Μετανάστες στην Αμερική από τη Βάργιανη Φωκίδος

  (τις πρώτες 10ετίες του 20ού αι.)

   

Προλεγόμενα

 Έλκοντας την καταγωγή εκ πατρός από τη Γραβιά, φυσικά έμαθα από παλιά για τη Βάργιανη, που θεωρείται – και είναι – ο βασικός γενεσιουργός οικισμός από τον οποίο εποικίστηκε και πλήθυνε η Γραβιά. Την έχω επισκεφθεί λίγες φορές και με γοητεύει η θέση της. Επίσης χαίρομαι τα όμορφα πετρόκτιστα σπίτια της. Θυμάμαι ακόμα την παλιά σειρά “Ο φωτογράφος του χωριού” του 1977-78, που γυρίστηκε στη Βάργιανη και έμειναν στη σκέψη μου οι σκόρπιες πέτρες από τα πεσμένα σπίτια των ταραγμένων περιόδων της Κατοχής και του Εμφυλίου, αλλά και από την εγκατάλειψη του χωριού με την εσωτερική και την εξωτερική μετανάστευση.

 Μελετώντας τους Έλληνες μετανάστες που πήγαν στην Αμερική, εδώ και αρκετά χρόνια, κατέγραψα και όσους προέρχονταν από τη Βάργιανη. Δυστυχώς δεν ξέρω επώνυμα των ανθρώπων που έζησαν στη Βάριανη, αλλά το όνομα του χωριού είναι μοναδικό στην Ελλάδα κι έτσι δεν είχα αμφιβολίες μήπως οι μετανάστες δεν προέρχονταν απ’ αυτό. Με βοήθησε ο “Εκλογικός Κατάλογος του 1865, δήμου Δωριέων, χωρίον Βάριανη”, στα επώνυμα των παλιότερων κατοίκων της.

 Για το αποτέλεσμα αυτό χρειάστηκαν πολλές ώρες και μέρες εντατικής απασχόλησης. Με βοήθησε πολύ, μέσω του Διαδικτύου, το εξαιρετικό αμερικανικό αρχείο μετανάστευσης του νησιού Έλλις (Ellis Island). Η έρευνα απέδωσε 17 μεταναστευτικά ταξίδια (5 μετανάστες έκαναν διπλά ταξίδια). Ίσως διέφυγαν κάποια ονόματα που δεν εντόπισα, χωρίς φυσικά να υπάρχει καμία πρόθεση. Θυμίζω τη (συνήθη) περίπτωση που κάποιοι, τότε στις ΗΠΑ, δήλωναν ότι γεννήθηκαν ή ότι διέμεναν στη μεγαλύτερη πόλη (Λαμία ή Άμφισσα) ή κωμόπολη (όπως Γραβιά)  της περιοχής.
Κάτι τέτοιο όμως, θα πρέπει να το συμπληρώσει κάποιος που ξέρει τα ντόπια επώνυμα, κι αν είναι μεγαλύτερης ηλικίας (με καλή μνήμη) ακόμα καλύτερα.

 Επιπλέον η προσπάθεια θα μπορούσε να εμπλουτιστεί με φωτογραφικό υλικό των μεταναστών στις ΗΠΑ, που δεν έχω αυτή τη δυνατότητα. Αν υπάρχει κάποιος Σύλλογος ή με πρωτοβουλία κάποιου (ή κάποιων) αναζητηθούν και βρεθούν στο χωριό κάποιες φωτογραφίες, θα εμπλουτίσουν την προσπάθεια αυτή. Επίσης μπορεί να συμπληρωθεί η εργασία, με την τύχη των μεταναστών αυτών, δηλ. ποιοι γύρισαν στην πατρίδα και ποια ήταν η προκοπή τους (επαγγελματική και προσωπική).

 Η εργασία-μελέτη αυτή θέλει να τιμήσει τους ανθρώπους του χωριού αυτού, για την τόλμη και την απόφαση να φύγουν στα ξένα (μερικοί ίσως να μην ξαναδούν τον τόπο τους), θυσιάζοντας τα καλύτερά τους χρόνια για να  ζήσει η γονική οικογένεια και οι ίδιοι καλύτερα.

 Μετά από έναν αιώνα, η προσπάθεια αυτή αποτείνεται στο θυμικό όσων έζησαν ή έχουν εικόνες από τα χρόνια της μετανάστευσης στην Αμερική. Είναι όμως μια αναγκαία κατάθεση μνήμης για τους νεότερους, στους οποίους και αφιερώνεται.

Κωνσταντίνος Αθαν. Μπαλωμένος

                    φυσικός

------------------------------------------------------

Υ.Γ. Συγχαίροντας το Σύλλογο των Απανταχού Βαριανιτών για τη θαυμάσια έκδοση του βιβλίου “Βάριανη, Ιστορικό και Βιογραφικό 2010”, που με βοήθησε αρκετά, ζητώ και από αυτή τη θέση την άδεια για τις φωτογραφίες μερικών μεταναστών από το βιβλίο αυτό. Αναζήτησα στο Διαδίκτυο κάποια επαφή με μέλη του Δ.Σ. του Συλλόγου για να ζητήσω και επίσημα την άδεια, αλλά δεν βρήκα κάποια ιστοσελίδα, με σκοπό έναν τρόπο επικοινωνίας μαζί τους. Ελπίζω να μην μου αρνηθούν αυτή την κίνηση, που αποβλέπει στην προβολή της Βάριανης και των μεταναστών της.

1.      Διοικητικές μεταβολές του Οικισμού Βάργιανης μέχρι σήμερα

 Με τη δημιουργία του νεοελληνικού κράτους, από 20-4-1835, ο οικισμός Βάργιανης προσαρτήθηκε στο δήμο Λιλαίας του νομού Φωκίδος και Λοκρίδος. Το επόμενο έτος 1836 ο οικισμός Βάργιανης αποσπάστηκε από το δήμο Λιλαίας και προσαρτήθηκε στο δήμο Δωριέων (ΦΕΚ 80Α – 28/12/1836), του νομού Φθιωτιδοφωκίδος.

 Το 1899 ο οικισμός ανήκε στο νομό Φωκίδος, ενώ το 1909 πάλι ο δήμος Δωριέων υπαγόταν στο νομό Φθιωτιδοφωκίδος. Το 1912 δημιουργήθηκε η Κοινότητα Βάργιανης (ΦΕΚ 261Α - 31/08/1912).

 Το 1943 η Κοινότητα υπάγεται πλέον στο νομό Φωκίδος. Το 1997 με το σχέδιο “Καποδίστριας”, η Βάργιανη προσαρτήθηκε στο δήμο Γραβιάς (ΦΕΚ 244Α - 04/12/1997). 
 Το 2010, με το σχέδιο “Καλλικράτης”, η Βάργιανη αποσπάται από το δήμο Γραβιάς και προσαρτάται στο δήμο Δελφών (ΦΕΚ 87Α - 07/06/2010). Έχει πληθυσμό 38 κατοίκων.

2. Η κατάσταση στο χωριό - Η απόφαση μετανάστευσης

 Η ζωή των κατοίκων της Βάργιανης και η οικονομία της γύρω περιοχής στα χρόνια εκείνα στηριζόταν κυρίως στην κτηνοτροφία και στη γεωργία.

 Μεγάλο ποσοστό κατοίκων από τους μεγαλύτερους στην ηλικία ήταν αναλφάβητοι[1] (πολύ δε περισσότερο οι γυναίκες), όπως και κάποια από τα παιδιά τους. Οι γυναίκες είχαν το μεγάλο φορτίο τόσο του σπιτιού και των παιδιών όσο και των αγροτικών (γεωργικών ή κτηνοτροφικών) εργασιών. Τα παιδιά βοηθούσαν στις εργασίες ακολουθώντας το πατρικό επάγγελμα. Τα οικονομικά των σπιτιών ήταν περιορισμένα γι’ αυτές τις οικογένειες. Η αγορά των απαραίτητων απ’ το μπακάλη γινόταν για κάποιους με πίστωση.

 Μεγαλύτερες ανάγκες (όπως για σπορά των δημητριακών, τις συναλλαγές των κτηνοτρόφων, την αγορά εργαλείων, για έκτακτα περιστατικά, κ.ά.) απαιτούσαν χρήματα που πολλές φορές ήταν δανεικά. Η τοκογλυφία αποτελούσε τη λύση ανάγκης και τα χρήματα αυτών των δανείων δίνονταν με υποθήκη κάποιου ακινήτου[2] (συνήθως μικροκτήματος).

 Κάποιοι άκουσαν από άλλους τον ωραιοποιημένο μύθο της «γης της επαγγελίας[3]». Ήταν το αμερικάνικο όνειρο.  Για έναν τόπο μακρινό, που έχει δουλειές, που κερδίζουν πολλά λεφτά και όλοι ζουν καλύτερα. Ελάχιστοι στην αρχή αλλά τολμηροί, αποφάσισαν να φύγουν. Η μεγάλη ανάγκη της φτώχειας[4] που ζούσαν ξεπέρασε το φόβο του μακρινού, άγνωστου και επικίνδυνου ταξιδιού.

 Για τα απαραίτητα ναύλα[5] (εισιτήριο και λοιπά έξοδα του ταξιδιού) πούλησαν ένα ζώο ή δανείστηκαν[6] χρήματα, με την υπόσχεση να τα επιστρέψει η οικογένεια του μετανάστη τον άλλο χρόνο.

 Έτσι το έτος 1911 έφυγαν ο Απόστολος Αγαπητός και αμέσως ακολούθησαν ο Παναγιώτης Μπαλωμένος και Αθανάσιος Παπαϊωάννου. Το επόμενο έτος 1912 ακολούθησαν οι  Αλέξανδρος Μάνδαλος, Γεώργιος Τσικνής, Χρήστος Μαγκλάρας, Γεώργιος Μανίκας, Κωνστ. Βασιλείου και Ηλίας Δημητρίου. Από τους πρώτους επίσης ήταν και ο Δημήτριος Παπαϊωάννου. 
 Οι Βαλκανικοί πόλεμοι από το φθινόπωρο του 1912 ανέκοψαν τη φυγή και μάλιστα την αντέστρεψαν. Έτσι γύρισαν και στρατεύτηκαν οι : Απ. Αγαπητός, Ιωάν. Αγαπητός, Χρ. Μαγκλάρας και άλλοι.

 Το 1914, μετά τη λήξη των Βαλκανικών πολέμων, οι μετανάστες επέστρεψαν στην Αμερική (Απ. Αγαπητός, Ιωάν. Αγαπητός, Χρ. Μαγκλάρας, Ιωάν. Παπαϊωάννου και Γεώρ. Τσικνής), αλλά ακολούθησαν και άλλοι μετανάστες (Ιωάν. Μανίκας, Φώτ. Μανίκας, Γεώργ. Κοντολάτης, κ.ά).

 Μαζί τους έφυγαν και άλλοι από γειτονικά χωριά. Πήγαν στην Αμερική[7] κι έδωσαν διέξοδο στην ανέχεια, επιτρέποντας και υλοποιώντας το όνειρο μιας καλύτερης ζωής, αλλά ταυτόχρονα αποτέλεσαν και το παράδειγμα που ενθάρρυνε τους επόμενους.

 Δίνονται μερικά στατιστικά στοιχεία των μεταναστών της Βάργιανης :

Δημήτριος Παπαϊωάννου

 Συγκεκριμένα από τους 17 μετανάστες που κατέγραψε αυτή η εργασία, οι 6 (δηλ. το 35 %) έφυγαν το έτος 1912. Το 1914 εγκατέλειψαν τη Βάργιανη άλλοι 8 μετανάστες (δηλ. το 47 %) για την Αμερική. Θα μεταναστεύσει συνολικά ποσοστό[8] 6 % του πληθυσμού της Βάργιανης, που είναι μικρότερο από το μέσο όρο της Ελλάδος!

 Να ληφθεί υπόψη ότι στην εικοσαετία 1900-1920 ο μεταναστευτικός πυρετός στην Ελλάδα θα κορυφωθεί και η χώρα μας θα χάσει το 8% του συνολικού της πληθυσμού. Τότε 25.000 άνθρωποι περίπου εγκατέλειπαν ετησίως την Ελλάδα.

 Όλοι οι μετανάστες ήταν άνδρες. Μελετώντας την ηλικιακή κατανομή συμπεραίνουμε ότι κυριάρχησαν οι πιο παραγωγικές ηλικίες 21 έως 30 ετών, με 12 μετανάστες. Οι ηλικίες των αριθμητικά περισσότερων μεταναστών του χωριού κατά ηλικία δίνονται στον πίνακα 3.

 Σε ομάδες ηλικιών, οι αντίστοιχοι αριθμοί μεταναστών δίνονται στο διπλανό πίνακα 4. Ο μέσος όρος των ηλικιών των 17 μεταναστών της Βάργιανης ήταν 27 έτη.

 Σε μεγαλύτερη απ’ όλους ηλικία (39 ετών) πήγε στην Αμερική ο Ιωάννης Αγαπητός το έτος 1914. Σε ηλικία 36 ετών πήγε ο Ιωάννης Μανίκας το 1914. Τις μικρότερες ηλικίες είχαν ο Φώτιος Μανίκας (16 ετών) το 1914 και ο Παναγιώτης Μπαλωμένος (20 ετών) το 1911.

 Οι έγγαμοι μετανάστες της Βάργιανης (10) ήταν περισσότεροι από τους άγαμους (7).

 Από τα τις ευρύτερες οικογένειες της Βάργιανης τους περισσότερους αριθμητικά μετανάστες στην Αμερική κατέγραψαν τα επώνυμα : Αγαπητός (3), Μανίκας (3), Μαγκλάρας (2), Παπαϊωάννου (2), Τσικνής (2), ενώ τα υπόλοιπα 5 είναι μεμονωμένα ονόματα.

3.     Διπλά ταξίδια

 Από το σύνολο των μεταναστών, εντοπίστηκαν 5 άτομα που έκαναν διπλό ταξίδι στην Αμερική. Κάποια έγιναν μετά το αναγνωριστικό α’  ταξίδι. Ο συνήθης λόγος ήταν η στράτευση για τους Βαλκανικούς πολέμους 1912-13 και μετά έφυγαν πάλι. Τα ονόματα και οι διπλοί προορισμοί ακολουθούν:

1. Απόστολος Αγαπητός :  Το α’  ταξίδι έγινε την περίοδο 1911-1912 στο Χόκβιαμ. Το β’ ταξίδι έγινε το 1914, στο Σικάγο.

2. Ιωάννης Αγαπητός : Το α’  ταξίδι έγινε την περίοδο 1911-1912 στο Χόκβιαμ. Το β’ ταξίδι έγινε το 1914, στο Σικάγο.

3. Χρήστος Μαγκλάρας : Το α’  ταξίδι έγινε το 1912 στο Σικάγο. Το β’ ταξίδι έγινε το 1914, πάλι στον ίδιο προορισμό.

4. Ιωάννης Παπαϊωάννου : Το α’  ταξίδι έγινε την περίοδο 1909-1913 στο Σικάγο. Το β’ ταξίδι έγινε το 1914, πάλι στον ίδιο προορισμό.

5. Γεώργιος Τσικνής :  Το α’  ταξίδι έγινε την περίοδο 1912-13 στην πολιτεία Ουάσινγκτον. Το β’ ταξίδι έγινε το 1914, στο Σικάγο.

Βαργιανίτες μετανάστες (1913)
Από το βιβλίο “Η Βάργιανη”, του Συλλόγου

              4.  Τα πλοία

 Τα μεγάλα ταξίδια γίνονταν με ατμόπλοια, που ανήκαν σε ελληνικές ή σε ξένες εταιρείες. Μεγάλη ξένη εταιρεία ήταν η Austro-Americana Line[9], με μεγάλα υπερωκεάνια, όπως τα : Alice, Giulia, Kaiser Franz Josef I, Laura, Martha Washington, Gerty, Argentina, κ.ά.  Οι άλλες ξένες εταιρείες ήταν μικρότερες.

Αναχώρηση πλοίου για την Αμερική

 Ελληνικές ατμοπλοϊκές εταιρείες δημιουργήθηκαν από το έτος 1907, στη γραμμή[10] Ελλάδα-Αμερική.  Οι πρώτες εταιρείες ήταν : “Μωραΐτης”[11] (1906-1908) και “Υπερωκεάνιος Ελληνική Ατμοπλοΐα[12]” (1910-1912), που δεν άντεξαν στον ανταγωνισμό και χρεοκόπησαν.

 Αντίθετα, η εταιρεία “Εθνική Ατμοπλοΐα της Ελλάδος[13]” των αδελφών Εμπειρίκου κυριάρχησε στο χώρο των υπερωκεανίων για 30 χρόνια (1908-1937), με πλοία όπως : Patris[14], Themistocles, Macedonia, Ioannina, Thessaloniki,      Vassilefs Constantinos[15], Athinai, κ.ά.

Διαφήμιση σε εφημερίδα της Λαμίας
(Αρχές του 20ού αι.)

 Τα ελληνικής πλοιοκτησίας ατμόπλοια έπαιρναν επιβάτες από διάφορα λιμάνια (Θεσσαλονίκη, Πειραιά, Καλαμάτα, Πάτρα) με τελικό προορισμό τη Νέα Υόρκη. Με σχετικά μικρή συνολική χωρητικότητα 5-6 χιλιάδων κόρων μετέφεραν 1.200 περίπου επιβάτες.

 Τα  μεγάλα ξένα ατμόπλοια της υπερατλαντικής γραμμής Μεσόγειος-Νέα Υόρκη έπαιρναν επιβάτες (κυρίως μετανάστες) από πολλά λιμάνια της Μεσογείου. Αυτά τα πλοία ήταν συνήθως μεγαλύτερα για μεταφορά πλέον των 1.500 επιβατών (τα πιο μεγάλα μετέφεραν 2.000 και πλέον επιβάτες).

 Άλλη επιλογή ταξιδιού των μεταναστών ήταν να περάσουν από ελληνικό λιμάνι (Πειραιά, Πάτρα, κ.ά.) σε ξένο λιμάνι (Νάπολη της Ιταλίας, στη Χάβρη στο Χερβούργο ή τη Μασσαλία της Γαλλίας, μέχρι και το Λίβερπουλ της Αγγλίας). Από εκεί, έπαιρναν άλλο ατμόπλοιο (ξένης εταιρείας) κι έφταναν στην Αμερική. Τέτοια πλοία υπήρχαν πολλά όπως Laconia (1912), Carpathia, Calabria, La Gascogne, San Giorgio, Madonna, Friedrich der Grosse, Carmania, Pannonia, κ.ά.

 Η επιλογή του πλοίου δεν είχε ιδιαίτερη σημασία για το μετανάστη εκτός από το κόστος του εισιτηρίου. Πυκνότερη κίνηση είχαν τα ξένης ιδιοκτησίας ατμόπλοια εφόσον ήταν αριθμητικά περισσότερα.

 Με το πλοίο “Belvedere”, το 1914,  από το λιμάνι της Πάτρας, σε ένα ταξίδι, έφυγαν 7 μετανάστες. Με το πλοίο “Martha Washington” από το ίδιο λιμάνι ταξίδεψαν 5 μετανάστες, συνολικά. Από το ιταλικό λιμάνι της Νάπολης έφυγαν 2 μετανάστες με το πλοίο “San Giorgio”.  Αναλυτικά στοιχεία δίνονται στον παρατιθέμενο πίνακα 6.

Λιμάνι της Πάτρας, αρχές του 20ού αιώνα. Μετανάστες περιμένουν
να επιβιβαστούν στο πλοίο για υπερπόντιο ταξίδι
(Φωτ.: Αρχείο EΛIΑ)

        5. Το ταξίδι – η άφιξη

 Οι περισσότεροι μετανάστες της Βάργιανης - όπως προαναφέρθηκε - προτίμησαν το μεγάλο ελληνικό λιμάνι της Πάτρας και πήραν το ατμόπλοιο για την Αμερική ή μέσω Ιταλίας, απ’ όπου πήραν άλλο πλοίο για τον ίδιο τελικό προορισμό. Σε πλοία των 5-6 χιλιάδων κόρων, οι 1.000-1.300 επιβάτες της 3ης θέσης (οι μετανάστες) στοιβάζονταν σε πολύ στενούς χώρους, κάτω απ’ το κατάστρωμα. 

Άφιξη μεταναστών στην Αμερική

 Σ’ ένα κρεβάτι-κουκέτα μόνο περνούσαν αναγκαστικά όλες  τις ώρες και μέρες του ταξιδιού, λόγω του συνωστισμού. Η πολυκοσμία, η ανύπαρκτη καθαριότητα (η ατομική και των χώρων), η ναυτία, το κρύο και η κακή ποιότητα του φαγητού ήταν, για τις 20 περίπου μέρες ταξιδιού, ένα μαρτύριο που το υπέμεναν αναγκαστικά.

 Φτάνοντας στο λιμάνι της Νέας Υόρκης, περνούσαν όλοι από υγειονομικό έλεγχο επάνω στο πλοίο. Μετά κατέβαιναν και μαζί με τις αποσκευές τους περίμεναν στη σειρά για την καταγραφή και τον τελικό έλεγχο της υπηρεσίας Μετανάστευσης, στο κτίριο του Ellis Island (νησιού Έλλις), που οι Έλληνες το έλεγαν «Καστιγγάρι».

 Οι άρρωστοι, όσοι είχαν κάποια καταδίκη (κλοπή ή έγκλημα), όσοι δεν είχαν συγγενείς ή φίλους στην Αμερική κι όσοι δεν είχαν λίγα χρήματα για εισιτήριο στον τόπο προορισμού, υποχρεωτικά επέστρεφαν στο πλοίο για επαναπατρισμό.

 Οι νεοαφιχθέντες έμεναν για λίγο στη Νέα Υόρκη[16] (η πρώτη εικόνα της Αμερικής). Ήταν όμως ακριβή πόλη[17] και αναγκαστικά έφευγαν σύντομα για τον τελικό προορισμό τους. Με ένα ποσό γύρω στα 20 δολάρια, αγόραζαν το εισιτήριο και έτρωγαν κάτι στη διαδρομή μέχρι τον τόπο προορισμού.

 Οι τελικοί προορισμοί  των μεταναστών της Βάργιανης ήταν :

(α) Η πολιτεία Ιλλινόις (κυρίως οι πόλεις Σικάγο με 12 μετανάστες, και Άλτον με 1),

(β) Το Λόυελ (Lowell) της Μασαχουσέτης (2) και

(γ) Μεμονωμένες επιλογές όπως το Λάρσον της πολιτείας Ουάσινγκτον και το Φαίρμοντ της Δυτ. Βιρτζίνια.

 Φυσικά έγιναν μετακινήσεις σε άλλες περιοχές. Επιπλέον προτιμήσεις συγκέντρωσε το Χόκβιαμ (Hoquiam) της πολιτείας Ουάσινγκτον.

  

  

   6. Αλφαβητικός πίνακας των μεταναστών της Βάργιανης 

 Από το αμερικανικό αρχείο του νησιού Έλλις (Ellis island) μέσω του Διαδικτύου (internet) βρέθηκαν οι περισσότεροι μετανάστες της Βάργιανης που έφτασαν στις Η.Π.Α. και καταγράφηκαν. Από το 1892 έως το 1924, περισσότεροι από 22 εκατομμύρια μετανάστες, επιβάτες, και μέλη πληρώματος των πλοίων ήρθαν στις ΗΠΑ μέσω του νησιού Ellis και του λιμένα της Νέας Υόρκης και έχουν καταγραφεί[18]. Τα βασικά στοιχεία των μεταναστών της Βάργιανης  δίνονται συνοπτικά στον παρακάτω πίνακα (με αλφαβητική σειρά και έτσι ακριβώς, όπως τα κατέγραψαν στην Υπηρεσία Μετανάστευσης των ΗΠΑ):

  

α/α	Ονοματεπώνυμο	χρ. άφιξης	ηλικία	Πλοίο που  ταξίδεψε	Λιμάνι αναχώρησης
1.	Αγαπητός Απόστολος	10-3-1911	29	Konig Albert	Νάπολη
2.	Αγαπητός Απόστολος	27-3-1914	33	Belvedere	Πάτρα
3.	Αγαπητός Ιωάννης	27-3-1914	39	Belvedere	Πάτρα
4.	Βασιλείου Κωνσταντίνος	13-10-1912	23	San Giorgio	Νάπολη
5.	Δημητρίου Ηλίας	13-10-1912	24	San Giorgio	Νάπολη
6.	Κοντολάτης Γεώργιος	16-5-1914	25	Kaiser Franz Josef I	Πάτρα
7.	Μαγκλάρας Χρήστος	20-5-1912	30	Martha Washington	Πάτρα
8.	Μαγκλάρας Χρήστος	27-3-1914	29	Belvedere	Πάτρα
9.	Μάνδαλος Αλ.	14-3-1912	30	Alice	Πάτρα
10.	Μανίκας Γεώργιος	20-5-1912	23	Martha Washington	Πάτρα
11.	Μανίκας Ιωάννης	27-3-1914	36	Belvedere	Πάτρα
12.	Μανίκας Φώτιος	27-3-1914	16	Belvedere	Πάτρα
13.	Μπαλωμένος Παναγιώτης	13-3-1911	20	Martha Washington	Πάτρα
14.	Παπαϊωάννου Αθανάσιος	13-3-1911	22	Martha Washington	Πάτρα
15.	Παπαϊωάννου Ιωάννης	27-3-1914	29	Belvedere	Πάτρα
16.	Τσικνής Γεώργιος	6-5-1912	27	Martha Washington	Πάτρα
17.	Τσικνής Γεώργιος	27-3-1914	29	Belvedere	Πάτρα

7.  Χρονικό της μετανάστευσης

Α. Η αρχή

 Από την άνοιξη του 1911, τρία άτομα της Βάργιανης υλοποίησαν πρώτοι το όνειρο της ζωής τους. Προηγήθηκε ο Απόστολος Αγαπητός. Από την Ελλάδα πέρασε με πλοίο στην Ιταλία. Στις 24 Φεβρουαρίου από το ιταλικό λιμάνι της Νάπολης έφυγε με το πλοίο “Konig Albert” και στις 10 Μαρτίου έφτασε στην Αμερική. Ήταν τότε 29 ετών, αναλφάβητος και παντρεμένος. Ως πατρίδα του δήλωσε τη Γραβιά. Η γυναίκα του λεγόταν Αρχόντω. Με 26 $ μαζί του πήγαινε για δουλειά εργάτη στο Λάρσον (Larson) της πολιτείας Ουάσινγκτον, όπου ήταν ο φίλος του Παναγ. Ελευθερίου.

 Λίγες μέρες μετά, ακολούθησε μια διμελής ομάδα από τους Παν. Μπαλωμένο και Αθαν. Παπαϊωάννου. Στις 27 Φεβρουαρίου 1911, από το λιμάνι της Πάτρας, επιβιβάστηκαν στο πλοίο “Martha Washington” και στις 13 Μαρτίου αποβιβάστηκαν στο λιμάνι της νέα Υόρκης. Για τους μετανάστες αυτούς γνωρίζουμε ότι :

Αθανάσιος Παπαϊωάννου

· Ο Παναγιώτης Μπαλωμένος ήταν τότε 20 ετών.  Είχε γεννηθεί  στη Βάργιανη, όπου ήταν ο πατέρας του Ανδρέας. Τελικός προορισμός του για δουλειά εργάτη ήταν το Σικάγο, κοντά στο ξάδερφό του Τζέιμς Παπαϊωάννου.

· Ο Αθανάσιος Παπαϊωάννου ήταν 22 ετών. Η μητέρα του στο χωριό λεγόταν Ασπασία. Με 25 $ στην τσέπη αναζητούσε δουλειά εργάτη στο Σικάγο, όπου είχε τον αδερφό του Τζέιμς Παπαϊωάννου.

Β. Αύξηση μεταναστών στο 1912

 Στη διάρκεια του έτους έγιναν 4 ταξίδια (τα 2 ήταν από μεμονωμένους μετανάστες, ενώ τα άλλα 2 ήταν ομαδικά). Συνολικά αναχώρησαν 6 μετανάστες, Πιο συγκεκριμένα :

Αλέξανδρος Μάνδαλος

 Η πρώτη μεμονωμένη αναχώρηση έγινε από τον Αλέξανδρο Μάνδαλο. Στις 22 Φεβρουαρίου, από το λιμάνι της Πάτρας, ταξίδεψε με το πλοίο “Alice” και στις 14 Μαρτίου έφτασε στις ΗΠΑ. Ήταν τότε 30 ετών, αναλφάβητος και παντρεμένος. Η γυναίκα του στην πατρίδα λεγόταν Παρασκευή. Δήλωσε εργάτης και με 35 $ μαζί του πήγαινε στο Σικάγο, κοντά στον ξάδερφό του Ιωάννη Καράντζαλη[19].

Γεώργιος Τσικνής

 Η δεύτερη μεμονωμένη αναχώρηση έγινε από το  Γεώργιο Τσικνή. Από το λιμάνι της Πάτρας, στις 6 Μαΐου, αναχώρησε με το πλοίο “Martha Washington” και στις 20 Μαΐου πάτησε πόδι στην Αμερική. Ο μετανάστης ήταν τότε 27 ετών και αναλφάβητος. Η μητέρα του στη Βάργιανη λεγόταν Δέσποινα. Δήλωσε εργάτης σε φάρμα με προορισμό το Σικάγο, όπου ήταν  φίλος του Δημήτριος Παπαϊωάννου.

 Η πρώτη ομαδική αναχώρηση έγινε από 2 άτομα, το Χρ. Μαγκλάρα και Γεώρ. Μανίκα. Στις 6 Μαΐου, από το λιμάνι της Πάτρας, η ομάδα επιβιβάστηκε στο πλοίο “Martha Washington” και στις 20 Μαΐου αφίχθηκε στην Αμερική. Τα διαθέσιμα στοιχεία για τους μετανάστες αυτούς μας γνωρίζουν ότι :

· Ο Χρήστος Μαγκλάρας ήταν τότε 30 ετών και παντρεμένος. Η γυναίκα του στο χωριό λεγόταν Πηνελόπη. Ως εργάτης σε φάρμα, θα πήγαινε στο Σικάγο για δουλειά, όπου ήταν ο φίλος του Αθανάσιος Παπαϊωάννου.

· Ο Γεώργιος Μανίκας ήταν 23 ετών. Η μητέρα του στη Βάργιανη λεγόταν Άννα. Με 30 $ μαζί του αναζητούσε δουλειά εργάτη σε φάρμα φτάνοντας στο Σικάγο, κοντά στο φίλο του Παναγιώτη Μπαλωμένο.

“Martha Washington”  (Photo: Richard Faber Collection)

 Η δεύτερη (και τελευταία) ομαδική αναχώρηση έγινε πάλι από 2 άτομα, τους Κωνστ. Βασιλείου και Ηλ. Δημητρίου. Η ομάδα πέρασε με πλοίο από την Ελλάδα στην Ιταλία. Στις 22 Σεπτεμβρίου από το ιταλικό λιμάνι της Νάπολης, αναχώρησαν με το πλοίο “San Giorgio” και στις 13 Οκτωβρίου έφτασαν στις ΗΠΑ. Επιπλέον στοιχεία μας πληροφορούν ότι :

· Ο Κωνσταντίνος Βασιλείου ήταν 23 ετών, αναλφάβητος και παντρεμένος. Η γυναίκα του στο χωριό λεγόταν Σταυρούλα. Δήλωσε εργάτης με προορισμό το Λόουελ (Lowell) της Μασαχουσέτης, κοντά στο φίλο του Δημητρίου.

· Ο Ηλίας Δημητρίου ήταν 24 ετών και παντρεμένος. Στη Βάργιανη είχε τη γυναίκα του. Με 24 $ στην τσέπη αναζητούσε δουλειά εργάτη στο Λόουελ της Μασαχουσέτης, όπου είχε το φίλο του Χρ. Ζανόπουλο.

Β. Κορύφωση των μεταναστών στο 1914 - Επίλογος

 Στη διάρκεια του έτους έγιναν 2 ταξίδια (ένα από μεμονωμένο μετανάστη και ένα ομαδικό). Όμως σ’ αυτό το ταξίδι αναχώρησαν 7 άτομα της Βάργιανης! Πιο αναλυτικά :

 Η ομαδική αναχώρηση στο 1914 περιλάμβανε τους : Απ. Αγαπητό, Ιωάν. Αγαπητό, Χρ. Μαγκλάρα, Ιωάν. Μανίκα, Φ. Μανίκα, Ιωάν. Παπαϊωάννου και Γεώρ. Τσικνή. Από το λιμάνι της Πάτρας, στις 9 Μαρτίου, η ομάδα επιβιβάστηκε στο πλοίο “Belvedere” και στις 27 Μαρτίου αποβιβάστηκε στο λιμάνι της Νέας Υόρκης. Τα διαθέσιμα στοιχεία του αρχείου μας γνωρίζουν ότι :

· Ο Απόστολος Αγαπητός ήταν 33 ετών και παντρεμένος. Η γυναίκα του στο χωριό λεγόταν Αρχόντω. Ως εργάτης πήγαινε για δουλειά στο Σικάγο κοντά σε φίλο του. Για τον Απ. Αγαπητό αυτό ήταν το δεύτερο ταξίδι στις ΗΠΑ. Είχε ξανάρθει την περίοδο 1911-12 και εργάστηκε στην πόλη Χόκβιαμ της πολιτείας Ουάσινγκτον.

· Ο Ιωάννης Αγαπητός ήταν 39 ετών και παντρεμένος. Στη Βάριανη είχε τη γυναίκα του Παρασκευή. Με 25 $ μαζί του πήγαινε για δουλειά εργάτη στο Σικάγο, όπου ήταν ο κουνιάδος του Δήμος Μανανάς[20]. Για τον Ιωάν. Αγαπητό αυτό ήταν το δεύτερο ταξίδι στην Αμερική, εφόσον είχε ξανάρθει την περίοδο 1911-12 και εργάστηκε στην πόλη Χόκβιαμ της πολιτείας Ουάσινγκτον.

· Ο Χρήστος Μαγκλάρας ήταν 29 ετών και παντρεμένος. Η γυναίκα του πίσω στην πατρίδα λεγόταν Πηνελόπη. Δήλωσε εργάτης με προορισμό το Σικάγο, όπου ήταν ο φίλος του Αργύρης Κοντολάτης. Για το Χρ. Μαγκλάρα, αυτό ήταν το δεύτερο ταξίδι στις ΗΠΑ. Είχε ξανάρθει το 1912 και εργάστηκε πάλι στο Σικάγο.

Ιωάννης Μανίκας

· Ο Ιωάννης Μανίκας ήταν 36 ετών και παντρεμένος. Η γυναίκα του στο χωριό λεγόταν Ευλογέτα. Με 25 $ στην τσέπη πήγαινε στο Σικάγο για δουλειά εργάτη, κοντά στο φίλο του Παναγιώτη Μπαλωμένο.

· Ο Φώτιος Μανίκας ήταν 16 ετών. Ο πατέρας του στη Βάργιανη λεγόταν Νικόλαος. Δήλωσε εργάτης και αναζητούσε δουλειά στην πόλη Άλτον του Ιλλινόις, όπου ήταν ο ξάδερφός του Λουκάς Παρασκευάς.

· Ο Ιωάννης Παπαϊωάννου ήταν 29 ετών και αναλφάβητος. Ο πατέρας του στο χωριό λεγόταν Νικόλαος. Ως εργάτης πήγαινε στο Σικάγο για δουλειά εργάτη, κοντά στο ξάδερφό του Παναγιώτη Μπαλωμένο. Για το μετανάστη Ιωάν. Παπαϊωάννου αυτό ήταν το δεύτερο ταξίδι στην Αμερική. Είχε έρθει για πρώτη φορά το 1909 και εργάστηκε μέχρι το 1913 στο Σικάγο.

· Ο Γεώργιος Τσικνής ήταν 29 ετών. Η μητέρα του στη Βάργιανη λεγόταν Δέσπω. Τελικός προορισμός του για δουλειά εργάτη ήταν το Σικάγο, κοντά στο φίλο του Π. Μπαλωμένο. Για το Γεώργιο Τσικνή αυτό ήταν το δεύτερο ταξίδι στις ΗΠΑ, εφόσον είχε ξανάρθει την περίοδο 1912-13 και εργάστηκε στην πολιτεία Ουάσινγκτον.

 

Πλοίο Belvedere  (Photo: Peabody Essex Museum)

 Τέλος, καταγράφεται η μεμονωμένη αναχώρηση του Γεωργίου Κοντολάτη. Από το λιμάνι της Πάτρας, στις 4 Μαΐου 1914, ταξίδεψε με το πλοίο “Kaiser Franz Josef I” και στις 16 Μαΐου έφτασε στην Αμερική. Ο Γεώργιος Κοντολάτης ήταν τότε 25 ετών και αναλφάβητος. Ο πατέρας του στη Βάργιανη λεγόταν Δήμος. Δήλωσε εργάτης και αναζητούσε δουλειά στο Φαίρμοντ της Δυτ. Βιρτζίνια, όπου ήταν ο κουνιάδος του Χρήστος Ποδιώτης[21].

8. Η ζωή του μετανάστη στην Αμερική

 Οι Έλληνες που μετανάστευαν στις υπερπόντιες χώρες, εκτός από τη σωματική ικανότητα, δε διέθεταν άλλο προσόν. Έφταναν στην Πάτρα ή στον Πειραιά και αντίκριζαν για πρώτη φορά θάλασσα και βαπόρια. Κάποιοι ήταν αγράμματοι, μερικοί είχαν τελειώσει το Δημοτικό, ήταν “άβγαλτοι” και αθώοι, στερημένοι άνθρωποι, πού δεν είχαν συνείδηση της δύναμής τους, ούτε φυσικά των δικαιωμάτων τους. Ήταν δηλαδή το κατάλληλο υλικό για εκμετάλλευση.

 Η ζωή στην Αμερική, ειδικά στην αρχή,  ήταν πολύ δύσκολη. Δεν ήξεραν τη γλώσσα, ήταν ανειδίκευτοι εργάτες ή αγρότες και αντιμετώπιζαν την άρνηση των ντόπιων. Αναλάμβαναν τις πιο ανθυγιεινές και σκληρές δουλειές (ορυχεία, σιδηροδρόμους, κ.ά.). Μερικοί έγιναν πλανόδιοι πωλητές (λαχανικά, φρούτα, γλυκά, λουλούδια). Αρκετοί έγιναν λούστροι (στο βορρά, οι περισσότεροι λούστροι ήταν Έλληνες).

 Για να κάνουν οικονομία στα χρήματα έμεναν σε άθλια υπόγεια, σε  ένα δωμάτιο με πολλά κρεβάτια ή στο πάτωμα, χωρίς αερισμό και καθαριότητα. Να σημειωθεί ότι τότε «θέριζε» η φυματίωση.

 Κάποιοι άλλαξαν[22] δουλειά και πόλη κι έγιναν εργάτες σε βιομηχανίες. Άλλοι από λαντζιέρηδες  μάζεψαν κάποια χρήματα και άνοιξαν δικό τους μαγαζί. Τελικά πλούτισαν. Το 1920 αρκετοί Έλληνες είχαν μικρές επιχειρήσεις με γλυκίσματα (ζαχαροπλαστεία), εστιατόρια, ανθοπωλεία, καπελάδικα, καθαριστήρια, τσαγκάρικα ή έκαναν (λιανικό ή χονδρικό) εμπόριο[23].

Μετανάστες της Βάργιανης
(Ανδ. Λάντζος, Ιω. Μανίκας, Φώτ. Μανίκας)

 Το φθινόπωρο του 1912 άρχισε η επιστράτευση και αμέσως οι Βαλκανικοί Πόλεμοι. Η μετανάστευση σταμάτησε και οι νέοι μας ντύθηκαν το χακί και πήγαν στον πόλεμο εναντίον Τούρκων και Βουλγάρων, με πολλά θύματα. Αντίθετα, κάποιοι γύρισαν από την Αμερική και υπηρέτησαν τη θητεία τους ή ήταν επίστρατοι. Το 1914, μετά το τέλος του πολέμου έφυγαν ξανά.

 Κάποιοι μπορεί να μην τα κατάφεραν, με βασικότερη αιτία την υγεία. Οι συνθήκες ζωής, η κούραση και η φύση της εργασίας (εργάτες ορυχείων, στις γραμμές του σιδηροδρόμου σε όλες τις καιρικές συνθήκες, ατυχήματα, ασθένειες[24], κ.ά.) με την κακή ψυχολογία από την έλλειψη της οικογένειας δεν οδήγησαν το μετανάστη στον «παράδεισο» της επιτυχίας. Έτσι αρρώστησαν και πέθαναν στα ξένα. Στην πατρίδα έστελναν για κάποια χρόνια όσα χρήματα επέτρεπε η οικονομική τους κατάσταση, βοηθώντας τη γονική οικογένεια. Άλλοι δεν μπόρεσαν να προσαρμοστούν στις ξένες συνθήκες ζωής ή ατύχησαν στους ανθρώπους και στον τόπο όπου βρέθηκαν.

 Αντίθετα, κάποιοι άλλοι μετανάστες της Βάργιανης ίσως πρόκοψαν τόσο επαγγελματικά, όσο και στην προσωπική τους ζωή. Να παντρεύτηκαν ελληνίδες ή ξένες γυναίκες αποκτώντας οικογένειες με παιδιά, που στη συνέχεια επίσης να ευδοκίμησαν στην Αμερική δημιουργώντας επιχειρήσεις και αποκτώντας περιουσίες.

 Η έλλειψη γνώσης για πρόσωπα του τόπου δεν επιτρέπει να ξέρω την τύχη των μεταναστών, μετά από κάποια χρόνια στην Αμερική. Αποτελεί αντικείμενο μικρής επιπλέον έρευνας και συμπλήρωσης αυτής της προσπάθειας.

Σημείωση : Παρά τις πολλαπλές προσπάθειες που έγιναν ηλεκτρονικά στο αρχείο του EllisIsland, δεν βρέθηκαν στοιχεία καταγραφών για τους μετανάστες : Ανδρέα Λάντζο, Δημήτριο Λάντζο, Παναγιώτη Λάντζο, Αργύρη Κοντολάτη, Αχιλλέα Μαγκλάρα και Δημήτριο Παπαϊωάννου, που πήγαν την ίδια περίοδο. [Τα επιπλέον αυτά ονόματα προήλθαν από το βιβλίο “Βάριανη”, του Συλλόγου Απανταχού Βαριανιτών, σελ. 71, 2010]

-------------------------------------------------

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΑΝΑΦΟΡΕΣ – ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ

Αρχειακό υλικό

i.   Ηλεκτρονικό αρχείο EllisIsland, της Υπηρεσίας Μετανάστευσης των ΗΠΑ.

ii.  Ιστοσελίδα :  www.eetaa.gr

iii. Ιστοσελίδα :  http://www.vargiani-fokidas.gr

iv. Αρχείο Ε.Λ.Ι.Α.

v.  εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ ετών 1927-1940, Λαμίας.

Εφημερίδες – Περιοδικά - Βιβλία και Άρθρα

i.  Βιβλίο “Βάριανη, Ιστορικό και Βιογραφικό 2010 (Το δυτικό μπαλκόνι του Παρνασσού)”, έκδ. Συλλόγου Απανταχού Βαριανιτών, Άμφισσα, 2010.

ii.  «Οδηγός του Μετανάστου», 1910, Αθήνα.

iii.  Θ.  Ανθογαλίδου  «Η ελληνική μετανάστευση στις ΗΠΑ (1900-1925)», ηλεκτρονική διεύθυνση:  http://www.auth.gr/virtualschool/1.2/Praxis/BoravouProject.html

iv.  Θανάση Καλαφάτη  «1880-1920,  η πρώτη εν Αμερική μετανάστευσις»,  2-5-2004, από το Διαδίκτυο.

v.   περ. «Οικονομικός Ταχυδρόμος», ειδικό τεύχος, σελ. 54, 1997.

vi. Κωνσταντίνου Αθ. Μπαλωμένου : “Μετανάστες της Γραβιάς στην Αμερική (1906-1920)”. Εργασία του 2008. Δημοσιεύτηκε σε βιβλίο με ίδια έξοδα το 2009, Λαμία.

vii. Κωνσταντίνου Αθ. Μπαλωμένου : “Μετανάστες στην Αμερική από τη Μαριολάτα Παρνασσίδος (1906-1917)” / Εργασία του 2013.  Αναρτήθηκε στο μπλογκ amfictyon.blogspot.gt από τις 27-8-2014.

viii. Βικιπαίδεια

Η Βάργιανη Φωκίδας (από το Διαδίκτυο)

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

---

[1] Από τους 17 μετανάστες αυτής της εργασίας, οι 7 ήταν αναλφάβητοι (ποσοστό 41%).

[2] Χαρακτηριστική είναι η παρατήρηση ότι οι μετανάστες δεν προερχόντουσαν όλοι από τα πιο φτωχά τμήματα του αγροτικού πληθυσμού. Το ταξίδι απαιτούσε ένα σημαντικό ποσό και οι πράκτορες ή οι τοκογλύφοι που θα δάνειζαν το απαραίτητο για τα ναύλα ποσό, ζητούσαν εξασφάλιση. Έτσι μικροκτηματίες με υποθηκευμένα κτήματα ήσαν πολλοί μεταξύ των μεταναστών.

[3] έτσι παρουσίαζαν την Αμερική  εκατοντάδες μεσίτες μετανάστευσης (ένα επάγγελμα που ανθούσε τα χρόνια εκείνα), ως νέα Γη της Επαγγελίας.

[4] Στους παράγοντες που ώθησαν προς την υπερπόντια μετανάστευση, σημαντική θέση δίπλα στις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες κατείχαν και οι πολιτικές συνθήκες. Η εμπόλεμη κατάσταση, αλλά και οι πολιτικές εκτροπές και ανωμαλίες γίνονταν πρόξενοι μεγάλων πληθυσμιακών μετακινήσεων. Η ανυποταξία στο στρατό τις δύο δεκαετίες 1890-1910 ήταν σημαντική. Για τις τότε κυβερνήσεις η μετανάστευση αποτέλεσε μια επιθυμητή εκτόνωση και τη διέξοδο από το μεγάλο και άλυτο πολυετές πρόβλημα της ληστείας στην Ελλάδα.

[5] Κυμαίνονταν από 100 μέχρι 400 δραχμές σε αξία της εποχής εκείνης. Με τον ανταγωνισμό των εταιρειών και με το μεγάλο αριθμό μεταναστών σε κάθε ταξίδι (1.000 - 1.500 άτομα), το ταξίδι έφτασε να κοστίζει 60 δραχμές. Πάντως ήταν σημαντικό ποσό για τα χρόνια εκείνα.

[6]  Η τοκογλυφία οργίαζε. Ο τόκος, ήταν 20-30% σε χρήμα, αλλά οι δανειστές έπαιρναν από τους οφειλέτες τους, γάλα, βούτυρο, και άλλα προϊόντα, ανεβάζοντας τον τόκο σε 70 ή και 80%.

[7] Όταν λέμε Αμερική εννοούμε τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής (ΗΠΑ).

[8] Λαβαίνοντας ως βάση υπολογισμού τον μέσο όρο του πληθυσμού την πρώτη δεκαετία του 20ού αι. σε 280 κατοίκους, τότε έχουμε : 17X100 / 280 @ 6 %.

[9] Αντιπρόσωπος (πράκτορας) για τη Φθιώτιδα ήταν ο Αθανάσιος Γιαννούκος, με γραφείο στην οδό Ρήγα Φεραίου στη Λαμία.

[10] Οι ελληνικές υπερπόντιες γραμμές που αναπτύχθηκαν ήταν κυρίως δύο : η γραμμή βορείου Ατλαντικού (1907– 1977), που τη διέκοψε για επτά χρόνια ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και η γραμμή Αυστραλίας (1947 – 1977).

[11] Εταιρεία των Δ. Μωραΐτη και Παν. Βαλλιάνου. Είχε τα αγγλικής κατασκευής υπερωκεάνια "Μωραΐτης" (Moraitis) και "Αθήναι" (Athinai).

[12] Είχε τα ίδια πλοία της προηγούμενης εταιρείας (δηλ. Moraitis και Athinai). Όμως χρεοκόπησε το 1912 και απορροφήθηκε από την εταιρεία των Αφών Εμπειρίκου.

[13] Η «Εθνική Ατμοπλοΐα της Ελλάδος» συχνά αναγκάστηκε να αντιμετωπίσει επιτάξεις και φθορές πλοίων, από πολεμικές αντιξοότητες (Βαλκανικοί πόλεμοι, Α’ παγκόσμιος πόλεμος) αλλά και από εχθρότητα των αντίπαλων πολιτικών μερίδων, που εναλλάσσονταν τότε στη διακυβέρνηση της χώρας. Στη συνέχεια η «Εθνική Ατμοπλοΐα της Ελλάδος» ίδρυσε την αγγλική εταιρεία «Byron Steamship Company» που διαλύθηκε το 1928, μετά υπέγραψε μια ατυχή σύμβαση το 1932 με το κράτος και τελικά το 1937 διαλύθηκε.

[14] Ήταν το πρώτο πλοίο που παρέλαβε το 1909 από τα αγγλικά ναυπηγεία (4.890 κόρων).

[15] Τα επόμενα χρόνια μετονομάστηκε σε Megali Hellas (το 1919) και σε Byron (το 1923).

[16] Στις αρχές του 20ου αιώνα περίπου ένας στους επτά μετανάστες παρέμενε στη Νέα Υόρκη, που είχε το 1910 πάνω από 12.000 Έλληνες. Οι υπόλοιποι συνέχιζαν την πορεία τους στην τεράστια αμερικανική ενδοχώρα.

[17] «Ο βίος εν Νέα Υόρκη είναι αρκούντως πολυδάπανος. Αν ο μετανάστης μείνει ημέρας τινάς άεργος ενταύθα και δεν έχει συγγενείς ή φίλους, οι οποίοι να δαπανώσι δι΄ αυτόν, οφείλει να υπολογίζει εν τουλάχιστον δολλάριον καθ΄ ημέραν δια τροφήν και κατοικίαν, ήτοι πέντε περίπου φράγκα. Και ταύτα αν τρώγει εις τα ελληνικά μικροεστιατόρια και αποφεύγει τα ποτά και τα κεράσματα. Οιονδήποτε ποτόν στοιχίζει το ολιγότερον 5 σεντς, ήτοι 25 λεπτά. Καλόν είναι ο μετανάστης να προσπαθεί να μη μείνει μακρόν χρόνον εν Νέα Υόρκη, αλλά να διευθύνεται εις το εσωτερικόν. [Από τον «Οδηγόν του Μετανάστου», 1910].

[18] Δεν καταγράφηκαν και  δεν περιλαμβάνονται σ’ αυτή την εργασία όσοι μετανάστες ήρθαν στις ΗΠΑ, αλλά από άλλα λιμάνια της.

[19] Από τη Γραβιά. Στην Αμερική πήγε για πρώτη φορά την περίοδο 1909-1913 και εργάστηκε στο Σικάγο. Το 1921, σε ηλικία 41 ετών, πήγε για δεύτερη φορά. Επέστρεψε και έζησε τα επόμενα χρόνια στη Γραβιά.

[20] Από τη Γραβιά. Η γυναίκα του λεγόταν Λελούδα. Πήγε στην Αμερική για πρώτη φορά την περίοδο 1912-1918 και εργάστηκε στη Νέα Υόρκη. Ξαναπήγε το 1920, σε ηλικία 45 ετών, πάλι στη Νέα Υόρκη. Είχε 3 παιδιά. Δεν είναι γνωστή η τύχη του.

[21] Από τη Μαριολάτα. Πήγε στην Αμερική και εργάστηκε την περίοδο 1911-12 στην πόλη Χουήλιν (Wheeling) της Δυτ. Βιρτζίνια. Επέστρεψε στην Ελλάδα και ξαναπήγε το 1914, σε ηλικία 33 ετών, πάλι στον ίδιο προορισμό.

[22] Οι περισσότεροι μετανάστες ασχολήθηκαν μετά με το εμπόριο και τα ελεύθερα επαγγέλματα, ενώ άλλοι πολλοί σε διάφορες υπηρεσίες, έχοντας πάντα στο νου τους πώς να κερδίσουν συντομότερα και να επιστρέψουν στην πατρίδα.

[23] Βλ. περιοδικό «Οικονομικός Ταχυδρόμος», ειδικό τεύχος, σελ. 54, 1997.

[24] όπως η φυματίωση, η γρίπη (ιδιαίτερα η ισπανική γρίπη του 1918) και τα αφροδίσια νοσήματα (σύφιλη). Οι απλές μολύνσεις από χτυπήματα μπορούσαν να οδηγήσουν στο θάνατο, εφόσον δεν είχαν ανακαλυφθεί τα αντιβιοτικά.