Από οθωμανικά αρχεία
Πρόλογος
Η Υπάτη με τη μεγάλη ιστορία της, με το όνομα Νέαι Πάτραι από τα χρόνια του Μεσαίωνα, ως πρωτεύουσα ηγεμονίας της Θεσσαλίας και ως έδρα φραγκικού σταυροφορικού δουκάτου (1313-1390), ονομάστηκε Πατρατζίκι (μικρή Πάτρα) από τους Οθωμανούς Τούρκους.
Στα Οθωμανικά κατάστιχα των ετών 1514-1550 θα στηριχθεί και η παρούσα εργασία, αντλώντας ενδιαφέροντα στοιχεία για την περίοδο του πρώτου μισού του 16ου αι. Θα αποδοθεί με όσο γίνεται σύντομο, αλλά και περιεκτικό τρόπο.
Κωνσταντίνος Αθ. Μπαλωμένος
φυσικός
---
1. Γεωγραφική διαίρεση της περιοχής
 |
| Η Υπάτη |
Με βάση τα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα, γνωρίζουμε ότι η Υπάτη (Πατρατζίκ) ήταν επαρχία (ναχιγιέ) κατά την περίοδο 1466-1506, που υπαγόταν στο σαντζάκι Τρικάλων και στο γεωγραφικό τμήμα (Εγιαλέτι) της Ρούμελης. Μετά, την περίοδο 1520-1570, χαρακτηρίστηκε νομός (καζάς), ανήκοντας πάντα στο σαντζάκι Τρικάλων.
Το 17ο αι. και μέχρι το 1829, χαρακτηρίστηκε πάλι επαρχία και υπαγόταν στον καζά Ζητουνίου, που τώρα όμως υπαγόταν στο Εγιαλέτι του Μωριά.
2. Φορολογική κατανομή
Με βάση το φεουδαρχικό πρότυπο που χρησιμοποίησε η οθωμανική αυτοκρατορία, τα έσοδα από τη φορολογία τα καρπεύονταν (ή αποδίδονταν) σε καθορισμένα πρόσωπα. Σε κάθε καζά (όπως θα λέγαμε νομό) η φορολογία των οικισμών, των χωριών και πόλεων είχαν κατανεμηθεί σε : χάσια, ζιαμέτια και τιμάρια. Στον καζά Πατρατζικίου ορίστηκαν 4 χάσια και 2 τιμάρια. Συγκεκριμένα :
Το πρώτο χάσι ορίστηκε για φορολογικά έσοδα από την πόλη Πατρατζίκι και 12 χωριά. Το Πατρατζίκι (Υπάτη) είχε τότε μία κοινότητα μουσουλμάνων, 7 συνοικίες χριστιανών και μία κοινότητα Ιουδαίων. Τα έσοδα υπολογίστηκαν σε 107.292 άσπρα[1].
Στα 12 χωριά καταγράφηκαν 1.306 φορολογούμενα πρόσωπα. Σ’ αυτά διέμεναν 166 οικογένειες μουσουλμάνων, 747 οικογένειες χριστιανών, 3 οικογένειες γιουρούκων[2] και 10 οικογένειες ιουδαίων. Τα έσοδα ήταν 142.881 άσπρα. Συνολικά, από το πρώτο χάσι, προέκυπταν έσοδα 249.453 άσπρα, που ανήκαν στο Μεγάλο Βασιλιά, δηλαδή στο Σουλτάνο.
 |
| Το νόμισμα Ακτσές (ή άσπρο) |
Το τρίτο χάσι ανήκε στον Κασίμ Πασά[4], που την περίοδο 1520-1530 ήταν Διοικητής (σαντζάκμπεης) της Θεσσαλονίκης. Το χάσι περιλάμβανε 1 χωριό, με 147 φορολογούμενα πρόσωπα από 116 οικογένειες, το οποίο απέδιδε 7.453 άσπρα.
Το τέταρτο χάσι ανήκε στο Διοικητή της Περιφέρειας (Λιβά του Ευρίπου) και περιλάμβανε 1 χωριό, με 12 φορολογούμενα πρόσωπα, από 9 οικογένειες. Απέδιδε έσοδα 752 άσπρα.
Ένα τιμάριο είχε δοθεί σε φεουδάρχες και σε σπαχήδες (αξιωματικούς του ιππικού). Ήταν έσοδα από 80 χωριά, με 3.516 φορολογούμενα πρόσωπα, από 107 οικογένειες μουσουλμάνων, 2.714 οικογένειες χριστιανών και 94 οικογένειες γιουρούκων. Τα συνολικά έσοδα ήταν 294.491 άσπρα.
Το άλλο τιμάριο αντίστοιχα είχε δοθεί στη Φρουρά των γενιτσάρων του Κάστρου του Πατρατζικίου. Μέσα σ’ αυτό ήταν ο Φρούραρχος, 1 Διαχειριστής-οικονόμος και 10 γενίτσαροι ως φρουρά. Είχε και έναν ιμάμη. Το τιμάριο αυτό λάμβανε τα έσοδα από 3 χωριά, με 104 φορολογούμενα πρόσωπα, από 80 οικογένειες. Το συνολικό ποσό ήταν 10.572 άσπρα.
Ιδιαίτερη περίπτωση ήταν τα μουσουλμανικά εκκλησιαστικά κτήματα και κτίσματα, τα λεγόμενα Βακούφια. Ανήκαν σε μουσουλμανικά ιδρύματα. Καταγράφηκαν κήποι, 4 χωράφια και κτήματα, 56 καταστήματα, 40 ζώα (βουβάλια) κι ένα πανδοχείο (Καραβάν σεράι). Τα συνολικά έσοδα που απέφεραν ήταν 17.000 άσπρα.
3. Συνολικά στοιχεία του καζά (νομού) Πατρατζικίου
Το όνομα Πατρατζίκ δόθηκε στην Υπάτη από τους Οθωμανούς και σημαίνει Μικρή Πάτρα. Η διάκριση με την Πάτρα της Αχαΐας γίνεται με το όνομα Παλιά Πάτρα, η οποία εξάλλου ανήκει στο λιβά (δηλ. περιφέρεια) του Μωριά και στο ομώνυμο Εγιαλέτι.
Η γεωγραφική περιοχή αυτή περιλαμβάνει 1 πόλη (Πατρατζίκι) και 104 χωριά συνολικά. Τα φορολογούμενα πρόσωπα ήταν 5.349, που προέρχονταν από 342 οικογένειες μουσουλμάνων ραγιάδων, από 3.797 οικογένειες χριστιανών και 27 οικογένειες Γιουρούκων. Την περίοδο του αναφερόμαστε επιβλήθηκε και έκτακτη φορολογική εισφορά σε 4.139 οικογένειες ντόπιων και σε 174 οικογένειες ξένων, αλλά και σε άνδρες άγαμους.
Η γεωγραφική περιοχή του καζά Πατρατζικίου, στην πλαγιά του όρους Οίτη μέχρι τον Τυμφρηστό, διέθετε πολλά νερά από χειμάρρους, με αποτέλεσμα σχεδόν όλα τα χωριά και το Πατρατζίκι να έχουν νερόμυλους[5]. Η οθωμανική καταγραφή απέδωσε τον σημαντικό αριθμό 131 νερόμυλων!
Στο τμήμα του Σπερχειού ποταμού που περνούσε από την περιοχή αυτή, καλλιεργούσαν ρύζι (ορυζώνες). Αυτό προκύπτει από την καταγραφή 12 οικογενειών ορυζοπαραγωγών.
Η περιοχή αυτή είχε ορεινά περάσματα (σε αυχένες, διάσελα ή δερβένια) των οροσειρών από εχθρικά άτομα ή ομάδες. Όπως λοιπόν και οι Βυζαντινοί από τον 7ο-8ο αι. είχαν φύλακες (θεσμός κλεισούρας ή δρούγγου) δηλ. στρατιωτική ομάδα που το προστάτευε, έτσι στο Πατρατζίκι καταγράφηκαν 35 οικογένειες δερβεναγάδων (φύλακες διαβάσεων).
Το ημιορεινό του εδάφους ήταν βοσκότοποι για την κτηνοτροφία με αιγοπρόβατα. Όμως είναι αξιοπρόσεκτη και η καταγραφή μεγάλων ζώων στην περιοχή. Καταγράφηκαν 34 βουβάλια και 40 μαύρα βοοειδή.
4. Το Πατρατζίκι (κωμόπολη, συνοικίες, πληθυσμιακά στοιχεία)
Η χριστιανική κοινότητα περιλάμβανε 7 συνοικίες. Σ’ αυτές καταγράφηκαν 391 οικογένειες, 149 άγαμοι άνδρες και 11 χήρες. Ως χριστιανική συνοικία της Υπάτης έχει γραφεί το Αλποχώρι (οικισμός που διαλύθηκε), το Μπογομίλ[6] (Βογόμυλοι) κι άλλοι 5 γειτονικοί οικισμό, που δεν εντοπίζονται κι έχουν εκλείψει από τότε.
 |
|
Χωρική της Υπάτης (κάρτα 1910, Ασπιώτης) |
Για κάλυψη των θρησκευτικών αναγκών υπήρχαν στην πόλη Πατρατζίκ (Υπάτη) 4 τζαμιά των : Ιμπραήμ μπέη, Γιουβέης μπέη, Σινάν μπέη και Κοτζά μπέη. Άλλο ένα τζαμί ήταν σε μια συνοικία της και τρία ακόμη σε χωριά της περιοχής αυτής.
Στη δεκαετία 1560-1570 ήταν καδής στην Υπάτη ο Οθωμανός ποιητής Ρεβνάκ-ζαντέ Μεχμέτ.
Ενδιαφέρουσα είναι και η πληροφορία για ένα Καραβάν-σεράι στην Υπάτη. Ήταν ένα πανδοχείο, όπου οι ταξιδιώτες και τα ζώα μπορούσαν να ξεκουραστούν, να φάνε και να πιουν κάτι, για να συνεχίσουν το ταξίδι τους.
5. Χωριά του καζά Πατρατζικίου
Όπως προαναφέρθηκε τα χωριά ήταν 103. Φυσικά κυριαρχούσε ο χριστιανικός πληθυσμός με 1.042 οικογένειες, 213 άνδρες άγαμους και 201 χήρες. Οι μουσουλμάνοι αριθμούσαν 273 οικογένειες. Οι οικογένειες των Γιουρούκων ήταν 147, με επιπλέον 30 άγαμους άνδρες.
Τέλος καταγράφηκαν και 10 οικογένειες Ιουδαίων, με επιπλέον 4 χήρες. Μισό αιώνα μετά, σε επόμενη καταγραφή (1579) βρέθηκαν 29 οικογένειες Ιουδαίων και 7 άγαμοι άνδρες.
Καταγράφηκαν πλέον των 100 χωριών. Για αρκετά απ’ αυτά δεν ήταν δυνατή η ταύτισή τους με τα γνωστά ονόματα χωριών της περιοχής αυτής, κι αυτά παραλείφθηκαν στη γραφή που ακολουθεί. Δίνονται με τα παλιά ονόματα και σε παρένθεση το νεότερο όνομα, σε αλφαβητική σειρά.
Αμαλώτα, Αργύρια, Ασβέστης, Βαρυμπόπη (Μακρακώμη), Βίτωλη, Γάβρος (καταργήθηκε), Γαρδίκι Ομιλαίων, Γδαρμένη Ράχη (Γραμμένη), Παλιά Γιανιτσού, Γόργιανη (καταργήθηκε), Γυφτοχώρι (Κάτω Καλλιθέα), Ζημιανή (Δίκαστρο), Ζιώψη (Ασπρόκαμπος), Καμπιά, Κανάλια, Καρυά, Κσστανιά, Καστρίτσα (δεν υπάρχει), Κάψη, Κλωνί, Κολοκυθιά, Κούρνοβο (Τρίλοφο), Κουτσούφλιανη, Κρανιά (δεν υπάρχει), Κυδωνιά (δεν υπάρχει), Κυριακοχώρι, Λαβανίτσα (παλιός οικισμός κοντά στη Γιαννιτσού), Λαγός (δεν υπάρχει), Λάλα (Ροδωνιά), Λέτα (δεν υπάρχει), Λεύκα, Λιάσκοβο (Μεσοχώρι), Λιτόσελο, Μάκρυση (Μάκρη), Μάντετσι (Περιστέρι), Μαυρίλο, Μεξιάτες, Μερκάδα, Μουτζουράκι (καταργήθηκε), Μπαξαΐς[7] (δεν υπάρχει), Μπογόμυλος (Αργυροχώρι), Μπρούφλιανη (Δίλοφο), Νιχώρι (Νεοχώρι Υπάτης), Νεοχωράκι (Άγιος Γεώργιος), Παλαιοβράχα, Πλατύστομο, Πίτσι, Πουγκάκια, Ρηγόζανο (Καπνοχώρι), Σέλιανη (Μάρμαρα), Σκόρλια (καταργήθηκε), Στάγια (Πλάτανος), Τσάτσα (δεν υπάρχει), Τσοπανλάτες (Λυγαριά), Τσούκα, Φτέρη, Χαλίλη (Μεσοποταμία), Κάτω Χομίργιανη (Δάφνη) και Πέρα Χομίργιανη (Ανατολή).
Το χωριό με το όνομα Ambola, μεταφράστηκε ως Άμπλιανη. Δεν είναι σωστό. Υπάρχει στο χάρτη άλλο χωριό δυτικότερα με το όνομα Ablani κι αυτό είναι η Άμπλιανη.
Τα υπόλοιπα ονόματα δεν μπορούν να ταυτιστούν με κάποιο από τα γνωστά χωριά στους ιστορικούς χρόνους. Κάποια χωριά καταστράφηκαν από την επιδρομή του 1694, που έκανε ο Μανιάτης πειρατής Λιμπεράκης Γερακάρης (1644-1710), υπηρετώντας τους Τούρκους, με επιθέσεις στα Σάλωνα και στο Καρπενήσι.
Επίλογος
Τα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα των ετών 1914-1550 ήταν μια πολύ καλή καταγραφή, άγνωστη τελείως στον γράφοντα, που μου έγινε γνωστή μέσω του καλού φίλου Θεοδ. Γκέκα και τον ευχαριστώ. Όμως επίσης τον έπαινο δικαιούται ο κ. Σωτήρης Αλεξόπουλος, μέσω του εξαιρετικού μπλογκ, όπου ανάρτησε το υλικό της καταγραφής στα ελληνικά, με ενδιαφέροντα σχόλια.
Η δική μου συνεισφορά είναι μια διαφορετική απόδοση του υλικού αυτού, ώστε από υλικό κατάστιχων, να αποτελεί ανάγνωσμα για το ευρύ κοινό, με επιπλέον προσθήκες και επεξηγήσεις.
Ελπίζω αυτό να έγινε …
------------------
Βιβλιογραφία-Αναφορές-Ιστοσελίδες
1. Ιστοσελίδα https://sotosalexopoulos.blogspot.com/2020/
2. Γενική Διεύθυνση Κρατικών Αρχείων του Πρωθυπουργού / Τμήμα Οθωμανικών Αρχείων / Οθωμανικά τοπωνύμια, Εγιαλέτι της Ρούμελης (1514-1550), Άγκυρα, 2013.
3. Ιστοσελίδα https://sotosalexopoulos.blogspot.gr
4. Ιστοσελίδα ΕΕΤΑΑ/Στοιχεία Οικισμών
5. Μανώλη Βαρβούνη : “Η διήγηση του Εβλιά Τσελεμπή για τον τάφος του Βελιουλλάχ στη Μενδενίτσα”, περ. ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 1992, σελ. 18-29, Λαμία.
6. Βικιπαίδεια
-------------------
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Το νόμισμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και βασικό μέσο συναλλαγών από τα μέσα του 14ου μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνα ήταν ο ακτσές. Το έλεγαν άσπρο, επειδή είχε χρώμα ασημόλευκο (ήταν ασημένιο).
[2] Νομαδικός ποιμενικός τουρκικός λαός της Μικράς Ασίας. Ένα μέρος αυτών, από το Ικόνιο, που λέγονταν Κόνιαροι, μεταφέρθηκαν από τους Οθωμανούς στη Μακεδονία κυρίως, μέχρι και τη Ρούμελη για να κρατούν τους χριστιανούς των πεδινών περιοχών σε υποταγή. Συμπεριφέρονταν βίαια στην αρχή.
[3] Από την Πάργα, χριστιανός, γιος Έλληνα ναυτικού, που αιχμαλωτίστηκε από κουρσάρους και πουλήθηκε σε χήρα στη Μικρά Ασία. Απέκτησε παιδεία (σε ιστορία, ξένες γλώσσες, μουσική). Κατέληξε υπηρέτης του πρίγκιπα Σουλεϊμάν. Έγινε στενός φίλος του και ο Σουλεϊμάν, όταν έγινε σουλτάνος, του έδωσε μεγάλα αξιώματα και παντρεύτηκε την αδελφή του σουλτάνου. Έγινε Μεγάλος Βεζύρης και τελικά Σερασκέρης (Γενικός Διοικητής). Τον εκτέλεσαν το 1536.
[4] Ίδρυσε στη Θεσσαλονίκη τα ομώνυμα Λουτρά Πασά Χαμάμ και μετέτρεψε τον υστεροβυζαντινό Ι. Ναό των Αγίων Αποστόλων σε τζαμί.
[5] Σ’ ένα φορολογικό κατάστιχο καταγράφηκε το όνομα ενός διαχειριστή υδρομύλου. Λεγόταν Ουμούρ (Umūr).
[6] Είναι το Αργυροχώρι.
[7] Πιθανά ήταν κοντά στο χωριό Στύρφακα, όπου υπήρχε διεκδικούμενο λιβάδι με το ίδιο όνομα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου