Η θυσία του Θανάση Διάκου στην ποίηση και σε άλλες μορφές τέχνης

Πρόλογος

Θανάσης Διάκος

    Ο αγώνας του Διάκου στην Αλαμάνα και η θυσία του έγιναν πηγή έμπνευσης στο λογοτεχνικό και ευρύτερο καλλιτεχνικό χώρο. Από τη λαϊκή μούσα που τον ύμνησε, ακολούθησε η έντεχνη μορφή (λογοτεχνία, ποίηση, εικαστικές τέχνες, θέατρο, κ.ά.), που δίκαια τον έφεραν σε μορφή θρύλου.

   Η παρούσα εργασία είναι μια μερική - κατ’ ανάγκην - απόδοση τίτλων των έργων, που αναφέρονται στον αγώνα και τη θυσία του Διάκου, στην ποίηση και σε άλλες μορφές τέχνης. Συνοδεύονται από μικρά αντιπροσωπευτικά δείγματα των έργων αυτών. Σίγουρα υπάρχουν κι άλλοι λογοτέχνες, εικαστικοί καλλιτέχνες, κλπ. που έχουν έργα με αναφορά  στο Θανάση Διάκο. Δεν υπήρξε καμία σκέψη να αποκλειστούν.

   Τιμή και αιώνια δόξα στον εθνομάρτυρα ήρωα της Αλαμάνας.

 Κωνσταντίνος Αθ. Μπαλωμένος

               φυσικός

  

 

Η θυσία του Διάκου στην ποίηση

    Ο αγώνας του Διάκου στην Αλαμάνα που δόθηκε  στην αρχή της ελληνικής επανάστασης του ’21, με την αυταπάρνηση, το ισχυρό αίσθημα εθνικού χρέους και αυτοθυσίας, αλλά και το μαρτυρικό τρόπο θανάτου, ήταν επόμενο να συγκινήσει βαθιά όλους. Από τη λαϊκή μούσα στη δημοτική μας ποίηση και παράδοση, μέχρι τους ποιητές και λογοτέχνες.

   Ποιος από μας δεν ξέρει τους στίχους[1] :

 Τρία πουλάκια κάθουνταν ψηλά στη Χαλκουμάτα.
Το ’να τηράει τη Λειβαδιά και τ' άλλο το Ζητούνι,
το τρίτο το καλύτερο μοιριολογάει και λέει:
- Πολλή μαυρίλα πλάκωσε, μαύρη σαν καλιακούδα.
  Μην ο Καλύβας έρχεται, μην ο Λεβεντογιάννης;
- Νουδ' ο Καλύβας έρχεται, νουδ' ο Λεβεντογιάννης,
Ομέρ Βρυώνης πλάκωσε με δεκαοχτώ χιλιάδες.

Ο Διάκος σαν τ’ αγροίκησε πολύ του κακοφάνη.

Ψηλή φωνήν εσήκωσε, τον πρώτο του φωνάζει.

Το νταϊφά μου σύναξε, μάσε τα παλικάρια,

δώσ' τους μπαρούτη περισσή και βόλια με τις χούφτες …

   Στίχοι όμορφοι, λυρικοί, που ζωγραφίζουν το ρουμελιώτικο τοπίο και νοηματοδοτούν την αποφασιστικότητα, την αγωνιστική αφοσίωση, τη χριστιανική πίστη και αυταπάρνηση του ήρωα Θανάση Διάκου.

   Υπάρχουν κι άλλες προσθήκες σε παραλλαγές ή και σε διαφορετικές εκδόσεις, επίσης πολύ γνωστές. Θα δώσουμε ένα ακόμα δείγμα:

……

Τρεις ώρες επολέμαε με δεκαοχτώ χιλιάδες,

Σχίστηκε το τουφέκι του κι εγίνηκε κομμάτια

και το σπαθί του έσυρε και στη φωτιά εμβήκεν.

 Έκοψε Τούρκους άπειρους, κι εφτά Μπουλουκμπασήδες*,

Πλην το σπαδί του έσπασεν απάν΄ από τη χούφταν.

Κι έπεσ΄ ο Διάκος ζωντανός εις των εχθρών τα χέρια.

 

Χίλιοι τον πήραν απ’ εμπρός και δυο χιλιάδες πίσω.

Κι Ομέρ Βρυώνης μυστικά στον δρόμο τον ερώτα:

- "Γίνεσαι Τούρκος Διάκο μου, τη πίστη σου ν’ αλλάξεις;

Να προσκυνάς εις το τζαμί, την εκκλησιά ν’ αφήσεις":

Κι εκείνος τ’ αποκρίθηκε και με θυμόν του λέγει:

- "Πάτε κι εσείς κ΄ η πίστις σας μουρτάτες να χαθείτε.

Εγώ Γραικός γεννήθηκα, Γραικός θέλ΄ αποθάνω....

Αν θέλετε χίλια φλωριά και χίλιους μαχμουτιέδες,

Μόνον πέντ’ έξι ημερών ζωήν να μου χαρίστε.

Όσον να φθάσ’ ο Οδυσσεύς και ο Θανάσης Βάγιας"

Σαν τ’  άκουσ’ ο Χαλήλμπεης με δάκρυα φωνάζει:

-"Χίλια πουγγιά σας δίνω ’γω, κι ακόμα πεντακόσια,

το Διάκο να χαλάσετε, το φοβερό τον κλέφτη,

ότι θα σβύση τη Τουρκιά κι όλο το Δοβλέτι. …

    Στο πρόσωπο του Θανάση Διάκου και για τη θέση της Αλαμάνας, που είναι πολύ κοντά στις ένδοξες Θερμοπύλες, ισχύει ο διαχρονικός στίχος του εθνικού μας ποιητή Διονυσίου Σολωμού :

 … Ω τρακόσιοι ! σηκωθήτε

και ξανάλθετε σ’ εμάς

τα παιδιά σας θέλ’ ιδήτε

πόσο μοιάζουνε με σας.

   Ο μεγάλος μας ποιητής Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (1824-1879), γοητεύτηκε από τον υπέροχο ήρωα της Αλαμάνας. Στα Άσματα του ποιήματός του “Αθανάσης Διάκος”, μέσα στο ανοιξιάτικο τοπίο προβάλλεται ο αγωνιστής και άνθρωπος, τη δύσκολη ώρα που :

 «τρέμ' η ψυχή και ξα­στοχά γλυκά τον εαυτό της»

κι όλη η φύση στέκεται βουβή να ακούσει :

                         … τὴν προσευχὴ τοῦ Διάκου.
Ὅταν ἡ μαύρ᾿ ἡ μάνα μου, ἐμπρὸς σὲ μίαν εἰκόνα,
Πλάστη μου, μ᾿ ἐγονάτιζε μὲ σταυρωτὰ τὰ χέρια
καὶ μώλεγε νὰ δεηθῶ γιὰ κειοὺς ποὺ τὸ χειμῶνα
σὰ λύκοι ἐτρέχαν στὰ βουνά, μὲ χιόνια, μ’  ἀγριοκαίρια
γιὰ νὰ μὴ ζοῦνε στὸ ζυγό, ἔνοιωθα τὴ φωνή μου,
νὰ  ξεψυχάει στὰ χείλη μου. ἐσπάραζε ἡ καρδιά μου,
μοῦ ἐτρέμανε τὰ γόνατα, σὰν νἄθελε ἡ ψυχή μου
νὰ φύγῃ μὲ τὴ δέηση ἀπὸ τὰ σωθικά μου.
Ὕστερα μὤλεγε κρυφὰ νὰ σοῦ ζητῶ τὴ χάρη
νὰ  μ’ ἀξιώσῃς μία φορὰ ἕνα σπαθὶ νὰ ζώσω
καὶ νὰ μὴν ἔρθῃ ὁ θάνατος νὰ  μ’ εὕρῃ, νὰ μὲ πάρῃ
πρὶν πολεμήσω ἐλεύθερος, γιὰ σὲ πρὶν τὸ ματώσω.

    Αποζητά την ελευθερία για το δουλωμένο έθνος, αλλά και για την ορθόδοξη πίστη, που ο ποιητής το αποδίδει γράφοντας

 

... Το ράσο του παπά κι η μίτρα του Δεσπότη,

θα γένουν Χάρου φλάμπουρο και σκιάχτρο και σκοτάδι

και κατασάρκι μελανό στην Άγια Τράπεζα μας,

όσο σ’ αυτά τα χώματα δαφνοστεφανωμένη

η δουλωμένη Εκκλησιά το μέτωπο δε δείξει...»

 

  Η προσμονή της Ανάστασης του Χριστού, είναι το μήνυμα για την ανάσταση του γένους. Γι’ αυτό η αγωνιστική του παρακαταθήκη είναι :

Χριστός ανέστη αδέρφια μου! Καλώς ν’ ανταμωθούμε

απόψε πάλαι νικηταί· κι αν δε με ματαϊδήτε

δεν θέλω να με κλάψετε. Θέλω σαν πολεμάτε,

την πρώτη σας την τουφεκιά, το πρώτο σας το βόλι

για μένα να το ρίχνετε, για την ψυχή του Διάκου.

 

    Ο μεγάλος εθνικός μας βάρδος Κωστής Παλαμάς (1859-1943), με τους έξοχους στίχους του, στα επιγράμματα των μνημείων (κενοτάφιο και Αλαμάνας) συνόψισε:

 Και των ηρώων το καύχημα στο δόξα του Κυρίου

Θανάση Διάκο σ’ έφερε ο δαρμός του μαρτυρίου

κι ενώσου σπάραζε κακή φωτιά το τίμιο σώμα

τραγούδι αγγελικό φιλί σου μύρωνε το στόμα.

 

Στης Αλαμάνας, η Κλειώ, το θρυλικό γεφύρι
τη δάφνη την αμάραντη κατέβηκε να σπείρει
κι η Ελευθερία, που τ' άστρο της ανέσπερο στην πλάση,
το Λεωνίδα ανάστησε στο Διάκο το Θανάση.

  Ο ηπειρώτης λυρικός ποιητής των βουνών από το Συρράκο, ο Κώστας Κρυστάλλης (1868-1894) τιμά τον άκρατο αγώνα του ήρωα και το μαρτύριό του μέχρι τέλους

… και λέγει : “αδέρφια βλέπετε ; Γίνηκε δυο κομμάτια

αυτό το γιαταγάνι μου κι αυτό το τσακισμένο

τουφέκι μου. Θα μαρτυρούν πάντα το θάνατό μου,

το θάνατό μου το σκληρό και το μαρτύριό μου

μέσ’ στο Αλαμανογέφυρο, το τόσο δοξασμένο”.

    Ήταν έντονη η επιθυμία του ποιητή Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, να γίνει ανδριάντας του Διάκου στη Λαμία και να μιλήσει στα αποκαλυπτήρια, με τον εμπνευσμένο στίχο του. Δυστυχώς τον πρόλαβε ο θάνατος (1879). Ανταποκρίθηκε όμως επάξια ο Αριστομένης Προβελέγγιος (1850-1936) και απήγγειλε το ποίημα του. Ενδεικτικά αποσπάσματα :

Από ποιο κόσμο εφάνηκες λευκός ωσάν το χιόνι
και ρίγος και συγκίνησις αγία μας υψώνει;...

… Εσύ, που μόλις άστραψες στον ιερόν αγώνα
κι εχάθεις σαν ουράνιο φως από της γης τα μάτια,
για να στολίσεις τ' άφθαρτα της δόξας μας παλάτια!...

Κι έγινε ο τίμιος Σταυρός στο χέρι σαν ρομφαία,
για να δοξάσει το Σταυρό και τα μαλλιά τα ωραία,
που ζωντανά κι ατίθασα κυμάτιζαν στην πλάτη,
έγιναν φωτοστέφανος στ' αγέρωχο κεφάλι
το ταπεινό το ράσο σου - μανδύας στρατηλάτη …

    Ο ρουμελιώτης αγαπημένος και ηθογράφος ποιητής Γεώργιος Αθάνας[2] (1893-1987), από τη Ναύπακτο, αναρωτά

… Λιάκουρα, πού είναι ο Ανδρούτσος σου;
Βαρδούσια, πού είν’ ο Διάκος;
Πού είναι τ' αρματολίκια τους και τα καπετανάτα;
Της έγνοιας μου τα σύννεφα και της καρδιάς μου ο λάκκος
ψήλου και βάθου γιόμισαν θυμητικά μαντάτα!

    Από την “Ηρωική Τριλογία, Ελεγεία και Σάτιρες (1927)”, o Κώστας Καρυωτάκης (1896-1928) με τον τίτλο “Διάκος” συνέθεσε ένα αντιηρωικό σονέτο, που εστιάζεται στην ομορφιά της ανοιξιάτικης φύσης το μήνα Απρίλιο, δηλ. την εποχή του μαρτυρικού θανάτου του Θανάση Διάκου. Στο σονέτο αυτό δεν υπάρχει καμία αναφορά στην επανάσταση και σε ιστορικά γεγονότα, το δε όνομα του ήρωα βρίσκεται μόνο στον τίτλο. Τελειώνει μεταφέροντας μέσα σε εισαγωγικά την απορία ενός προσώπου που αναρωτιέται πώς να πεθάνει. Ακολουθεί αμέσως :

Μέρα τ' Απρίλη

πράσινο λάμπος

γελούσε ο κάμπος

με το τριφύλλι

 

Ως την εφίλει

το πρωινό θάμπος,

η φύση σάμπως

γλυκά να ομίλει

 

Εκελαδούσαν

πουλιά, πετώντας

όλο πιο πάνω.

 

Τ' άνθη ευωδιούσαν

κι είπε απορώντας

«Πώς να πεθάνω;»

    Ο Υπαταίος εθναπόστολος και γνήσιος ποιητής Σπύρος Ματσούκας (1870-1928), μια ευαίσθητη ελληνική ψυχή, ύμνησε με το στίχο του τον ήρωα της Αλαμάνας:

    Τούτ' τα φτωχά τραγούδια μου σ' εσέ τ' αφιερώνω.
Στολίδι της Ελευθεριάς, που με χαρά και πόνο,
από της Οίτης τα βουνά, της Λιάκουρας τα πλάγια,
χάρες κρυφές σ' εστόλισαν, με δάφνες και με βάγια …

… Δόξα σε σένα χρυσαετέ μαρτυρικέ, δε στέκει
στα νύχια σου μήτε σπαθί, μήτε βαρύ ντουφέκι.
Στα πλάγια της περήφανης κι ανταριασμένης Οίτης,
στάσου μ' ολάνοιχτα φτερό, Πατέρας και Προφήτης.

   Ο δικηγόρος, λογοτέχνης και συγγραφέας Κώστας Αβραάμ (1918-1995), που καταγόταν από τη Λοκρίδα κι έζησε στη Λαμία, αφιέρωσε υπέροχους στίχους στο Διάκο :

… Περήφανος κι αμόλεφτος, τη σούβλα σου φορτώθηκες,
αυτάγγελτη διαταγή της σκλαβωμένης γης
και τράβηξες σαν το Χριστό, να στήσεις το Σταυρό σου...
Κι ως σε θωρούσε η Άνοιξη να τραγουδάς περίλυπος,
την Ιστορία εκάλεσε, πηγή της λεβεντιάς σου,
για να σου πει αθάνατη το «χαίρε!
… Ας ζει η δόξα σου παλμός, της ομορφιάς φανάρι,
να οδηγάει στα τρίσβαθα του τίμιου λογισμού,
μπρος στη φθορά να ορθώνεται αλύγιστο κοντάρι,
θυμίζοντας τους μάρτυρες τ’  Άγιου Ξεσηκωμού.

     Ο Λαμιώτης ποιητής, πεζογράφος, εκδότης και δοκιμιογράφος Χρήστος Κουλούρης (1924-2006), από τους πλέον αξιόλογους της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς υμνεί το μάρτυρα της Αλαμάνας :

Εδώ την πανοπλία τους γδύνονται οι χρόνοι οι ελληνικοί
να ντύσουν με ρόδα αιμάτινα τον Αχαιό της Αλαμάνας …
Εσένα,
η Γης εδώ σε θέλει και σε κρατά στερνόνε
με το σπαθί ζωσμένο,
να στέκεις ολόρθος θεός αιχμάλωτος
σε χέρια των απίστων...
Μη τη λυπάσαι την Άνοιξη, Διάκο μου,
με την ομορφιά της μέρας, που πέφτει μέσα σου …

   Ο Δημήτρης Σιατόπουλος (1917-2001), από τη Φωκίδα, νομικός, συγγραφέας και κριτικός στεφάνωσε με στίχους[3], τον ηρωικό αγώνα του Διάκου :

  … Στο ματωμένο χέρι το σπαθί

χιλιοτσακιέται, ώ των Ελλήνων παλικάρι

Ενός λαού σε καίει η καρδιά,

τώρα που ανθίζουν τα κλαριά

και ξαναβγάζει η μαύρη γης χορτάρι.

    Ο γνήσιος και γλαφυρός ποιητής, Γεώργιος Μυρισιώτης (1911-1988), επίσης αφιερώνει υπέροχους στίχους:

Στην Αλαμάνα στάθηκα, μια μέρα του Απρίλη,
να προσκυνήσω θέλησα, μπροστά σ' ένα καντήλι.
Κι η σκέψη πίσω μ' έφερε, στη σκλάβα την Πατρίδα
κι όλα της μάχης τάζησα και με το νου τα είδα …

… Στις Θερμοπύλες άστραψε, σαν όραμα το είδα
και από κει ακούστηκε φωνή του Λεωνίδα!
Φοβούνται τη θυσία σου οι νέοι Ασιάτες,
σε χαιρετούνε, Διάκο μου, τρακόσιοι Σπαρτιάτες!

    Ο πολύ γνωστός φιλόλογος καθηγητής, πρώην διευθυντής του Ιστορικού Αρχείου Λαμίας, συγγραφέας και μεθοδικός ιστορικός ερευνητής Δημήτριος Θ. Νάτσιος, έγραψε :

Ήτανε μέρα Άνοιξης, που έγινες θυσία
κι απ' το Ζητούνι πέρασες για την Αθανασία.
Η Λευτεριά σε φίλησε, γιατ' ήσουνα γενναίος,
το θάνατο σου έκλαψε το σκλαβωμένο Γένος.

Τ' Απρίλη αγριολούλουδα απ' τα «Ποριά» θα κόψω
και ρίχνοντας στον τάφο σου, υπόσχεση θα δώσω:
Ενάντια στην Πατρίδα μου, όσοι εχθροί θαρθούνε
στης Αλαμάνας τα στενά Διάκους θα συναντούνε!

    Ο λογοτέχνης Γιάννης Κοφίνης, με στίχους συγκρίνει κοινωνικές αξίες και δυνάμεις με την αντίστοιχη θυσία του Λεωνίδα:

Του Λεωνίδα, ω Διάκο εσύ, ξεπέρασες τη δόξα

Είχε «τοις κείνων ρήμασι» κι είχες τον εαυτό σου.
Είχες στο χέρι ένα σπαθί κι είχε τρακόσια τόξα.
Κι όσα τα πλήθη των Περσών κι οι Τούρκοι τόσοι ομπρός σου …

    Η ποιήτρια Καίτη Λάμπου-Καραδόντη τονίζει τη θυσία του Διάκου που αποτελεί και την εθνική παρακαταθήκη του:

Θανάση Διάκο, που το φως της Λευτεριάς ανάβεις
και συνταράζεται η γενιά, σαν τ' όνομα σου λέει...
Ο τόπος, που μαρτύρησε, προσκύνημα εγίνη
κι εικονοστάσι τούστησε, Ρούμελη, Ρομιοσύνη!
… Προφητικός ο λόγος σου, αλήθεψε η ευχή σου!
Θρεμμέν' από το αίμα σου, πούχε αντρειωμένο σπόρο,
γίγαντες δέντρα εφτάκορφα, από τη γη φύτρωσαν…

 

   Ο ευαίσθητος ποιητής Βασίλειος Ααμνάτος, υμνεί τη μαχητικότητα του Διάκου για να πραγματώσει το όνειρο της Λευτεριάς :

Μεσ' του πολέμου τη βοή, στης φλόγας το καμίνι,
όπου στομώνουν τα σπαθιά και σπάνε τα τουφέκια,
κάστρο κι απάτητο πυργί μέν' η καρδιά του Διάκου
κι αυτός της μάχης γιος, τρανό της νίκης παλληκάρι,
που νείρεται τη Λευτεριά, τη μάνα τη ζωδότρα
κι όλ' αψηφάει τον οχτρό κι όλο χτυπάει τον Τούρκο.

    Ο λογοτέχνης Ζήσης Πρωτόπαπας τονίζει έμμετρα τη θυσία του εθνομάρτυρα Διάκου στην Αλαμάνα :

«Γραικός γεννήθηκες, Γραικός θε να πεθάνεις,
Θανάση Διάκο, στου μαρτυρίου σου
το δρόμο, ως ξεδίπλωσες
τη ματωμένη σημαία του Εικοσιένα,
τη θυσία Σου, έσπειρες
με το σπαθί, που σούμεινε
στης Αλαμάνας το τρανό γεφύρι...»

    Ο ηπειρώτης λόγιος και έξοχος ποιητής μας Βασίλης Κραψίτης (1921-1989), έγραψε :

 … Ατίμητη θεά η Λευτεριά. Φως τα θεμέλια της,

φωτιά η σκέψη της, βροντή ο πόθος της …

   Ο επικολυρικός ποιητής του βουνού και τη στάνης, ο Γιάννης Αν. Σαντάρμης (γεν. 1943) από το Αρχάνι Φθιώτιδας, στην ποιητική συλλογή του “Θανάσης Διάκος, ο Μάρτυρας της Λευτεριάς”, που το 1994 απέσπασε το Α’ Βραβείο της Ελληνικής Εταιρείας Χριστιανικών Γραμμάτων, έγραψε (απόσπασμα):

   …

-Μεριά θωρώ την κλεφτουριά κι αναγαλλιά η καρδιά μου
κι από την άλλη τη μεριά, τι μαύρο θυμητάρι,
θυμήθηκα τον τάτα[4] μου, τον καψερό αδερφό μου,
με πήρε το παράπονο και νότισε η ματιά μου.
Κι ο καπετάνιος τον τηρά, στέκει και τον ξετάζει.
-Τίνος είσαι, καλόγερε, πούθε γονοκρατιέσαι,
ποια γούρνα να σ’ ανάθρεψε κι ο τόπος σου ποιος να ‘ναι;
-Πατέρας μου είναι ο Ψυχογιός, γονιός μου ο βλαχο-Γιώργος,
τη γη μου λένε Κόρακα, τον τόπο μου Αρτοτίνα.
-Εσύ έχεις κλέφτικη γενιά, καπεταναίικη φάρα…
-Έχω ξαδέρφια αρματολούς, έχω μπαρμπάδες κλέφτες,
έχω κι ένα γερο-παππού που καπετάνιος είναι,
το Νάσο το Γραμματικό, το Μήτρο, τον Κωστούλα
κι αυτόν τον Κοντοσόπουλο κι αυτόν τον Γεραντώνο.
-Γεια σου, φυτράδι κλεφτουριάς, αρματολών βλαστάρι, …

   Το έπος της Αλαμά­νας και την υπέρτατη θυσία του Διάκου ύμνησαν και πολλοί άλλοι λογοτέχνες μας. Μπορούμε να αναφέρουμε το ποιητικό έργο του Δημ. Μπρούχου με τίτλο : "Αθανάσιος Διάκος - Αδούλωτος σταυραετός, Ηρωικό ορατόριο", που εκδόθηκε το 2015. Επίσης την έμμετρη δραματική ποίηση με χορικά (όπως επιγράφεται στο εξώφυλλο),με τίτλο “Θανάσης Διάκος”, του Νίκου Π. Σούλια, που εκδόθηκε το 1951 στην Αθήνα.

   Η παρούσα ανθολόγηση είναι μόνον ενδεικτική όχι όμως επιλεκτική. Δυστυχώς σε τούτη την εργασία δεν είναι εφικτή, η πλήρης αναφορά όλων. Πρέπει να αποτελέσει αντικείμενο ιδιαίτερης εργασίας.

 

Το πρόσωπο και η θυσία του Διάκου, σε άλλες μορφές έκφρασης

    Τόσο το πρόσωπο του Διάκου, αλλά επίσης και σκηνές του αγώνα του στην Αλαμάνα, όπως και η στιγμή της σύλληψής του ήταν τα θέματα που ενέπνευσαν τόσο λαϊκούς όσο και έντεχνους καλλιτέχνες εικαστικούς αλλά και συγγραφείς. Η μνήμη του Διάκου υπερέβη την ιστορία και μέσω της προφορικής παράδοσης έγινε πρόσωπο του θρύλου.

   Το 1831 ο Γερμανός Krazeisen  έκανε μια σειρά λιθογραφίων με προσωπογραφίες των αγωνιστών, που είχε σχεδιάσει  ο ίδιος και εκδόθηκε στο Μόναχο. Οι λιθογραφίες αυτές είχαν ευρεία διάδοση.

   Ο πρώιμος θάνατος του Διάκου στην αρχή της ελληνικής επανάστασης δεν επέτρεψε την άμεση απεικόνιση της μορφής του. Έτσι η πρώτη απεικόνιση που σώζεται, έγινε από τον Ε. Δημίδη, το 1841. Αυτή μάλιστα ήταν που καθόρισε και τα μετέπειτα εικαστικά έργα.

   Λίγο πιο πριν, την περίοδο 1836-39, ζωγραφίστηκε η μάχη της Αλαμάνας, από ένα λαϊκό ζωγράφο, τον Παναγιώτη Ζωγράφο[5] (1800 - ;), σύμφωνα με τις περιγραφές-οδηγίες του στρατηγού Γιάννη Μακρυγιάννη. Τα 1839, σ’ αυτό τον πίνακα βασίστηκαν και οι έγχρωμες λιθογραφίες του Αλεξάνδρου Ησαΐα, που χαράχτηκαν και τυπώθηκαν στην Ιταλία.

 

Μάχη Αλαμάνας, ο Ησαΐας πληγωμένος (έργο Αλεξάνδρου Ησαΐα) Εθν. Ιστ. Μουσείο

  Πολύ γνωστός είναι ο πίνακας του Γερμανού ζωγράφου Peter von Hess[6] (1792-1871) με τίτλο "Ο Διάκος οδηγεί τους Δερβενοχωρίτας εις την μάχην"[7], όπου ο Διάκος εικονίζεται με ιερατική ενδυμασία. Ιστορικά βέβαια αυτό είναι λάθος, εφόσον ο Διάκος δεν φορούσε ράσα, όταν ακολούθησε την κλέφτικη ζωή και τον απελευθερωτικό αγώνα.

   Το 1858, ο Θεόδωρος Βρυζάκης (1814-1878) χρησιμοποίησε τις αναγνωρίσιμες προσωπογραφίες των αγωνιστών που είχε σχεδιάσει ο Krazeisen και φιλοτέχνησε μια αλληγορική σύνθεση, με τίτλο “Η Ελλάς ευγνωμονούσα[8]” ή “Η Ελλάς συνάγουσα τα τέκνα της”. Περιλαμβάνει τους πιο γνωστούς πρωτεργάτες της ελληνικής επανάστασης.

Θανάσης Διάκος (Διον. Τσόκου)

   Το 1860 εκδόθηκε[9] στη Ζάκυνθο από το Σπύρο  Ζαμπέλιο (1815-1881), η τραγωδία "Αθανάσιος Διάκος". Το επόμενο έτος (1861) ο επτανήσιος καλλιτέχνης Διονύσιος Τσόκος (1820-1862), εκτελώντας παραγγελία της κυβέρνησης, ζωγράφισε (μεταξύ άλλων) την προσωπογραφία του Διάκου. Στις δύο αυτές προσωπογραφίες βασίστηκαν πολλές μεταγενέστερες απεικονίσεις (λιθογραφίες, ξυλογραφίες κ.ά.), που έγιναν το 19ο και τον 20ο αιώνα.

   Το 1875 άρχισε η έκδοση στη Λαμία της βραχύβιας τοπικής εφημερίδας “Ο Διάκος”. Τα κείμενα της εφημερίδας γράφονταν στη δημοτική γλώσσα. Παράλληλα το 1877 ιδρύθηκε και ομώνυμος πολιτιστικός Σύλλογος στη Λαμία, με σκοπούς απελευθερωτικούς για τη σκλαβωμένη Ελλάδα.

   Στις 23 Απριλίου 1903, έγιναν  τα αποκαλυπτήρια του εξαιρετικού ανδριάντα του Αθανασίου Διάκου στην ομώνυμη πλατεία της Λαμίας. Είναι έργο του γλύπτη Ιωάν. Καρακατσάνη.

   Στις 6 Ιουλίου 1923 στην ιδιαίτερη πατρίδα του Διάκου στην

Αθανάσιος Διάκος (Θεόφιλος, 1930)

Άνω Μουσουνίτσα έγιναν τα αποκαλυπτήρια προτομής του Διάκου. Είναι έργο αγνώστου (σε μας) γλύπτη.

   Ένας σημαντικός λαϊκός ζωγράφος (ναΐφ) και αγιογράφος ο Θεόφιλος Χατζημιχαήλ (1870-1934), με χαρακτηριστικά έργα την εικονογράφηση της ελληνικής λαϊκής παράδοσης και ιστορίας, μεταξύ των πολλών έργων του περιλαμβάνονται και ο Αθανάσιος Διάκος[10], όπως κι άλλοι αγωνιστές της ελληνικής επανάστασης. Ο Θεόφιλος φορούσε κι ο ίδιος φουστανέλα. Σε διάφορα λαϊκά έργα, εμφάνιζε το Διάκο μαζί με φανταστικές ηρωίδες, όπως η "Ελένη" (Θεόφιλος), ή μαζί με άλλους γνωστούς ήρωες του '21.

   Στα πλαίσια της 100ετηρίδας από το Εικοσιένα, που (λόγω της Μικρασιατικής Εκστρατείας) γιορτάστηκε το 1930, έγιναν - στις 22 Απριλίου 1930 - τα αποκαλυπτήρια μαρμάρινης προτομής του Διάκου, στην Αλαμάνα, δίπλα στην παλιά γέφυρα. Είναι έργο του γλύπτη Μιχαήλ Τόμπρου.

   Το ίδιο έτος (1930) έγινε και η μαρμάρινη προτομή του Διάκου στην Αρτοτίνα, την άλλη ιδιαίτερη πατρίδα του. Είναι έργο του γλύπτη Γεωργ. Μπονάνου.

   Άλλη μαρμάρινη προτομή του Διάκου και επιπλέον εντοιχισμένη πλάκα τοποθετήθηκε (1930) στη Μονή Αγ. Ιωάννου Προδρόμου, όπου ο Διάκος πήγε σε ηλικία 12 ετών κα πέρασε 4 χρόνια ως μοναχός.

   Στα πλαίσια του εορτασμού της 100ετηρίδας, κυκλοφόρησε γραμματόσημο ονομαστικής αξίας 50 λεπτών, με την προσωπογραφία του Διάκου (από το γνωστό πίνακα του Διον. Τσόκου).

   Το επόμενο έτος (1931) δημιουργήθηκε η συμβολική σύνθεση σε πίνακα του ζωγράφου Κώστα Παρθένη, με τίτλο “Η αποθέωση του Αθανασίου Διάκου”. Άλλη ανάλογη σύνθεση, με τον ίδιο τίτλο, έγινε την περίοδο 1944-46.

  Στις 25 Μαρτίου 1937 έγιναν τα αποκαλυπτήρια μαρμάρινης προτομής του Διάκου και άλλων ηρώων του ’21, στο Πεδίον του Άρεως στην Αθήνα (Λεωφόρος των Ηρώων). Η προτομή του Διάκου είναι έργο του γλύπτη Πέτρου Ρούμπου.

 

Η Αποθέωση του Αθανασίου Διάκου (έργο Κώστα Παρθένη)

   Στην Κατοχή (1943) ο αγιογράφος και λογοτέχνης Φώτης Κόντογλου (1895-1965) έκανε μια τοιχογραφία στο Δημαρχείο Αθηνών. Σε μια σύνθεση περιλαμβάνονται 4 πρωταγωνιστές της ελληνικής επανάστασης (Διάκος, Κολοκοτρώνης, Καραϊσκάκης, Μιαούλης). Είναι μια πρωτότυπη και μοναδική απόδοση του Διάκου, με μορφή που θυμίζει βυζαντινής μορφής Χριστό ή Ιωάννη Πρόδρομο και κίνηση αρχαγγέλου, ως διαχρονικού εκφραστή των ιδεών "θρησκεία - ελευθερία - πατρίδα".

Αθανάσιος Διάκος - Ο αητός της Ρούμελης

(έργο Φώτη Κόντογλου)

 

   Μέσα στην Κατοχή, το Υπουργείο Παιδείας κάλεσε γνωστούς χαράκτες[11] της εποχής - όπως ο γνωστός Τάσσος[12], να δημιουργήσουν εικόνες των ηρώων του '21 για τη διακόσμηση των σχολείων. Μεταξύ αυτών που απεικονίστηκαν ήταν και ο Διάκος Αυτή η παράδοση στη διακόσμηση των σχολείων συνεχίστηκε και μετέπειτα.

   Το 1963, κοντά στη θέση Αλαμάνα, αλλά στη νέα γέφυρα του ποταμού Σπερχειού, τοποθετήθηκε ψηφιδωτή εικόνα του Διάκου, έργο της Έλλης Βοΐλα-Λάσκαρη (1908-1989).

  Τη δεκαετία 1960-70 ο Μέντης Μποσταντζόγλου ή Μποστ. (1918-1995), σκιτσογράφος, γελοιογράφος, θεατρικός συγγραφέας, στιχουργός και ζωγράφος, στα ζωγραφικά του έργα παρουσιάζει ήρωες της αρχαιότητας και της Επανάστασης του ’21 (μεταξύ αυτών και του Διάκου) όπως και ιστορικά ζευγάρια. Την ίδια δεκαετία, στο μηνιαίο περιοδικό ΚΛΑΣΣΙΚΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΑ, με μεγάλη κυκλοφορία, εκδόθηκε ένα τεύχος που είχε τίτλο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΔΙΑΚΟΣ με την προσωπογραφία του στο εξώφυλλο και με όλη τη ζωή και θυσία του (παρατίθεται το εξώφυλλο).

 

   Το 1986, από την Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, εκδόθηκε σε βιβλίο στην Αθήνα, η θαυμάσια εργασία της Ευθυμίας Παπασπύρου-Καραδημητρίου, με τίτλο “Ο Θανάσης Διάκος στην Τέχνη”. Μεταξύ άλλων περιλαμβάνει έργα των :

- Θεόφιλου Χατζημιχαήλ με τίτλο “Η λεβεντιά και (το 1821) τα νιάτα του Αθανασίου Διάκου. Ο ήρως Αθανάσιος Διάκος, ο μάρτυς του Ελληνικού Αγώνος”, όπου ο λαϊκός καλλιτέχνης απέδωσε και τη μάχη της Αλαμάνας με την γνωστή τεχνοτροπία του.

- Φώτη Κόντογλου  : “Αθανάσιος Διάκος, ο αητός της Ρούμελης”.

- Σωτήρη Χρηστίδη : Σε 5 συνθέσεις με το Διάκο, αλυσοδεμένο στο κελί του να προσεύχεται, ως ρασοφόρο-αγωνιστή, τη σύλληψή του, να χτυπά Τούρκο πασά με τις αλυσίδες και να αποχωρίζεται στην αδερφή του. Αυτές έγιναν για το βιβλίο του Γ. Τσουκαλά με τίτλο : “Ο ήρως Αθανάσιος Διάκος”.

 

   Το 1988, από τα ΕΛΤΑ κυκλοφόρησε γραμματόσημο ονομαστικής αξίας 30 δρχ., με τον ανδριάντα του Διάκου στη Λαμία και σε φόντο το Κάστρο της πόλης.

    Το 1998 γίνονται τα αποκαλυπτήρια προτομής του Αθανασίου Διάκου στη Θεσσαλονίκη. Δεν είναι γνωστός ο γλύπτης.

    Το 2007 δημοσιεύτηκε στο ποιοτικό περιοδικό ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, τεύχος 128, του Απριλίου 2007, όλη η ιστορία (πολεμική δράση) του Διάκου.

   Στις 12 Δεκεμβρίου 2010 έγιναν  τα αποκαλυπτήρια ορειχάλκινης προτομής του Διάκου στο Βόλο. Είναι έργο του γλύπτη Αναστασίου Κρατίδη.

  Επιπλέον αυτών έγιναν κι άλλες προσωπογραφίες του Διάκου, (π.χ. του Μπαραλντί, κ.ά), έγιναν λιθογραφίες με σκηνές από τον αγώνα του Διάκου (όπως “Σύλληψη Διάκου”, λιθογραφία λαϊκού ζωγράφου, συλλογή Ν. Βότση), έγιναν ξυλόγλυπτα (όπως  “Αθαν. Διάκος” ξυλόγλυπτο στο Μουσείο Αθαν. Διάκου) και ξυλογραφία της Λουκίας Μαγγιώρου (το 1945, που δημοσιεύτηκε στο τεύχος "Πρωτομαγιά, Θυσιαστήριο της λευτεριάς" από τις εκδ. "Ο Ρήγας").

   Ο Θανάσης Διάκος εμφανίζεται σαν λαϊκός ήρωας και στο θέατρο Σκιών ("Καραγκιόζη") και αρκετοί καραγκιοζοπαίχτες φιλοτέχνησαν φιγούρες του, όπως ο Σπ. Κούζαρος (1944, 1950), ο Βασίλαρος (Βασ. Ανδρικόπουλος) και ο Ευγένιος Σπαθάρης (υδατογραφία, 1972).

   Μερικά έργα είναι :

·         Θανάση Σπυρόπουλου (γεν. 1921) : έργο “H σούβλιση του Αθανάσιου Διάκου"

·         Ευγενίου Σπαθάρη : “Ο Αθανάσιος Διάκος και ο Καραγκιόζης καντηλανάφτης”

·         Σπύρου Κούζαρου : “Ο ήρως Αθανάσιος Διάκος, η μάχη της Αλαμάνας και ο Καραγκιόζης”

   Η μορφή του ή σκηνές του βίου του έχουν απεικονιστεί σε μετάλλια, σε νομίσματα, σε όπλα ακόμα και σε λαϊκά σκεύη.

   Με θέμα τον Αθανάσιο Διάκο και τη μάχη της Αλαμάνας δόθηκαν και σχολικές θεατρικές παραστάσεις. Το σενάριο αυτών προήλθε κυρίως από το ποίημα “Αθανάσης Διάκος”  του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, με διασκευή. Εκτός αυτού, ήταν το έμμετρο πατριωτικό σκετς “Αλαμάνα … Θερμοπύλες του ’21”, του Δημητρίου Κ. Χατζηαμάλλου και το δράμα ιστορικής-εθνικής πλοκής με τίτλο “Το Κάστρο της Υπάτης”, του Δημητρίου Αθ. Παπαδάμ.

   Συγκεκριμένα μπορούμε να αναφέρουμε :

1.    Στις 9 Αυγούστου 1930, στο Γαρδίκι Ομιλαίων δόθηκε από μαθητές Γυμνασίου θεατρική παράσταση του έργου “Αθανάσης Διάκος” του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη (σε διασκευή του δικηγόρου Λαμίας και ποιητή Μπάμπη Σιλέλα) και σε σκηνοθεσία Δημ. Μαλούκου. Τους ρόλους υποδύθηκαν οι: Νίκος Σιλέλας, Ηλίας, Καλόγηρος κ.ά., Μπάμπης Σιλέλας (Διάκος), Λεωνίδας (Κιοσέ Μεχμέτ), Λευτέρης Παπανάγνος-“Σακοράφας” (Ησαΐας), Λευτέρης Κορέλης (Ομέρ Βρυώνης), Γιώργος Πρωτοπαπάς (Πανουργιάς), Θανάσης Γαρδίκης (Δυοβουνιώτης), Δήμος Μαλούκος και Βασίλης Μαγουλάς (παλικάρια και Tούρκοι δεσμοφύλακες του Διάκου).

2.    Αρχές τη δεκαετίας του ’50, από μαθητές και μαθήτριες του Α’  Δημοτικού Σχολείου Κω, αλλά και από άλλα σχολεία της νήσου, δόθηκε θεατρική παράσταση του έμμετρου πατριωτικού σκετς “Αλαμάνα … Θερμοπύλες του 21” του Δημητρίου Κ. Χατζηαμάλλου.

3.    To 1952, δόθηκε θεατρική παράσταση του ίδιου έργου “Αθανάσης Διάκος”, του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, στο Σπαρτοχώρι Μεγανησίου Λευκάδας.

4.    Στα μέσα της δεκαετίας του 1950, από μαθητές και μαθήτριες των Εκπαιδευτηρίων της Κοινότητας Μανσούρας στην Αίγυπτο, δόθηκε θεατρική παράσταση του έμμετρου πατριωτικού σκετς “Αλαμάνα … Θερμοπύλες του 21” του Δημητρίου Κ. Χατζηαμάλλου. Οι πληροφορίες αναφέρουν ότι : «Δια την επιτυχία δε του έργου έγραψαν πολύ κολακευτικές κρίσεις οι τοπικές ελληνικές εφημερίδες της Αιγύπτου.»

5.    Στις 25 Μαρτίου 1957 δόθηκε θεατρική παράσταση του ίδιου έργου “Αθανάσης Διάκος”, από μαθητές της Στ’ τάξης του Δημοτ. Σχολείου Βραγγιανών Αγράφων.

6.    Στις 25 Μαρτίου 1961, από μαθητές και μαθήτριες του Γυμνασίου Υπάτης δόθηκε θεατρική παράσταση[13] του δράματος ιστορικής – εθνικής πλοκής “Το Κάστρο της Υπάτης”, του Δημητρίου Αθ. Παπαδάμ, με πλήρη επιτυχία (όπως εγράφη τότε).

7.    Στις 23 Μαρτίου 1991, από μαθητές και μαθήτριες της Β’ τάξης του Γυμνασίου - Λυκείου Λυγουριού Αργολίδας, δόθηκε θεατρική παράσταση του έμμετρου πατριωτικού σκετς “Αλαμάνα … Θερμοπύλες του 21” του Δημητρίου Κ. Χατζηαμάλλου, σε σκηνοθεσία του φιλολόγου Γεωργ. Χουντάλα.

8.    Στις 24 Μαρτίου 2003, από μαθητές και μαθήτριες του 3ου (Μουστακείου) Γυμνασίου Λαμίας δόθηκε θεατρική παράσταση (στην αίθουσα πολλαπλών χρήσεων του σχολείου) του έργου “Αθανάσης Διάκος” του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη (σε διασκευή του φιλολόγου-καθηγητή κ. Σεραφείμ Κακούρα), με 2 μεγάλα σκηνικά της γέφυρας της Αλαμάνας (του καθηγητή καλλιτεχνικών κ. Θεοδ. Μώρη). Παράλληλα κυκλοφόρησε η “Συμβολή της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας και ποίησης στην επανάσταση του 1821”, σε επιμέλεια του φυσικού-καθηγητή Κωνστ. Μπαλωμένου.

9.    Το Μάρτιο 2013, πάλι από μαθητές και μαθήτριες του 3ου (Μουστακείου) Γυμνασίου Λαμίας δόθηκε θεατρική παράσταση (στην αίθουσα πολλαπλών χρήσεων του σχολείου) του έργου με τίτλο “Το φυλαχτό του Διάκου”, του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη (σε διασκευή του φιλολόγου-καθηγητή κ. Σεραφείμ Κακούρα), με τα ίδια σκηνικά όπως το 2003. Παράλληλα έγινε έκδοση 28-σέλιδου Λευκώματος με τίτλο “Αφιέρωμα στον αγώνα και στη θυσία του Θανάση Διάκου”, που μοιράστηκε σε όλους.

 

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ (για το Θανάση Διάκο)

  -------------------

 

Βιβλιογραφία - Αναφορές- Ιστοσελίδες

1.    Τριαντ. Δ. Παπαναγιώτου : “Η Φθιώτις στο ’21”, Αθήναι, 1971.

2.     Παναγ. Φάκλαρη,  Πανεπ. Θεσ/κης : “Μια μαρτυρία  για τον ενταφιασμό του Αθανασίου Διάκου (αποκαλυπτικό έγγραφο)”, περ. ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 1987, σελ. 85-88, Λαμία.

3.    Δημήτριος Γαρδίκης : “Ιστορικά Χρονικά Λαμίας”, σ. 56-57.

4.    Γεωργίου Αλεξ. Πλατή : “Λαμία, Ιστορική και κοινωνική έρευνα”, 1973, Αθήναι.

5.    Κώστα Γαλλή : “Η Λαμία ευγνωμονούσα, Το Χρονικό της ανεγέρσεως του ανδριάντος του Αθανασίου Διάκου και των άλλων μνημείων του”, Πρακτικά 4ου Συνεδρίου Φθιωτικής Ιστορίας 9-10-11 Νοεμβρίου 2007, σ. 99-116, Λαμία.

6.    Τάκη Λάππα : “Θανάσης Διάκος”, έκδ. Μ. Πεχλιβανίδης & Σια, Β’ έκδοση, 1968.

7.    Ιστοσελίδα Δήμου Λαμιέων : http://www.lamia.gr/

8.    Τάκη Ευθυμίου : “Τα «μαρτύρια» του Διάκου μετά το μαρτύριό του”, αναρτημένη από τις 16 Ιανουαρίου 2012, στο http://fthiotikos-tymfristos.blogspot.com/

9.    Μαρίας Χρ. Καραστάθη : “Ανδριάντες, προτομές και μνημεία στη Λαμία”, περ. ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 2012, σελ. 63-66, Λαμία.

10.  “Πρωτοβουλία Σταϊκούρα για να αναδειχθεί ο ιστορικός τόπος της Αλαμάνας”, στην ιστοσελίδα TANEA Team, 7 Νοεμβρίου 2019 | 19:38

11.   “Οδός Ελλήνων, 2010”, στην Ιστοσελίδα https://odosell.blogspot.com

12.  Αθανάσιος Διάκος (εργασία μαθητών Γ’ Γυμνασίου στις 23-1-2016) στην Ιστοσελίδα https://www.slideshare.net

13.  Κωνσταντίνος Αθ. Μπαλωμένος : “Τα Χάνι της Αλαμάνας”, εφ. ΛΑΜΙΑΚΟΣ ΤΥΠΟΣ, φ. 21987-21988, σελ. 6, 10-11 Ιαν. 2020.

14.  Ιστοσελίδα http://www.athenssculptures.com/

15.  Ιστοσελίδα https://www.digitalglyptotheque.gr

16.  Καθημερινή εφημερίδα Μαγνησίας ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ, στην Ιστοσελίδα https://www.taxydromos.gr

17.  Δημητρίου Θ. Νάτσιου : “Μετεπαναστατικό Χρονολόγιο της Λαμίας (1833-2013)”, έκδοση δήμου Λαμιέων, 2013, Λαμία.

18.  Ιστοσελίδα http://www.proustianitissa.gr/

19.  Ιστοσελίδα https://www.2steps.gr

20.  Ιστοσελίδα https://www.vimaorthodoxias.gr

21.  Φωτογραφικό υλικό στην Ιστοσελίδα http://anthoulaki.blogspot.com/

22.  Δημ. Κουτσολέλου : “Η Αλαμάνα & ο Διάκος στη Λογοτεχνία”, στο περ. «ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΣ», Απρίλιος 1990. Ανάρτηση-επιμέλεια Τάκη Ευθυμίου στο μπλογκ “Φθιωτικός Τυμφρηστός” στις 25-4-2015.

23.  Νικολάου Γ. Πολίτη : “Δημοτικά τραγούδια”, Δημοτικό τραγούδι “Του Διάκου”, αριθ. 11, σελ. 26-27, έκδ. Γράμματα, 1991.

24.  Δημ. Σιατόπουλου : “Θανάσης Διάκος” ποίημα, περ. ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 1981, σελ. 134, Λαμία.

25.  Δημητρίου Θ. Νάτσιου : “Δρόμοι και πλατείες της Λαμίας (1852-1998)”, σελ. 13, εκδ. Προσκήνιο, Άγγ. Σιδεράτος, Αθήνα.

26.  Κώστα Δ. Παπαδημητρίου: Βιβλίο “ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΩΡΕΣ -ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΛΟΓΙΑ των ΑΓΩΝΙΣΤΩΝ του 21”, Αθήνα, Φλεβάρης 1993.

27.  Ιστοσελίδα ΓΕΕΘΑ, https://geetha.mil.gr/

28.  Ιστοσελίδα https://sotosalexopoulos.blogspot.com

29.  Ιστοσελίδα http://annagelopoulou.blogspot.com/

30.  Ιστοσελίδα https://ellas2.wordpress.com

31.  Ιστοσελίδα https://www.nikosonline.gr

32.  Γιάννη Αν. Σαντάρμη : “Το θάμασμα”, 22-6-2019, στην http://orinidorida.blogspot.com

33.  εφ. “ΑΛΗΘΕΙΑ”, 29 Φεβ. 1868

34.  εφ. “ΦΑΡΟΣ ΤΗΣ ΟΘΡΥΟΣ”, 2 Απριλίου 1860, Λαμία

35.  Βκιπαίδεια

 

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

---

[1] Νικολάου Γ. Πολίτη : “Δημοτικά τραγούδια”, Δημοτικό τραγούδι “Του Διάκου”, αριθ. 11, σελ. 26-27, έκδ. Γράμματα, 1991.

[2] Είναι φιλολογικό ψευδώνυμο του Γεωργίου Αθανασιάδη-Νόβα.

[3] Δημ. Σιατόπουλου : “Θανάσης Διάκος”, περ. ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 1981, σελ. 134, Λαμία.

[4] τάτας, ο = ο πατέρας, στη νηπιακή γλώσσα.

[5] Ήταν αυτοδίδακτος ζωγράφος και αγωνιστής του ’21. Καταγόταν από το χωριό Βορδόνια Λακωνίας. Με τις περιγραφές του στρατηγού Μακρυγιάννη φιλοτέχνησε 25 πίνακες, που μοιράστηκαν στο βασιλιά Όθωνα, τον τσάρο της Ρωσίας, το βασιλιά της Γαλλίας και τη βασίλισσα της Αγγλίας. Θεωρείται (κατά τον τεχνοκριτικό Μάνο Στεφανίδη) ο “αντίλογος στον ακαδημαϊσμό της Σχολής του Μονάχου”.

[6] Καταγράφουμε και το έργο του “ Ο αποχαιρετισμός του Αθανασίου Διάκου ”.

[7] Είναι στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

[8] Ο πίνακας βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου  Παράρτημα Ναυπλίου.

[9] Είχε γραφεί από τον πατέρα του Ιωάννη Ζαμπέλιο (1787-1856), σημαντικό δραματικό ποιητή, το 1830.

[10] Παρουσιάστηκε σε μεγάλη αναδρομική έκθεση τον Ιούνιο του 1961 στο Μουσείο του Λούβρου, με οργανωτή τον τεχνοκριτικό Στρατή Ελευθεριάδη (Τεριάντ).

[11] Την περίοδο του Μεσοπολέμου φιλοτεχνήθηκαν συνθέσεις από χαράκτες, όπως ο Σωτ. Χρηστίδης, ο Νικ. Νείρος κ.ά.

[12] το πλήρες όνομά του ήταν Αναστάσιος Αλεβίζος (1914-1985).

[13] Το έργο δίδαξαν οι καθηγητές του σχολείου Ευστ. Γαγάνης, Χρ. Βλασακούδης, Χαρ. Παπαθανασίου, Β. Λάσκαρης, Ν. Δάρας και Ιφ. Γιωτοπούλου.