O Άγιος Μιχαήλ Χωνιάτης

Άγνωστες μορφές της ορθοδοξίας

Πρόλογος

   Δεν είναι γνωστός στο ευρύ ορθόδοξο εκκλησίασμα, αλλά ήταν μια σημαντική προσωπικότητα. Ήταν επίσκοπος Αθηνών, όταν έγινε η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους το 1204. Έζησε την κατάληψη και λεηλασία των Αθηνών από τους Φράγκους και προσπάθησε να κρατήσει την ορθοδοξία. Τελεύτησε στη Φθιώτιδα, στην Ιερά Μονή Προδρόμου, κοντά στη Μενδενίτσα, το έτος 1222.

   Αφορμή και ερέθισμα για την παρούσα εργασία ήταν η δημιουργία του πρώτου ιστορικά ψηφιδωτού του Αγίου Μιχαήλ Χωνιάτη, από το καλλιτεχνικό ζεύγος Ε. & Θ. Μώρη στη Λαμία, για τον Ι.Ν. Αγίου Κωνσταντίνου Λοκρίδας (αντιπροσωπευτικό δείγμα του έργου παρατίθεται).

                                                                     Κωνσταντίνος Αθ. Μπαλωμένος   
                                                                                     φυσικός

i.     Από τις Κολοσσές στην πόλη Χώναι

   Η αρχαία πόλη Κολοσσές ή Κολοσσαί ήταν γνωστή από την εποχή του Ξενοφώντα, ως η πλέον σημαντική πόλη της Φρυγίας. Από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια αναφέρεται με την Επιστολή προς Κολοσσαείς (δηλ. προς την εκκλησία των Κολοσσών), το 60 ή 61 μ.Χ. του αποστόλου Παύλου.

  Η πόλη Κολλοσές καταστράφηκε τον 1ο αι. μ.Χ. από σεισμό, στα χρόνια του ρωμαίου αυτοκράτορα Νέρωνα. Όσοι κατάγονταν από τις Κολοσσές λέγονταν Κολλοσαείς ή Κολοσηνοί (από επιγραφή σε νόμισμα).

   Ακολούθησε παρακμή στους επόμενους αιώνες και στην περιοχή αυτή (τον 8ο αι.) από πρόσφυγες των Κολοσσών αναπτύχθηκε η βυζαντινή πόλη Χώναι (το σύγχρονο όνομά της είναι Honaz).

  Το νέο όνομα προήλθε από τα μεγάλα χάσματα που έχει στο λασπώδες έδαφος της περιοχής. Στην πόλη υπήρχε ναός του αρχαγγέλου Μιχαήλ. Από διήγηση συναξαριστών αναφέρεται προφητεία του ευαγγελιστή Ιωάννη ότι “σε ύστερους καιρούς, στον τόπο θα αναβλύσει μέγα θαυματουργό αγίασμα, τιμώντας το όνομα του αρχαγγέλου Μιχαήλ”. Πράγματι, από νερό που ανέβλυσε από τη γη, όσοι πιστοί το έπιναν θεραπεύονταν από ασθένειες. Ως νεωκόρος του ναού ήταν τότε ο (μετά όσιος) Άρχιππος. Η εχθρότητα των άλλων ήθελε να θανατώσουν τον Άρχιππο και να εξαφανίσουν το θαυματουργό νερό, φέρνοντας επάνω στο αγίασμα το νερό 2 ποταμών. Τότε έλαβε χώρα θαύμα από τον αρχάγγελο Μιχαήλ. Χτύπησε με ακόντιο τον τόπο, που σχίστηκε και ακολούθησε σεισμός με αποτέλεσμα, να δημιουργηθεί μεγάλο φαράγγι, όπου χάθηκε το νερό των ποταμών. Από τότε αντί για Κολοσσές δόθηκε στον τόπο το όνομα Χώναι. Το θαύμα αυτό μνημονεύεται από την εκκλησία μας στις 6 Σεπτεμβρίου.

   Το 1090 ο Αλέξιος Α’ Κομνηνός ανέκτησε την πόλη Χώνες από τους Σελτζούκους Τούρκους. Την πνευματική ακμή της πόλης αποδεικνύει και η καταγωγή των αδελφών Μιχαήλ και Νικήτα, για τους οποίους αναφέρεται η παρούσα γραφή.

   Αργότερα η πόλη περιήλθε στη δικαιοδοσία του κράτους της Νίκαιας, μέχρι την κατάληψή της από το σουλτάνο του Ικονίου.

 

ii.    Νικήτας Χωνιάτης ή Ακομινάτος

   Γεννήθηκε το 1155 περίπου στην πόλη Χώναι της Φρυγίας. Το επώνυμο της οικογενείας δεν μας είναι γνωστό. Με πολυετείς σπουδές στην Κωνσταντινούπολη και σταδιοδρομία στο στρατό μέχρι το βαθμό του στρατηγού, έγινε σημαντικός αξιωματούχος του βυζαντινού κράτους.

   Εκτός της πολιτικής του ανάδειξης, ως συγγραφέας θεωρείται ο σημαντικότερος βυζαντινός ιστορικός του 12ου αι., επειδή ήταν αυτόπτης μάρτυρας της κατάληψης τη Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους στις 13 Απριλίου 1204.

   Το κυριότερο έργο του είναι η Χρονική Διήγησις (Ιστορία της Κωνσταντινουπόλεως), όπου καλύπτει τα γεγονότα στην πόλη, κατά την περίοδο από 1118  μέχρι το 1207. Ιδιαίτερα περιγράφει τα χάλκινα αγάλματα της Κωνσταντινούπολης, που κατέστρεψαν οι Σταυροφόροι με τήξη για να γίνουν νομίσματα.

   Ο Νικήτας Χωνιάτης πέθανε το 1217.

iii.  Μιχαήλ Χωνιάτης

       Γεννήθηκε στις Χώνες της Φρυγίας το 1138 περίπου, οι δε γονείς του ήταν προύχοντες της πόλης. Το επώνυμο της οικογενείας δεν μας είναι γνωστό. Πρώτος του δάσκαλος και παιδαγωγός ήταν ο Νικήτας, μητροπολίτης με έδρα την ίδια πόλη, ο οποίος είχε και προφητικό χάρισμα. Αυτός έστειλε το νεαρό Μιχαήλ στην πατριαρχική Σχολή της Κωνσταντινούπολης για σπουδές. Εκεί, μεταξύ άλλων διδασκάλων ήταν και ο Ευστάθιος, βαθύς γνώστης των επών του Ομήρου (που μετά έγινε μητροπολίτης Θεσσαλονίκης).

   Μετά τις σπουδές του, ο Μιχαήλ έγινε γραμματέας στα πατριαρχικά γραφεία αποκτώντας σημαντικές προσβάσεις στην εξουσία. Ταυτόχρονα ήταν στην Κωνσταντινούπολη και ο αδερφός του, ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης.

Άγιος Μιχαήλ Χωνιάτης

Η μοναδική τοιχογραφία του ΙΓ αι.,

στα Καλύβια Κουβαρά Αττικής

   Ως λάτρης του ένδοξου παρελθόντος της Αθήνας ο Μιχαήλ αποδέχθηκε την πρόταση του αδελφού του και ανέλαβε τη θέση (που τότε χήρευε) του μητροπολίτη Αθηνών. Όμως, η μικρή αυτή πόλη ήταν απογοήτευση γι’ αυτόν, χωρίς διανόηση και εμπόριο, με πολλαπλή φορολογία  και με διαρκείς πειρατικές επιδρομές. Επιπλέον υπήρχε μείωση του λαϊκού θρησκευτικού συναισθήματος και φαινόμενα απείθειας μελών του κλήρου. Με παρέμβασή του στον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Α’ Κομνηνό (1183-1185) έφερε ανακούφιση στη φορολογία. Επίσης αύξησε τα μέλη του Κλήρου, όπως και τα έσοδα της Επισκοπής Αθηνών, εξωραΐζοντας παράλληλα και το μητροπολιτικό ναό.

   Ήθελε να βοηθήσει, ώστε να μειωθεί η φτώχεια, με την ανάπτυξη του ελεύθερου εμπορίου, με τη μείωση των τελών (φορολογίας) και με την πάταξη της πειρατείας και ληστείας.

   Το 1202-1203 ο Λέων Θεοδ. Σγουρός, που είχε αυτοανακηρυχθεί άρχοντας του Ναυπλίου, επιτέθηκε στην Αθήνα και την κατέστρεψε, αλλά αποκρούστηκε στην Ακρόπολη, από τους Αθηναίους με επικεφαλής το μητροπολίτη Μιχαήλ Χωνιάτη. Ακολούθησε πολιορκία της Αθήνας, με θαλάσσιο αποκλεισμό μέχρι το 1204. Με τη Δ’ Σταυροφορία, το 1204 έγινε η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης.

   Ακολούθησε η συμφορά της άλωσης των Αθηνών από τους Φράγκους. Ο Μιχαήλ είχε την ατυχία να δει με τα μάτια του το μητροπολιτικό ναό της Παναγίας της Αθηνιώτισσας να καταπατείται και να λεηλατείται. Στην Αθήνα οι Φράγκοι ίδρυσαν δουκάτο, που υπαγόταν στο Βονιφάτιο Μομφερατικό, βασιλιά της Θεσσαλονίκης.

   Τα εμπόδια που δημιουργήθηκαν στην άσκηση του ορθοδόξου λειτουργήματός του, ανάγκασαν το Μιχαήλ Χωνιάτη, μητροπολίτη Αθηνών, σε αυτοεξορία, από το τέλος του έτους 1205.

   Εγκαταστάθηκε σε μονή στη νήσο Κέα, όπου παρέμεινε δέκα χρόνια, την περίοδο 1207-1217. Το όνομα της μονής δεν μας είναι γνωστό. Ο Μιχαήλ αρνήθηκε την πρόσκληση του αυτοκράτορα Θεοδώρου Α’ Λάσκαρι να μεταβεί στη Νίκαια. Επίσης αρνήθηκε και τη νέα έδρα, στη Νάξο, που του προτάθηκε. Από τη νήσο Κέα, ως καταφύγιο, συνέχισε να ασχολείται με τα ζητήματα της μητρόπολης των Αθηνών. Παράλληλα παρήγαγε συγγραφικό έργο, που συνοψίζεται σε :

(1)   26 κατηχήσεις αναφερόμενες σε προβλήματα του χριστιανικού βίου

(2)   Ομιλίες σε εορτές, Κυριακές και επιταφίους (για τον Ευστάθιο μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, το δάσκαλό του Νικήτα, τον αρχιμ. Αθηνών Νεόφυτο, κ.ά.).

(3)   Πανηγυρικούς λόγους στη μνήμη αγίων (Λεωνίδης, Μαρτινιανός, κ.ά.)

(4)   Προσφωνήσεις ή ικεσίες (προς τον αυτοκράτορα, αθηναίους άρχοντες, κ.ά.)

(5)   Διάλογο ψυχής και σώματος (Γρηγορίου Παλαμά)

(6)   180 σημαντικές επιστολές[1] από την αλληλογραφία του (με ιστορικά στοιχεία).

   Η υγεία του πλέον είχε αρκετά δοκιμαστεί και η ηλικία του (75 ετών περίπου) ήταν προχωρημένη. Αναζητώντας μεγαλύτερη ησυχία, το 1217 αποσύρθηκε στην ορεινή μονή του Αγίου Ιωάννου Προδρόμου[2] στη Μενδενίτσα (Βοδονίτσα), επάνω από τις Θερμοπύλες στο όρος Καλλίδρομο. Φαίνεται ότι η μονή αυτή ήταν τότε σημαντικό μοναστικό[3] κέντρο. Θυμίζουμε ότι η Ελλάδα τότε ήταν χωρισμένη στα φραγκικά κράτη. Στη Μενδενίτσα ήταν η έδρα ομώνυμης Μαρκιωνίας. Οι Φράγκοι βαρώνοι στην Αττική υποψιάζονταν ότι ο Μιχαήλ θα έμπαινε στην υπηρεσία του αντιπάλου τους, του Θεοδώρου Δούκα, δεσπότη της Ηπείρου. Ευτυχώς όμως δεν τον ενόχλησαν και στη μονή του Προδρόμου πέρασε τα τελευταία πέντε χρόνια της ζωής του.

   Το Μάρτιο 1222 εκοιμήθη σε ηλικία 80 ετών περίπου.

   Σε σχετικά σύντομο χρόνο έγινε η αγιοποίησή του και η πρώτη (και μοναδική για χρόνια) αγιογράφησή του. Στα Καλύβια Κουβαρά Αττικής υπάρχει μοναδική τοιχογραφία του (έργο του ΙΓ’ αιώνα). Ο Μεγάλος Υμνογράφος της Εκκλησίας Χαραλ. Μπούσιας έγραψε την ακολουθία του Αγίου.

   Εορτάζει στις 4 Ιουλίου εκάστου έτους. Η μνήμη του αναφέρεται, μαζί με αυτή του Ανδρέα Κρήτης, στον Βατοπεδινό Κώδικα με κοινή Ακολουθία.

Επίλογος

Ψηφιδωτό του ζεύγους Ε. & Θ. Μώρη στον

Ι.Ν. Αγίου Κωνσταντίνου Λοκρίδας (3-1-20)

   Ο πρώην μητροπολίτης Φθιώτιδας Νικόλαος Πρωτοπαπάς, που ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για τις ιερές μονές της επισκοπής του και επαναλειτούργησε μερικές, οι οποίες ήταν κλειστές (όπως π.χ. των Ταξιαρχών Νεράιδας Στυλίδας) επισκέφθηκε και την παλιά μονή Προδρόμου στην περιοχή Μενδενίτσας. Δεν πρόλαβε όμως. Έτσι παραμένει ως έργο-χρέος για το νέο μητροπολίτη κ. Συμεών.

   Μακάρι να συντηρηθεί και κάποια στιγμή να στελεχωθεί και επαναλειτουργήσει, τιμώντας παράλληλα τη μνήμη του Αγίου Μιχαήλ Χωνιάτη, εκεί όπου τελεύτησε.

 ---------------------------------

 

Βιβλιογραφία-Αναφορές-Ιστοσελίδες

1.    Ηθική & Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 8 και 12.

2.    Βασίλη Κατσαρού : “Η «κατά την Ελλάδα» βυζαντινή Μονή του Προδρόμου, τελευταίος σταθμός της ζωής του Μιχαήλ Χωνιάτη”, Α’ Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο της Ελληνικής Ιστορικής Εταιρείας, στις 7-8 Δεκεμβρίου 1979, Θεσσαλονίκη.

3.    “Άγιος Μιχαήλ ο Χωνιάτης, μητροπολίτης Αθηνών”, στην ιστοσελίδα : Ορθόδοξος Συναξαριστής, http://www.saint.gr/

4.    “Ο Άγιος Μιχαήλ”, στην ιστοσελίδα : https://www.ekklisiaonline.gr/nea

5.    Λάμπρου Κ. Σκόντζου, θεολόγου-καθηγητή : “ Άγιος Μιχαήλ Χωνιάτης ή Ακομινάτος. Ο λόγιος επίσκοπος των Αθηνών”, στην ιστοσελίδα : http://trelogiannis.blogspot.com/

6.    “Μιχαήλ Χωνιάτης”, από Βυζαντινά μνημεία Αττικής, στην ιστοσελίδα : http://www.eie.gr/byzantineattica/

7.    Φωτογραφία του ψηφιδωτού Αγ. Μιχαήλ Χωνιάτη στον Ι.Ν. Αγ. Κωνσταντίνου Λοκρίδας, που παραχωρήθηκε ευγενώς, από τους ψηφιδωτοποιούς Ε. & Θ. Μώρη (Λαμίας).

8.    Βικιπαίδεια

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

---

[1] Οι επιστολές του αποτελούν πλούσια πηγή πληροφοριών για την Αττική του τέλους του 12ου - αρχές του 13ου αι.

[2] Είχε και ένα μικρό μετόχι  κοντά στη Ναύπακτο.

[3] Γνωστά ονόματα ηγουμένων της μονής είναι Μάξιμος και Αθανάσιος. Είναι επίσης γνωστό και το όνομα Φίλιππος ενός μοναχού. [Αθ. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, Συνοδικά γράμματα, σ. 10, 17-18.]