Παγοποιεία στην προπολεμική Λαμία

 Πρόλογος

παγοκολώνες

  Το κρύο νερό, ειδικά τους θερινούς μήνες πάντα άρεσε και αρέσει σε όλους. Στα ορεινά χωριά μας, το πηγαίο και σχεδόν παγωμένο ήταν δείγμα ποιοτικού νερού, που όλοι έπιναν με ευχαρίστηση. Μέσα σ’ αυτό κρύωναν τα φρούτα (κυρίως καρπούζια και πεπόνια) που έφερναν πλανόδιοι μανάβηδες στα ορεινά χωριά. Το χιόνι ήταν το μόνο ψυκτικό μέσο, αλλά ήταν μόνο ορισμένους  μήνες. Φυσικοί χώροι χαμηλής θερμοκρασίας - για το τυρί κυρίως - ήταν τα σπήλαια, όπου αυτά υπήρχαν.

   Στη Λαμία, πρωτοπόρος στην ίδρυση και λειτουργία παγοποιείου ήταν ο Ιωάννης Κρανάκης από το 1928, στην εγκατάσταση των Μύλων Φραντζή. Ακολούθησαν στα τέλη της δεκαετίας του ’30, άλλες δύο ομοειδείς επιχειρήσεις μέχρι τον πόλεμο του ’40 και την Κατοχή. Στην παρούσα εργασία θα δοθούν οι προσπάθειες αυτές, με όσο γίνεται συνοπτικό τρόπο.

1.      Τεχνητή ψύξη και πάγος

     Η ιδέα της τεχνητής ψύξης εμφανίστηκε από τα μέσα του 18ου αι. Η ψύξη ήταν το αποτέλεσμα της εξάτμισης κάποιου πτητικού υγρού (αιθέρα, αμμωνίας, φρέον, κ.ά.). Αυτό, κινούμενο μέσα σε σωλήνες, αφαιρούσε θερμότητα από ένα χώρο και τη μετέφερε σε άλλο χώρο, όπου την απέβαλε. Την αναγκαία κίνηση του ψυκτικού μέσου έκανε μια μηχανή (ο συμπιεστής).

   Στη διάρκεια του 19ου αι., με τις μελέτες των φυσικών (στη θερμοδυναμική) αναζητήθηκαν τρόποι και υλικά για τεχνική βελτίωση της ψυκτικής εφαρμογής. Η παραγωγή πάγου από νερό ήταν εύκολη διαδικασία, αλλά απαιτούσε την κίνηση της μηχανής. Ο πρώτος τρόπος που χρησιμοποιήθηκε ήταν με υδραυλική ενέργεια (όπως στους νερόμυλους). Στον 20ό αι. με την ανακάλυψη των μηχανών εσωτερικής καύσης, την αναγκαία κίνηση έδιναν οι πετρελαιομηχανές. Στον 20ό αι., η ηλεκτρική κίνηση (με μοτέρ) ήταν ο τελικός τρόπος λειτουργίας.

   Σχηματικά, η διαδικασία παραγωγής πάγου (σε παγοκολώνες) από νερό, αποδίδεται στην ακόλουθη παράσταση.

       Α: σωλήνες μέσα σε δεξαμενή με άλμη[1], για εξαέρωση του ψυκτικού υγρού (αμμωνίας)

       Β: ο συμπυκνωτής, όπου οι σωλήνες ψύχονται με κοινό νερό, που πέφτει πάνω τους.

       Ε: το έμβολο της αντλίας συμπίεσης

       Κ: κίνηση του συμπιεστή

       Γ:  δοχείο με νερό εισέρχεται στο λουτρό άλμης, για να παγώσει.

       Δ: δοχείο με παγοκολώνα που εξέρχεται του λουτρού.

2.      Ιστορικό του αγροκτήματος “Μύλων Φραντζή”

    Στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας, στην επαρχία Ζητουνίου, όπως λεγόταν τότε η Λαμία, τα χωριά Φραντζής, Αλπόσπιτα, Βαρδάτες, Κωσταλέξι και Κομποτάδες ήταν τσιφλίκια του Αχμέτ εφέντη. Το χωριό Κόμμα ανήκε στη Σαϊδέ χανούμ[2]. Μετά το 1833 που ελευθερώθηκε η περιοχή, με τις αγοραπωλησίες που έγιναν, το τσιφλίκι Κόμμα αγόρασαν ο Αθαν. Τσίγκας και οι αδελφοί Γεώργιος & Δημήτριος Κρίτσας για 71.000 γρόσια. Ακολούθησαν αλλεπάλληλες αγορές και πωλήσεις σ’ ένα αβέβαιο κλίμα μέχρι το 1840. Πάντως η οικογένεια Κρίτσα έγινε ο ιδιοκτήτης της περιοχής μέχρι τους πρόποδες του βουνού.

  Οι απόγονοι των Κριτσαίων μοίρασαν την έκταση. Ένα μεγάλο αγρόκτημα νότια του ποταμού Σπερχειού (περιοχή Σανίδι), στα μέσα του 19ου αι., ανήκε στον Τασίκα Νικ. Κρίτσα. Η κακή διαχείριση και η πολυέξοδη ζωή, με τα αναξιοποίητα τσιφλίκια οδήγησαν σε σημαντικά χρέη[3] τους απογόνους Κρίτσα. Έτσι αναγκάστηκαν να πουλήσουν κάποια αγροτεμάχια.

Η μεγάλη φτερωτή του υδρομύλου Φραντζή

  Στις 7 Ιουλίου 1889 λοιπόν, ο Κωνσταντίνος Τασίκα Κρίτσας, με πληρεξούσιο του πατέρα του, πούλησε στο Δημήτριο Α. Δημητριάδη, Διευθυντή (τότε) του υποκαταστήματος της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος στο Μεσολόγγι, κτήμα 600 στρεμμάτων περίπου, με όρια τα χωράφια του χωρίου Φραντζή στα νότια και τον ποταμό Σπερχειό στα βόρεια. Επιπλέον αυτού πουλήθηκαν : δύο αλευρόμυλοι, ένα μαντάνι, μία υδροτριβή (ντριστίλα) και ένα νεροπρίονο, ένα λιθόκτιστο κτίριο με τα παραρτήματά του, ένα κουτσέκι και μία άλλη οικοδομή με εκκοκκιστική μηχανή βάμβακος, έναν αχυρώνα ΒΔ του υδρομύλου και το χώρο του υδραύλακα. Επιπλέον αυτών ένα περιβόλι 25 στρεμμάτων με οπωροφόρα δένδρα, με οικίσκο και εργαστήριο (αποθήκη). Το συνολικό τίμημα ήταν 102.150 δραχμές.

   Μετά το θάνατο του ιδιοκτήτη Δημητρίου Α. Δημητριάδη (το 1922) το αγρόκτημα περιήλθε εκ κληρονομίας στους : Ευτυχία Δημητριάδου, Χαρίδημο Δ. Δημητριάδη, Αθηνά και Ελπινίκη Δημητριάδου (από ¼ για καθένα). 

   Το μεγάλο αυτό αγρόκτημα είχε την ονομασία “Μουρίκι” και βρίσκεται στην περιοχή  που είναι γνωστή τώρα ως Φραντζόμυλος. Στα μέσα της δεκαετίας 1920-30 αποτελείτο από το ίδιο αρχικό μεγάλο κτήμα έκτασης 600 στρεμμάτων περίπου με καλλιεργήσιμα και μη εδάφη.  Μια έκταση 25 στρεμ. ήταν περιβόλι. Καταγράφηκαν επίσης και τα επόμενα οικοδομήματα :

·         Ένας υδρόμυλος, σε λειτουργία (με τα απαραίτητα εργαλεία, κλπ.)

·         Μια οικοδομή συνεχόμενη του υδρομύλου. Πιο ανατολικά υπήρχε μια εκκοκκιστική μηχανή βάμβακος και ένα πιεστήριο βάμβακος.

·         Μια υδροτριβή (μαντάνι) με σιδερένιο βαγόνι.

·         Μια διώροφη λιθόκτιστη οικοδομή. Δίπλα υπήρχαν σταύλος, αχυρώνας, αποθήκες, μετόχι, κλπ.

Το κτίριο του υδρομύλου Φραντζή

αναπαλαιωμένο

   Τα προηγούμενα χρόνια λειτουργούσε αλευρόμυλος του Ανδρέα Μιχαλοπούλου. Η λειτουργία γινόταν με την υδραυλική δύναμη του νερού, που διοχετευόταν με αυλάκι στην αυλή και υπάρχει μέχρι σήμερα, από την - από παλιά - υπάρχουσα δέση, στο Γοργοπόταμο.

   Μετά το θάνατο του Δημητρίου Δημητριάδου (1922), τα παιδιά του Ευτυχία και Χαρίδημος, το 1924 πούλησαν τη μισή έκταση (μαζί με τα ακίνητα). Συγκεκριμένα :

   Το 1924, ο Ιωάννης Ευθ. Κρανάκης αγόρασε το ¼ του κτήματος (αντί 200.000 δρχ.). Το ίδιο έτος 1924, ο Ιωάν. Κρανάκης αγόρασε άλλο ¼ του ίδιου κτήματος.

   Το 1929, οι αδελφοί Δημήτριος και Ιωάννης Μακρόπουλος αγόρασαν το ½ του κτήματος που κατείχε ο Ιωάν. Κρανάκης. Το άλλο ½ παρέμεινε στην ιδιοκτησία των : Αθηνάς και Ελπινίκης Δ. Δημητριάδου.

   Ο υδρόμυλος λειτουργούσε συνεχώς πριν τον πόλεμο, αλλά και αρκετά χρόνια μετά. Τελευταίος μυλωνάς ήταν ο Σταύρος Πάσσος. Μετά την αυτοχειρία του το 1956, ο μύλος έπαψε.

   Οι άλλες μονάδες του συγκροτήματος στο Φραντζόμυλο, λόγω βανδαλισμών των ντόπιων κατά την περίοδο της Κατοχής καταστράφηκαν.

3.      Ιωάννης Ευθ. Κρανάκης (1882-1938)

Ιωάννης και Δέσποινα Κρανάκη  (1918)

(φωτ.  Ελένης Χριστοπούλου – Κρανάκη)

   Γεννήθηκε στη Λαμία. Σπούδασε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και ως πτυχιούχος της κατετάγη στη Χωροφυλακή ως ανώτερος αξιωματικός. Υπηρέτησε στη Μακεδονία ως διοικητής Χωροφυλακής χτυπώντας αμείλικτα τους Βούλγαρους κομιτατζήδες.

   Στις  8-4-1919 παντρεύτηκε στον Ι. Ναό Παναγίας Δέσποινας Λαμίας τη Δέσποινα Γρηγ. Μακροπούλου (1891-1926). Το 1919 απέκτησαν την Ελένη (ή Νίτσα) και το 1922 τη Μιμίκα.

   Στη Μικρασιατική εκστρατεία ο Ιωάννης Κρανάκης ανέλαβε διοικητής Χωροφυλακής στη Σμύρνη όπου είχε επίσης σημαντικές επιτυχίες εναντίον των άτακτων Τούρκων (Τσέτες). Συμμετείχε στο ανεπιτυχές αντιβενιζελικό κίνημα των φιλόδοξων Λεοναρδόπουλου-Γαργαλίδη (22-10-1923).

   Τέθηκε εκτός της Χωροφυλακής από το 1924 και αγόρασε το κτήμα “Μουρίκι” με τον υδρόμυλο στο Φραντζή. Εκεί δημιούργησε το Παγοποιείο.

   Στις 25 Ιουλίου 1926, έχασε τη γυναίκα του, σε ηλικία 35 ετών, από κοιλιακό τύφο.

   Ο Ιωάννης Κρανάκης πέθανε το 1938, σε ηλικία 56 ετών.

4.      Παγοποιείο Ιωάν. Κρανάκη στο Φραντζή

   Η ιδέα του Παγοποιείου ήταν του Ιωάν. Κρανάκη. Η παραγωγή πάγου, εφόσον δεν υπήρχε καμία μονάδα στην περιοχή, ήταν μια ανάγκη που έπρεπε να καλυφθεί. Οι υπάρχουσες κτιριακές εγκαταστάσεις στο κτήμα του Φραντζόμυλου επαρκούσαν για τη δημιουργία του παγοποιείου. Επιπλέον διέθετε και την κίνηση για τη μηχανή του παγοποιείου, από την υδραυλική δύναμη του νερού, που κινούσε και τον υδρόμυλο.

Παγοπώλης με κάρο

   Έτσι διαμορφώθηκε κατάλληλα ο χώρος με τη δεξαμενή της άλμης. Την κατασκευή, προμήθεια και εγκατάσταση των μηχανημάτων ανέλαβε ο βιομηχανικός οίκος Αφών Ν. Ιωσήφ της Λαμίας. Έγιναν ψυκτικοί χώροι με μόνωση (οι τοίχοι καλύφθηκαν με μεγάλα κομμάτια φελλού). Αναφέρεται ότι από μία φτερωτή έπαιρνε κίνηση ο συμπιεστής του παγοποιείου, αλλά και μια γεννήτρια παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος (για φωτισμό). Παρόμοια παγοποιεία με επένδυση φελλού υπήρχαν[4] τότε άλλα δύο σε όλη την Ελλάδα.

   Η όλη εγκατάσταση, που έγινε από τους τεχνικούς της εταιρίας Ιωσήφ, ήταν πρωτοπόρα και το παγοποιείο αμέσως τέθηκε σε λειτουργία. Η τοπική εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ (Ιούνιος 1928) ανήγγειλε :

Από προχθές[5] ήρχισε λειτουργούν το εν Φραντζή εργοστάσιον Παγοποιίας του κ. Κρανάκη[6], το οποίον εγκατέστησε ο Βιομηχανικός Οίκος Ν. Ιωσήφ. Ο πάγος από 18 δρχ.  ανθ’  όσων επωλείτο άλλοτε υπετιμήθη εις 8 μόνον δραχ. η στήλη.

   Το παγοποιείο Κρανάκη τροφοδοτούσε τη Λαμία και όλη την περιοχή με παγοκολώνες. Είχε το μονοπώλιο του είδους και όλα αυτά είχαν μηδενικό κόστος. Το νερό Γοργοποτάμου ήταν δωρεάν και την κίνηση εξασφάλιζε η υδραυλική δύναμη του νερού.

   Το 1934, η εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ με δημοσιεύματα[7] έθεσε θέμα πληρωμής από τον Ι. Κρανάκη για τη χρήση νερού τόσο για την κίνηση του υδρομύλου και παγοποιείου, όσο και για την άρδευση των κτημάτων του. Αντίθετα ο Ι. Κρανάκης επικαλέστηκε την προϋπάρχουσα υδροδότηση, εφόσον οι σωλήνες του υδραγωγείου περνούν μέσα από το κτήμα του. Το ίδιο θέμα έφτασε και στο Δημοτικό Συμβούλιο[8] Λαμίας.

5.      Άλλα προπολεμικά παγοποιεία

   Το 1934, ο Προμηθευτικός Συνεταιρισμός Λαμίας “Αδελφωσύνη”, που έκανε χονδρεμπόριο προμηθεύοντας τα καταστήματα γενικού εμπορίου της Λαμίας και ευρύτερης περιφέρειας με προϊόντα, αποφάσισε τη δημιουργία ψυγείων και παγοποιείου στη Λαμία. Έτσι, στις Επτά Βρύσες (όπου πριν ήταν τα Υφαντήρια Μαχαιρά) οικοδόμησε κτίριο για το σκοπό αυτό.

Οικιακό ψυγείο πάγου

   Το 1938, σε πρώιμη ηλικία 56 ετών, ο Ιωάννης Κρανάκης πέθανε. Η λειτουργία του Παγοποιείου στο Φραντζόμυλο, μετά από διάρκεια 10 ετών έπαψε.

   Το ίδιο έτος και συγκεκριμένα το Μάιο του 1938, άρχισε η λειτουργία των νέων Παγοποιείων – Ψυγείων Λαμίας. Τη μονάδα αυτή ίδρυσαν οι υιοί  Χρήστου Στεργιοπούλου (ή Κόγκα), στον ίδιο χώρο όπου - από το 1907 - λειτουργούσε  ο Κυλινδρόμυλος του Κων. Χρ. Στεργιοπούλου. Τα μηχανήματα ψύξης και κατασκευής πάγου ήταν καινούργια. Ο πάγος θα παρασκευαζόταν αποκλειστικά με νερό Γοργοποτάμου, τηρώντας όλους τους όρους υγιεινής και καθαριότητας.

   Έτσι καλύπτονταν οι αυξανόμενες ανάγκες για παραγωγή πάγου, αλλά και συντήρησης των τροφίμων, που είναι ευπαθή[9], όπως γαλακτοκομικά προϊόντα, ψάρια (βαρέλια με ρέγγες – βακαλάους) φρούτα, μπύρες σε φιάλες ή βαρέλια. Σε ανακοίνωση-διαφήμιση έλεγε ότι με τον πάγο “μέχρι και οι τάπητες θα  διατηρηθούν από την αποσύνθεση και τη φθορά” !!

Παγοπώλης με τρίκυκλο

   Οι παγοπώλες, προμηθεύονταν τις παγοκολώνες από τα Παγοποιεία και έκαναν το λιανικό εμπόριο. Με κάποιο μεταφορικό μέσο (κάρο ή μεταπολεμικά με τρίκυκλο) φόρτωναν τις παγοκολώνες και γύριζαν τις γειτονιές. Για να τις κόψουν χρησιμοποιούσαν πριόνι. Επίσης είχαν μια τσιμπίδα (μερικοί φορούσαν και γάντια) για να πιάνουν τα κομμάτια πάγου. Τις παγοκολώνες (ολόκληρες ή μισές) αγόραζαν οι νοικοκυρές ή οι υπηρέτριες των πλούσιων σπιτιών και τις έβαζαν στα ψυγεία πάγου που υπήρχαν τότε, για τη συντήρηση των τροφίμων.

Επίλογος

   Από τις αρχές του 20ού αι. με τη δημόσια παροχή ηλεκτρικής ενέργειας και την ανάπτυξη του ηλεκτρισμού, στα συστήματα ψύξης[10] χρησιμοποιήθηκαν οι ηλεκτρικούς κινητήρες. Το 1913 ο Nathaniel Wales κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ το πρώτο οικιακό ηλεκτρικό ψυγείο, που το 1915 η εταιρεία του μετονομάστηκε σε Kelvinator. Το 1931 ανακαλύφθηκε το freon[11] και χρησιμοποιήθηκε ως άριστο ψυκτικό μέσο στα ηλεκτρικά ψυγεία. Αργότερα απαγορεύτηκε, επειδή καταστρέφει το στρώμα του στρατοσφαιρικού όζοντος. Αντικαταστάθηκε από άλλα παρόμοια ακίνδυνα πτητικά υλικά. Σήμερα όλα τα σπίτια έχουν ηλεκτρικά οικιακά ψυγεία.

   Ο πάγος, σε μικρά κομμάτια, παραμένει ως υλικό συντήρησης των ψαριών στις κασέλες. Σε παγάκια έχει ευρύτατη χρήση σε όλα τα καταστήματα εστίασης, με σημαντικό εμπόριο σε σακούλες ακόμα και στα ψυγεία των περιπτέρων, ιδιαίτερα τη θερινή περίοδο.

   Οι εγκαταστάσεις του πρώην παγοποιείου Κρανάκη, όπως και του υδρομύλου έχουν περιέλθει στο δήμο Λαμιέων και στα προηγούμενα χρόνια αναπαλαιώθηκαν. Με τη συντήρηση και τακτοποίηση των παλαιών μηχανημάτων στον εσωτερικό χώρο και τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου θα αποτελέσουν ένα (ίσως το μοναδικό για τη Λαμία) μνημείο προβιομηχανικής εποχής, που θα αναδεικνύει την τοπική μας ιστορία.

Κωνσταντίνος Αθ. Μπαλωμένος

                φυσικός

-------------------------------------------------

Βιβλιογραφία-Αναφορές-Ιστοσελίδες

1.    εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, ετών 1927-1940, Λαμία.

2.    Ιωάννου Μακρή : “Το ιδιοκτησιακό καθεστώς των χωριών της επαρχίας Ζητουνίου”, περ. ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 1998, σελ. 27-35, Λαμία.

3.    Συμβόλαιο αριθ. 820/19-5-1924 του συμβολαιογράφου Μεσολογγίου Δημ. Χριστοφίλη.

4.    Συμβόλαιο αριθ. 1675/22-5-1924 του συμβολαιογράφου Αθηνών Ιωάννου Αντ. Τσέλιου.

5.    Συμβόλαιο αριθ. 16794/18-9-1925 του συμβολαιογράφου Λαμίας Δημ. Ε. Δημολιούλια.

6.    Συμβόλαιο αριθ. 5794/24-12-1927 του συμβολαιογράφου Λαμίας Νικολάου Αθαν. Καρδάκου.

7.    Συμβόλαιο αριθ. 13174/7-7-1889, του συμβολαιογράφου Λαμίας Ιωάννου Καϊλάνη.

8.    Μ. Πολυμεροπούλου - Σ. Πολυκανδριώτη - Ε. Οικονόμου : “Φυσικές πηγές ενέργειας (υδροκίνηση στην επαρχία Φθιώτιδας)”, έκδοση Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Φθιώτιδας, 1998, Λαμία.

9.    Μαρίας Πολυμεροπούλου-Τζιβελέκη: βιβλίο «Τα Σαϊπαίϊκα», Λαμία, 1994.

10.  Μαρτυρία αείμνηστης Ελένης Χριστοπούλου-Κρανάκη.

11.  Φωτογραφικό υλικό του γράφοντος.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

---

[1] Η άλμη (αλατόνερο) ήταν αναγκαία για να μην παγώσει το νερό της δεξαμενής. Όπως είναι γνωστό, το κοινό νερό παγώνει σε 0⁰ C, ενώ το αλατόνερο παγώνει (ανάλογα με την περιεκτικότητα σε αλάτι) σε θερμοκρασίες κάτω του μηδενός.

[2] Ήταν κόρη του Βελή πασά (γιος του Αλή πασά) και σύζυγος του Χαλήλ μπέη, βοεβόδα του Ζητουνίου.

[3] Από το ποσό της πώλησης που έγινε, ο Κωνσταντίνος Τ. Κρίτσας εξόφλησε χρέος 18.000 δρχ. προς τον Δημ. Α. Δημητριάδη, άλλο χρέος 53.000 δρχ. στην Εθνική Τράπεζα και τρίτο χρέος 4.000 δρχ. στην Ελένη Ι. Κρίτσα.

[4] Από το βιβλίο «Τα Σαϊπαίϊκα» της Μαρίας Πολυμεροπούλου-Τζιβελέκη, 1994, Λαμία.

[5] εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 49, σ. 2, 13-6-1928, Λαμία.

[6] Από τυπογραφικό λάθος το όνομα Κρανάκη γράφτηκε Κρανιωτάκη.

[7] εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 856, σ. 1. 28-8-1934, Λαμία.

[8] εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 859, σ. 1, 30-8-1934, Λαμία.

[9] εφ. «Η ΕΠΑΡΧΙΑ», φ. 1349, 14 Μαΐου 1939, Λαμία.

[10] Το πρώτο λειτουργικό ψυγείο κατασκευάστηκε στο Μόναχο το 1873 από τον Carl von Linde. Είχε μεγάλη επιτυχία.

[11] Η χημική του ονομασία λέγεται διχλωρο-διφθορο-μεθάνιο (R-12, ή φρεον). Οι ουσίες αυτές λέγονται χλωρο-φθοράνθρακες.