Από οθωμανικά αρχεία
Πρόλογος
Τα Οθωμανικά κατάστιχα των ετών 1514-1550, στα οποία στηρίζεται η παρούσα εργασία είναι πρωτογενές υλικό καταγραφής του πρώτου μισού του 16ου αι., που έγινε για φορολογικούς λόγους, μετά την οριστική κατάληψη της Ρούμελης από τους Οθωμανούς Τούρκους. Ήταν καιρός να αντλήσουμε στοιχεία και από τα αρχεία της πλευράς αυτής.
Η εργασία αυτή, όπως συνηθίζω και σε άλλες ανάλογες, θα αποδοθεί με όσο γίνεται σύντομο, αλλά και περιεκτικό τρόπο.
Κωνσταντίνος Αθ. Μπαλωμένος
φυσικός
1. Γεωγραφική διαίρεση της περιοχής (Οθωμανική ορολογία)
 |
|
Ακτσές (ή άσπρο), νόμισμα επί Μουράτ Β’ (1421-1451) |
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία από τότε χωρίστηκε σε Μπεηλερμπεηλίκια ή Εγιαλέτια (όπως του Μωριά, της Ρούμελης, κλπ). Αυτά χωρίστηκαν σε μικρότερα γεωγραφικά διαμερίσματα (όπως οι σημερινές Περιφέρειες), που ονομάστηκαν Λιβά κι αργότερα Σαντζάκ, όπως π.χ. των Τρικάλων, του Ευρίπου, κλπ. Μικρότερο γεωγραφικό τμήμα ήταν ο Καζάς (όπως περίπου ο σημερινός νομός), π.χ. καζάς του Ζητουνίου (περιοχής Λαμίας), του Πατρατζικίου (περιοχής Υπάτης), του Καρπενησίου, κ.ά. Τέλος, υπήρχε και ο ναχιγιές (όπως θα λέγαμε επαρχία ή δήμος), π.χ. του Ζητουνίου, της Μενδενίτσας, κλπ.
2. Φορολογική κατανομή
Κάθε καζάς από τη φορολογία απέδιδε έσοδα, που τα καρπεύονταν (ή αποδίδονταν) σε καθορισμένα πρόσωπα. Έτσι, για φορολογικούς λόγους οι οικισμοί σε χωριά και πόλεις είχαν χωριστεί σε: χάσια, ζιαμέτια και τιμάρια (φεουδαρχικό πρότυπο).
Χάσια λέγονταν περιοχές, με υψηλά έσοδα (π.χ. Ζητούνι), που τα έπαιρνε ο σουλτάνος ή υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι. Απέφερε έσοδα 100.000 ακτσέδων[1] (ή άσπρων) και πλέον.
Ζιαμέτια χαρακτηρίζονταν περιοχές, που παραχωρούσε ο σουλτάνος σε κάποιο στρατιωτικό αξιωματούχο, ως ανταμοιβή καλών υπηρεσιών. Απέφερε έσοδα 20-100 χιλιάδες άσπρα.
Τιμάρια (όπως τα ευρωπαϊκά φέουδα) ήταν περιοχές, που απέφεραν σε αξιωματούχους στρατιωτικούς έσοδα από 2-20 χιλιάδες άσπρα.
3. Γενικά στοιχεία του καζά (νομού) Ζητουνίου
Περιλάμβανε 2 κάστρα (Λαμίας, Μενδενίτσας) και 2 κωμοπόλεις.
Η πόλη του Ζητουνίου (Λαμίας) είχε 4 συνοικίες μουσουλμάνων στα δυτικά της (μέχρι επάνω στο λόφο). Οι συνοικίες των χριστιανών (στο κατάστιχο τους ονομάζει απίστους) στα ανατολικά και στα νότια ήταν 13, επειδή αρίθμησαν και τα γειτονικά χωριά (όπως Κόμμα, Σαρμουσακλί[2], κ.ά.). Υπήρχε και 1 κοινότητα Ιουδαίων. Η Αλυκή ήταν και τότε σε λειτουργία και καταγράφηκε 1 κοινότητα αλατάδων. Τέλος έχουμε καταγραφή και 2 ορυζώνων.
Η πόλη της Μενδενίτσας είχε 5 συνοικίες χριστιανών και 1 κοινότητα μουσουλμάνων και μοναστήρι (τεκές) στα ανατολικά των μπεκτατσήδων δερβίσηδων, με ιδρυτή το Βελλιουλάχ-μπαμπά. Υπήρχαν 2 μικρά τζαμιά, με 2 ιμάμηδες και 2 μουεζίνηδες. Υπήρχαν επίσης και οικογένειες Ιουδαίων. Καταγράφηκε και μια πληθυσμιακή ομάδα τσιγγάνων. Η επαρχία είχε 2 ορυζώνες και 1 αλυκή. Στη Σκάρφεια υπήρχε σκάλα ή προβλήτα. Στην επαρχία Μενδενίτσας καταγράφηκαν 44 χωριά.
4. Το Ζητούνι (γενικά)
Ο καζάς του Ζητουνίου ανήκε στο λιβά Τρικάλων, την περίοδο 1466-1506. Μετά, την περίοδο 1522-1539 ανήκε στο λιβά Ευρίπου. Περιλάμβανε 2 επαρχίες (Ζητουνίου και Μενδενίτσας). Ο επικεφαλής του καζά λεγόταν σούσμπασης ή βοεβόδας και ο βοηθός του λεγόταν τσερίμπασης. Πρωτεύουσα του καζά Ζητουνίου ήταν η Λαμία (Izdin).
Στο παλαιότερο φορολογικό κατάστιχο του 1521, αναφέρεται ότι η Λαμία που είχε κάστρο, ήταν έδρα Σούμπαση ή βοεβόδα, αλλά και είχε και καδή (δικαστή), το όνομα του οποίου ήταν Μουχιντίν. Σε νεότερο κατάστιχο του 1540 αναφέρεται ο “καδής Καραμανλής” (δηλ. από την Καππαδοκία.
Ο καζάς είχε χωριστεί φορολογικά σε 5 χάσια, σε 1 ζιαμέτι και σε 2 τιμάρια. Στο φορολογικό κατάστιχο γίνεται αναφορά για το παζάρι της Λαμίας. Ακόμη και για 3 προβλήτες ή σκάλες (Αχινού, Λαμίας κι άλλη μία).
Η Μενδενίτσα από τις 20 Ιουνίου 1414 καταλήφθηκε από τον Ομέρ μπέη και έληξε η Μαρκιωνία της. Τη χρονική περίοδο που αναφερόμαστε, καταγράφηκαν το Κάστρο της, όπου υπήρχε φρουρά, η μοναδική κοινότητα των μουσουλμάνων και 5 συνοικίες των χριστιανών κατοίκων της.
 |
| Η Μενδενίτσα με το κάστρο της (χαρακτικό Γερμανού περιηγητή, 1887) |
5. Πληθυσμιακά στοιχεία και φορολογικά έσοδα
Η πόλη Ζητούνι (Λαμία) στις 4 συνοικίες των μουσουλμάνων είχε 126 οικογένειες και 20 άνδρες άγαμους. Οι χριστιανικές οικογένειες ήταν 457. Οι άγαμοι άνδρες ήταν 62 και οι χήρες 80. Καταγράφηκε και μία κοινότητα Ιουδαίων με 16 οικογένειες και 5 χήρες. Μία διαφορετική ομάδα πληθυσμού που αναφέρεται ήταν οι τσιγγάνοι!
Έσοδα επίσης προέκυπταν από 1 κοινότητα αλατάδων, δηλ. χριστιανών εργατών στην αλυκή του Μαλιακού, όπως και από δύο ορυζώνες. Συνολικά, τα έσοδα ήταν 91.475 άσπρα. Αυτό ήταν το χάσι του Σουλτάνου (δηλ. τα χρήματα πήγαιναν στο ταμείο του).
Το δεύτερο χάσι ανήκε στο Μεγάλο Βεζύρη (πρωθυπουργό) Ιμπραήμ Πασά ή Πάργαλη[3] (1493-1536), που ήταν ελληνικής καταγωγής. Έφερε το αξίωμα του μπεηλέρμπεη της Ρούμελης. Στο χάσι αυτό ανήκαν 12 χωριά της περιοχής, όπου καταγράφηκαν 599 οικογένειες, 91 άγαμοι άνδρες και 47 χήρες. Τα έσοδα από τη φορολογία αυτών ήταν 63.205 άσπρα.
Το τρίτο χάσι ανήκε στον Αγιάς[4] Μεχμέτ Πασά (1483-1539), που αντικατέστησε (το 1536) τον Πάργαλη στη θέση του Μεγάλου Βεζύρη. Το χάσι περιλάμβανε 4 χωριά, με 224 οικογένειες, 66 άνδρες άγαμους και 47 χήρες. Τα συνολικά έσοδα ήταν 29.712 άσπρα.
Το τέταρτο χάσι ανήκε στον Κασίμ Πασά[5], που την περίοδο 1520-1530 ήταν Διοικητής (σαντζάκμπεης) της Θεσσαλονίκης. Το χάσι περιλάμβανε 9 χωριά, με 296 οικογένειες, 85 άνδρες και 43 χήρες. Του απέδιδε συνολικά έσοδα 40.124 άσπρα.
Το πέμπτο χάσι ανήκε στο Διοικητή της Περιφέρειας (Λιβά του Ευρίπου) και περιλάμβανε 4 χωριά, με 177 οικογένειες, 29 άνδρες άγαμους και 17 χήρες. Απέφερε έσοδα16.785 άσπρα.
Το μοναδικό ζιαμέτι περιλάμβανε έσοδα από την πόλη Μενδενίτσα. Σ’ αυτήν υπήρχε 1 κοινότητα μουσουλμάνων, με 55 οικογένειες και 11 άνδρες άγαμους. Καταγράφηκαν 5 συνοικίες χριστιανών, επιπλέον δε και 44 χωριά, με 4.029 οικογένειες χριστιανών, 551 άνδρες άγαμους και 320 χήρες. Υπήρχαν και 2 νεκροταφεία. Τα συνολικά έσοδα ήταν 427.325 άσπρα και ανήκαν σε σπαχήδες (αξιωματικούς του ιππικού). Δίνονταν από το σουλτάνο σε αναγνώριση της στρατιωτικής υπηρεσίας τους. Από το 14ο αι. το οθωμανικό ιππικό είχε οργανωθεί σε φεουδαρχική βάση.
 |
| Οθωμανός σπαχής (ξυλογραφία, 1576) |
Το άλλο τιμάριο αντίστοιχα είχε δοθεί στη Φρουρά των γενιτσάρων του Κάστρου της Μενδενίτσας. Μέσα σ’ αυτό ήταν ο Φρούραρχος, 1 Διαχειριστής-οικονόμος και 10 γενίτσαροι ως φρουρά. Είχε και έναν ιμάμη. Το τιμάριο αυτό λάμβανε τα έσοδα από 2 χωριά, που είχαν 91 οικογένειες, 15 άνδρες άγαμους και 1 χήρα. Το συνολικό ποσό ήταν 15.564 άσπρα.
Ιδιαίτερη περίπτωση ήταν τα μουσουλμανικά εκκλησιαστικά κτήματα και κτίσματα, τα λεγόμενα Βακούφια. Καταγράφηκαν μικροί και μεγάλοι αμπελώνες, 33 καταστήματα και 2 νερόμυλοι. Τα συνολικά έσοδα απέφεραν 17.147 άσπρα.
6. Οι συνοικίες των μουσουλμάνων της Λαμίας (Izdin)
Στις 4 συνοικίες κατοικούσαν 126 οικογένειες μουσουλμάνων και επιπλέον 20 άνδρες άγαμοι. Στην πόλη υπήρχε καδής (δικαστής). Ο Ομέρ μπέης είχε ιδρύσει δημόσιο εστιατόριο (imaret), για τους φτωχούς. Οι συνοικίες έφεραν το όνομα σημαντικού προσώπου, που κατοικούσε εκεί (π.χ. του Κασίμ, του Ομέρ μπέη, Ομέρ Τσελεμπή, κλπ.).
Στην πόλη υπήρχαν 4 τζαμιά (1 μεγάλο και 3 μικρότερα), στις αντίστοιχες συνοικίες για κάλυψη των θρησκευτικών αναγκών. Ένα τζαμί ιδρύθηκε από τον Ομέρ μπέη, γιο του Τουραχάν μπέη (;-1456), που ήταν μπεηλέρμπεης της Ρούμελης και διοικητής της Θεσσαλίας την περίοδο 1423-1456. Ο Ομέρ μπέης ήταν αυτός που κατέλαβε τη Λαμία το 1424. Η κατοικία του ήταν στη θέση, όπου βρίσκεται η σημερινή Ανθήλη. Είναι γνωστό το παλιό όνομα της Ανθήλης Ιμίρμπεη[6], που είναι παραφθορά του ονόματος Ομέρ μπέη.
Επίσης, εκεί είχε την κατοικία του και ο Βελή-μπαμπά, που ήταν δερβίσης, δηλ. μουσουλμάνος μοναχός, δραστήριος για εξισλαμισμό στην περιοχή αυτή (τη σημερινή Φθιώτιδα). Είναι πιθανό αυτός να είναι ο Βελιουλλάχ-μπαμπά[7], που ίδρυσε το μεγάλο μουσουλμανικό μοναστήρι[8] (τεκέ) των μπεκτασήδων στη Μενδενίτσα.
Όπως φαίνεται, ο οικισμός στη θέση της Ανθήλης ήταν μία από τις 4 συνοικίες της πόλης του Ζητουνίου. Εκεί, εκτός από τις κατοικίες, υπήρχαν θρησκευτικοί χώροι, ξενώνες, φυλάκια, στρατιωτικές αποθήκες, κ.ά.
7. Οι συνοικίες των χριστιανών της Λαμίας (Izdin)
Καταγράφηκαν 13 συνοικίες για την πόλη, αριθμός πολύ μεγάλος, που σημαίνει ότι περιέλαβαν ως συνοικίες και τους γειτονικούς οικισμούς-χωριά, όπως το Κόμμα, το Σαριμσακλού[9], κ.ά. Δυστυχώς τα τουρκικά ονόματα των συνοικιών, δεν αποδίδουν κάποια από τα γνωστά ονόματα γειτονικών χωριών ή οικισμών, που είναι πολύ πιθανό στα επόμενα χρόνια να εξέλιπαν. Στις συνοικίες κατοικούσαν 457 οικογένειες και επιπλέον 62 άγαμοι άνδρες και 80 χήρες. Υπήρχε και μία συνοικία (ταμπάκικα), όπου κατοικούσαν ή και εργάζονταν οι βυρσοδέψες.
8. Χωριά της επαρχίας Ζητουνίου (Λαμίας)
Καταγράφηκαν 54 χωριά, από τα οποία 2 ήταν εγκαταλειμμένα, αλλά τις εκτάσεις τους καλλιεργούσαν άτομα γειτονικών χωριών και φυσικά υπόκεινται σε φόρο. Δίνονται με τα παλιά ονόματα και σε παρένθεση το νεότερο όνομα, σε αλφαβητική σειρά.
Άγναντη (καταργήθηκε), Αχινός, Αχλάδι, Αυλάκι, Άγ. Νικόλαος (άγνωστο), Άγ. Θεόδωροι, Άγιος Ιωάννης, Βαρδάτες ή Αγ. Παρασκευή, Γαρδίκι (Πελασγία), Γαυριανή, Δαμάστα, Δέλφινο, Δίβρη, Δρακοσπηλιά (Θερμοπύλες), Δρίστελα (καταργήθηκε), Δυο Βουνά, Ελευθεροχώρι, Ζαπάντι (διαλυμένο), Καλαμάκι, Κουβέλα, Κουμαρίτσι, Κομποτάδες, Κωσταλέξι, Λαβανίτσα, Λιμογάρδι, Λογγίτσι, Μακρολίβαδο, Μάκρυση (Μάκρη), Μουσταφάμπεη (Ηράκλεια), Μπράλος, Νεράιδα, Νίκοβα (Άνυδρο), Νταϊτσά (Αγριλιά), Παύλιανη, Παληοχώρι (Δωριέων), Προκοβενίκο (Σκαμνός), Σαπουνά (καταργήθηκε), Σκληθράκι (καταργήθηκε), Στυλίδα, Τσερνοβίτι (Παλαιοκερασιά), Φρανζή.
Τα υπόλοιπα ονόματα δεν μπορούν να ταυτιστούν με κάποιο από τα γνωστά χωριά στους ιστορικούς χρόνους.
Το τουρκικό όνομα ενός ακόμη χωριού ερμηνεύεται ως ρυζοκαλλιεργητές. Πρέπει να ήταν στο δέλτα του ποταμού Σπερχειού, όπου και τότε καλλιεργούσαν ρύζι. Επίσης, άλλο χωριό με καλλιεργητές ρυζιού ήταν η Μουσταφάμπεη, που μετονομάστηκε σε Ηράκλεια. Αυτά τα δύο χωριά είχαν τους 2 ορυζώνες που αναφέρονται στα φορολογικά κατάστιχα. Προφανώς οι καλλιεργητές είχαν τα δικά τους χωριά, οι δε Τούρκοι ιστορικοί θεωρούν ότι ήταν μουσουλμάνοι.
9. Χωριά της επαρχίας Μενδενίτσας
Καταγράφηκαν 43 χωριά, μεταξύ των οποίων και ένα εγκαταλειμμένο, του οποίου την έκταση καλλιεργούσαν άτομα γειτονικών χωριών και φυσικά υπόκειται σε φόρο. Ακολουθούν τα ονόματα των χωριών, όπως καταγράφηκαν και σε παρένθεση γράφεται το νεότερο όνομα, σε αλφαβητική σειρά.
Άγ. Γεώργιος, Άγναντη, Αγόριανη (Επτάλοφος), Άντερας (Σκάρφεια), Αρνίτσα (καταργήθηκε), Δαδί (Αμφίκλεια), Γλούνιστα (Δρυμαία), Δημητράκι, Ξηροπήγαδο, Ξυλικοί, Λιαπάτα (Άγ. Χαράλαμπος), Καρυά, Κόμνινα, Κρυόνερο, Μαυρουκάτες (καταργήθηκε), Μεγάλο Κύρη[10], Μικράκι, Μόδι, Ρεγγίνι, Σκοτείνιανη, Ταχταλί (καταργήθηκε), Χονδρονικόλας
Τα υπόλοιπα ονόματα δεν μπορούν να ταυτιστούν με κάποιο από τα γνωστά χωριά στους ιστορικούς χρόνους.
Επίλογος
Τα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα των ετών 1514-1550 ήταν μια πολύ καλή καταγραφή, άγνωστη τελείως στον γράφοντα, που μου έγινε γνωστή μέσω του καλού φίλου Θεοδ. Γκέκα και τον ευχαριστώ. Όμως επίσης τον έπαινο δικαιούται ο κ. Σωτήρης Αλεξόπουλος, μέσω του εξαιρετικού μπλογκ, όπου ανάρτησε το υλικό της καταγραφής στα ελληνικά, με ενδιαφέροντα σχόλια.
Η δική μου συνεισφορά είναι μια διαφορετική απόδοση του υλικού αυτού, ώστε από υλικό κατάστιχων, να αποτελεί ανάγνωσμα για το ευρύ κοινό, με επιπλέον προσθήκες και επεξηγήσεις.
Ελπίζω αυτό να έγινε …
-------------------------
Βιβλιογραφία-Αναφορές-Ιστοσελίδες
1. Ιστοσελίδα https://sotosalexopoulos.blogspot.com/2020/
2. Γενική Διεύθυνση Κρατικών Αρχείων του Πρωθυπουργού / Τμήμα Οθωμανικών Αρχείων / Οθωμανικά τοπωνύμια, Εγιαλέτι της Ρούμελης (1514-1550), Άγκυρα, 2013.
3. Ιστοσελίδα ΕΕΤΑΑ/Στοιχεία Οικισμών
4. Μανώλη Βαρβούνη : “Η διήγηση του Εβλιά Τσελεμπή για τον τάφος του Βελιουλλάχ στη Μενδενίτσα”, περ. ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 1992, σελ. 18-29, Λαμία.
5. Βικιπαίδεια
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Το νόμισμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και βασικό μέσο συναλλαγών από τα μέσα του 14ου μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνα ήταν ο ακτσές. Το έλεγαν άσπρο, επειδή είχε χρώμα ασημόλευκο (ήταν ασημένιο).
[2] Είναι η Ροδίτσα.
[3] Από την Πάργα, χριστιανός, γιος Έλληνα ναυτικού, που αιχμαλωτίστηκε από κουρσάρους και πουλήθηκε σε χήρα στη Μικρά Ασία. Απέκτησε παιδεία (σε ιστορία, ξένες γλώσσες, μουσική). Κατέληξε υπηρέτης του πρίγκιπα Σουλεϊμάν. Έγινε στενός φίλος του και ο Σουλεϊμάν, όταν έγινε σουλτάνος, του έδωσε μεγάλα αξιώματα και παντρεύτηκε την αδελφή του σουλτάνου. Έγινε Μεγάλος Βεζύρης και τελικά Σερασκέρης (Γενικός Διοικητής). Τον εκτέλεσαν το 1536.
[4] Ήταν εξισλαμισμένος Αλβανός, από τη Σκόδρα ή την Αυλώνα. Μετά την εκτέλεση του Πάργαλη, έγινε Μεγάλος Βεζύρης. Παντρεύτηκε μια αδελφή του Σουλεϊμάν. Τις 13-8-1526 κατέστειλε μεγάλη εξέγερση στην περιοχή μας.
[5] Ίδρυσε στη Θεσσαλονίκη τα ομώνυμα Λουτρά Πασά Χαμάμ και μετέτρεψε τον υστεροβυζαντινό Ι. Ναό των Αγίων Αποστόλων σε τζαμί.
[6] Στις 28 Σεπτεμβρίου 1927 (ΦΕΚ 206Α), ο οικισμός και η κοινότητα τότε Ιμίρμπεη μετονομάστηκε σε Ανθήλη.
[7] Η προσθήκη της λέξης baba, σημαίνει ανώτερη ιερατική θέση, όπως ο ηγούμενος μιας μονής.
[8] Το κατέστρεψαν οι επαναστάτες Έλληνες στις 13 Απριλίου 1821, μετά την κατάληψη της Μενδενίτσας.
[9] Είναι η τουρκική ονομασία της σημερινής Ροδίτσας. Στις 24 Ιουλίου 1930, ο οικισμός-χωριό Σαρμουσακλή (ΦΕΚ 251Α) μετονομάστηκε σε Ροδίτσα. Η τουρκική ονομασία Sarimsaklu κυριολεκτικά σημαίνει σκορδότοπο (δηλ. τόπο όπου καλλιεργείται σκόρδο).
[10] Το χωριό και η κοιλάδα του Βοιωτικού Κηφισού, μέχρι τη Γραβιά, από τα χρόνια της Φραγκοκρατίας, ανήκε στο Γάλλο ευγενή δούκα Όθωνα ντε λα Ρος, του φραγκικού Δουκάτου των Αθηνών. Έφερε τον τίτλο : Μέγας Κύρης των Αθηνών και οι ντόπιοι τον έλεγαν Μεγάλο Κύρη.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου