια συνεδρίαση στις 25-4-2001.