Τα παλαιότερα Φαρμακεία της Λαμίας (1833-1973)

140 χρόνια ζωής και προσφοράς

           Εισαγωγή

   Από παιδί θυμάμαι τα φαρμακεία Τομαρά, Δασκαλοπούλου και Κατσούδα κατά τη δεκαετία του ’50. Δεν έχουν αλλάξει πολύ και είναι τα ιστορικά δείγματα των φαρμακείων της πόλης. Τα δύο πρώτα αποτελούν το ισόγειο των δύο όμορφων υπεραιωνόβιων  νεοκλασικών, που στολίζουν την πλατεία Πάρκου.

Το Φαρμακείο Δασκαλοπούλου Το 2015 θα κλείσει έναν αιώνα ζωής

   Για τα χρόνια εκείνα, σε συνδυασμό με την παιδική ηλικία, το εσωτερικό ήταν πολύ εντυπωσιακό, γεμάτο ράφια με πολλά φάρμακα, σαν ένας μυστηριακός ναός. Ο μεγάλος μαρμάρινος πάγκος του ίσως ήταν ο βωμός. Οι άνθρωποι με τις λευκές μπλούζες σε κίνηση γύρω απ’ αυτόν, ετοίμαζαν το σωτήριο φάρμακο που ζητούσε ο ανήμπορος. Δεν μου έδινε την εντύπωση του πελάτη, ούτε διακρινόταν (στα μάτια μου τουλάχιστον) η εμπορική σχέση με το φαρμακοποιό και βέβαια δεν θα χαρακτήριζα το φαρμακείο κατάστημα. Η εικόνα αυτή έμεινε και ακόμα με συνοδεύει.

 Στην εργασία αυτή αναζήτησα τις προσωπικές διαδρομές των φαρμακοποιών (φάρμακο+ποιώ) σε χαλεπούς καιρούς, να ασκήσουν ένα δύσκολο λειτούργημα, με ιδιαίτερα ευαίσθητο κοινωνικό ρόλο. Όφειλα να βρω το υποτυπώδες έστω πλαίσιο υγείας της πόλης μας στα 150 - περίπου - χρόνια μετά την αποτίναξη της τουρκοκρατίας. Ήταν λοιπόν αναγκαία η παράθεση των νοσοκομείων, κλινικών και γιατρών, με όσο είναι δυνατόν σύντομο τρόπο (αποτελούν  αντικείμενα ιδιαίτερων μελετών).

    Ερχόμενος στο χώρο και στον κόσμο του φαρμακείου απέφυγα κουραστικές λεπτομέρειες για χημικές ουσίες και διαδικασίες, θέλοντας να αποδοθεί ο πολλαπλός ρόλος του χώρου του φαρμακείου και κυρίως του ανθρώπου (του φαρμακοποιού).

     Στα χρόνια που αναφέρεται η εργασία αυτή, το φαρμακείο είχε αναλάβει σημαντικό ρόλο, σαν άτυπη αλλά πολύ ουσιαστική πρωτοβάθμια μονάδα υγείας. Εκεί βρίσκονταν οι γιατροί (μέχρι το 1936) για να εξετάσουν τον ασθενή. Εκεί προσέτρεχαν τα επείγοντα ή έκτακτα περιστατικά μέρα ή νύχτα (ελλείψει νοσοκομείου στην πόλη) κι από εκεί θα ξεκινούσε η θεραπεία των ασθενών με τα κατάλληλα φάρμακα.

      Η σχέση πολιτών και φαρμακοποιού ήταν πολύ ανθρώπινη και φιλική, με διαρκή διάθεση προσφοράς υπηρεσιών. Η αλληλεγγύη των φαρμακοποιών μεταξύ τους ήταν δεδομένη, όταν κάποιες φορές (τη νύχτα) έφταναν πολλά περιστατικά μαζί (από δυστυχήματα). Η κοινωνική διάσταση του χώρου και κυρίως των φαρμακοποιών είναι προφανής, από τις αιρετές θέσεις ευθύνης που ανέλαβαν και τις δραστηριότητες που ανέπτυξαν στον επιστημονικό και κοινωνικό χώρο της Λαμίας.

    

          Χρονολογική Εξέλιξη Φαρμακείων Λαμίας

       Από τα πρώτα Φαρμακεία (ίσως το μοναδικό στην αρχή της απελευθερωμένης Λαμίας[1] από τους Τούρκους), ήταν αυτό του Βασιλείου Α. Περραιβού. Βρισκόταν στην πλατεία Ελευθερίας. Μέχρι το 1875 ήταν σε λειτουργία στην ίδια θέση. Δύο φαρμακοπωλεία, από τους Θεόδ. Χρηστίδη[2] (εξ Υπάτης) και Αθαν. Ιωάννου, χωρίς δίπλωμα φαρμακοποιού, ανταγωνίζονταν το χώρο υγείας την πρώτη δεκαετία της ελεύθερης Λαμίας.

     Το 1848 ο Ευστάθιος Ιατρού (μαζί τον αδελφό του Κωνσταντίνο) ιδρύουν και λειτουργούν Φαρμακείο, στην πλατεία Ελευθερίας. Θα το αναλάβει μετά, ο ανεψιός τους από αδελφή, ο Φωκίων Ζαγγογιάννης προς τα μέσα της δεκαετίας 1890-1900. Στα μέσα του 19ου αι. (κοντά στο 1860) δημιουργείται τρίτο φαρμακείο από το Νικόλαο Λαχανοκάρδη. Βρισκόταν στην οδό Διάκου και λειτούργησε μέχρι το 1900. Μπαίνοντας το τελευταίο τέταρτο του 19^ου αιώνα (κοντά στο 1880) έχουμε και τέταρτο φαρμακείο του Χρ. Δράκου[3], στην πλατεία Ομονοίας (σημερινή Πλατεία Πάρκου). Περί τo 1893 ανοίγει το Φαρμακείο του ο Στυλιανός Αναστασίου[4] στην οδό Διάκου.

      Στον 20ό αιώνα, συνεχίζει τη λειτουργία του το Φαρμακείο του Φωκ. Ζαγγογιάννη (μέχρι τα μέσα της δεκαετίας 1920-30) και μετά το αναλαμβάνει η κόρη του Ευθυμία Ζαγγογιάννη μέχρι τα δύσκολα χρόνια της δεκαετίας του ’40. Ο Γεώργιος Πιπιλίγκας αναλαμβάνει το Φαρμακείο Νικ. Λαχανοκάρδη από το 1900 μέχρι το 1937 (οπότε συνταξιοδοτήθηκε). Μετά ανέλαβε ο γιος του Ανάργυρος Πιπιλίγκας.

      Στις αρχές του 20ού αιώνα ο Ιωάν. Χρ. Μαχαιράς ιδρύει Φαρμακείο στην πλατεία Λαού. Το 1934 θα μεταβιβαστεί στον Βασ. Παπαγεωργίου και θα μεταστεγαστεί στην Πλ. Πάρκου.

     Οι μετακινήσεις πληθυσμού κατά την δεκαετία 1910-20 και η πληθυσμιακή αύξηση της Λαμίας θα οδηγήσουν στην ίδρυση 3 νέων Φαρμακείων: του Παναγ. Τομαρά, του Νικολ. Δασκαλοπούλου το 1915 (προϋπήρχε το Φαρμακείο του Χρ. Δράκου[5]) και του Θρασύβουλου Λεβαδίτη. Συνεχίζει τη λειτουργία του το Φαρμακείο του Στυλιανού Αναστασίου (που ταυτόχρονα είναι και δήμαρχος της Λαμίας, την περίοδο 1914-25).

     Τη δεκαετία του ’20 προστίθεται το Φαρμακείο του Βασ. Καϊλάνη στην Πλατεία Πάρκου. Στα μέσα της δεκαετίας του ’30, μεταβίβασε το Φαρμακείο του στον Νικ. Δ. Κατσούδα για να αναλάβει άλλη θέση (σε Υπουργείο). Το ίδιο διάστημα δόθηκε «κατ’ εξαίρεσιν» άδεια Φαρμακείου στον Ν. Βαλατσό. Το Φαρμακείο αυτό βρισκόταν στην Ν.Α. γωνία της πλατείας Πάρκου (απέναντι απ’ το Στεφόπουλο). Την δεκαετία του ’30 το μεταβίβασε στον Αθ. Παπαδόπουλο.

    Ακολούθησε ο πόλεμος 1940-41, η κατοχή και ο Εμφύλιος. Οι βομβαρδισμοί του 1941 στην Πλατ. Ελευθερίας κατέστρεψαν και το Φαρμακείο της Ευθυμίας Ζαγγογιάννη. Την άδεια απέκτησε αργότερα (το 1948) ο Ιωάννης Σκύφτης και το Φαρμακείο λειτούργησε ξανά, αλλά στην Πλατεία Λαού πλέον. Ο Αλκιβιάδης Παπαευθυμίου είχε Φαρμακείο από το 1925 στην Μακρακώμη. Μετά την καταστροφή της (το 1943) από τους Γερμανούς, εγκαθίστανται στη Λαμία και - μετά την κατοχή - αποκτά άδεια Φαρμακείου.

    Μέχρι την περίοδο της δικτατορίας του ’67 υπάρχουν τα Φαρμακεία: Ελευθερίου Δασκαλοπούλου, Αφών Τομαρά, Ανάργυρου Πιπιλίγκα, Θρασύβ. Λεβαδίτη, Βασίλη Παπαγεωργίου, Νικ. Κατσούδα, Αθαν. Παπαδοπούλου, Χριστιάνας Αθανασιάδου-Σκύφτη, και Στέλλας Παπαευθυμίου.

Κρατικά και Δημοτικά Νοσοκομεία στην περιοχή  Λαμίας

   Την περίοδο που αναφερόμαστε, στην ακριτική (μέχρι το 1881) Λαμία, έγιναν οι παρακάτω προσπάθειες (επιτυχείς και ανεπιτυχείς) για λειτουργία νοσοκομειακών μονάδων :

1.      Λοιμοκαθαρτήριο Λαμίας : Στην περιοχή Ταράτσας. Λειτούργησε τα έτη 1837-1881. Είχε ως σκοπό την εξέταση, παρακολούθηση και θεραπεία από λοιμώδη νοσήματα όσων εισέρχονταν από την τουρκοκρατούμενη τότε Θεσσαλία. Δεν έχουμε στοιχεία αν αναλάμβανε και λοιμώδη περιστατικά Ελλήνων της Λαμίας ή της Φθιώτιδας.

2.      Νοσοκομείο (1853-58) των σπυροκωλιώντων[6] (αφροδίσιο νόσημα), σε οικία που κληροδότησε ο προηγούμενος μητροπολίτης Φθιωτιδοφωκίδος Ιάκωβος Παπαγεωργίου ( ; - 1851). Το 1847 διορίστηκε ο νομίατρος Μελέτιος Γεωργιάδης ως «περιοδικός ιατρός»[7] και διευθυντής του θεραπευτηρίου αυτού στη Λαμία, για τους πάσχοντες από την αφροδίσια ασθένεια «σπυρόκωλο», που είχε πάρει την εποχή εκείνη  διαστάσεις επιδημίας. Λειτούργησε λίγα χρόνια και μετά στέγασε κάποια δημόσια υπηρεσία.

3.      Στρατιωτικό Νοσοκομείο : Πρέπει να λειτουργούσε (πιθανά από το 1869) για αρκετά χρόνια σαν δημόσιο Νοσοκομείο που μετετράπη σε στρατιωτικό[8]. Βρισκόταν στο κέντρο της πόλης, όπου υπήρχε από τα χρόνια της τουρκοκρατίας οθωμανικό τέμενος (τζαμί). Στη θέση αυτή είναι σήμερα η Λέσχη αξιωματικών Φρουράς Λαμίας στην οδό Ρήγα Φεραίου[9].

4. Δημοτικό Νοσοκομείο[10]: Με Διάταγμα στις 20-9-1871/ΦΕΚ 42 «εγκρίθηκε λαχειοφόρος για αγορά οικοπέδου του Ζαγγογιάννη (αντί 8.000 δρχ.) για ανέγερση Δημοτικού Νοσοκομείου». Δεν είναι γνωστή η θέση του, ούτε αν τελικά πραγματοποιήθηκε η αγορά του οικοπέδου και η ανέγερση του νοσοκομείου αυτού. Είναι αντικείμενο έρευνας.

5.      Ελασσώνειο Νοσοκομείο : Βρισκόταν στην περιοχή Νέας Άμπλιανης[11]. Προήλθε από δωρεά του Γεωργ. Καρακαντά, των κληρονόμων Μελετίου Γεωργιάδη, του Κων-νου Παπαθανασίου Ελασσώνα[12] και του Κων-νου Αθ. Κοτρωνιά. Άρχισε να λειτουργεί το 1910. Εγκαινιάστηκε[13] το Μάιο του 1911. Έκλεισε το 1933[14]. Διέθετε 23 Κρεβάτια.

6.  Ορεινό Αντιφυματικό Αναρρωτήριο Αντινίτσης[15] : Η κατασκευή του άρχισε το 1927-28. Η ιδέα δημιουργίας και η χρηματοδότησή του προήλθε από την οικογένεια Μακροπούλου (Ιωάννη και Δημήτριο Μακρόπουλο). Λειτούργησε από το 1935 και έπαυσε βίαια τη λειτουργία του μετά την καταστροφή του από τους Γερμανούς κατακτητές το 1944. Η περιουσία του μεταβιβάστηκε[16] στο Σανατόριο Λαμίας.

7.   Γενικό Νοσοκομείο Λαμίας : Άρχισε η κατασκευή του το 1939. Ολοκληρώθηκε και λειτούργησε από το 1948. Έκλεισε το 2006. Το κτίριο παρεδόθη[17] στο Δήμο Λαμίας όπου και ανήκε. Δεν είναι γνωστή η μελλοντική χρήση του.

8.     Νοσοκομείο Σανατόριο Λαμίας : Είναι στην περιοχή Ταράτσας.  Η κατασκευή του άρχισε το 1949, εγκαινιάστηκε το 1954. Πολύ σημαντική η συμβολή του Λαμιώτη υπουργού Υγιεινής Ευσταθ. Μαλαμίδα. Το 2006 οι κλινικές μεταφέρθηκαν στο νέο κτίριο. Μετά την λειτουργία του Περιφερειακού Νοσοκομείου Λαμίας, προβλέπεται να ανακαινισθεί το κτίριο αυτό για να λειτουργήσει και πάλι ως μια πτέρυγα αυτού.

9.      Περιφερειακό Γενικό Νοσοκομείο Λαμίας : Απαιτήθηκαν 10 και πλέον χρόνια για την κατασκευή του και χρήματα πολλαπλάσια των κατά καιρούς προϋπολογισμών. Αντί του 2000, που αναμενόταν η έναρξη λειτουργίας του, ολοκληρώθηκε και εγκαινιάστηκε το Σεπτέμβριο του 2006.

      Είναι φανερό ότι στη διάρκεια 120 χρόνων περίπου (1833-1950) η Λαμία και η περιοχή της Φθιώτιδας γενικότερα δεν διέθετε στοιχειώδη και διαρκή νοσοκομειακή περίθαλψη. Το Ελληνικό Κράτος ήταν ανύπαρκτο στην περιοχή αυτή, εξαντλώντας το ενδιαφέρον του στο διορισμό του Νομίατρου Φθιωτιδοφωκίδας. Όλα είχαν αφεθεί στις ευεργεσίες ιδιωτών.

    Εκτός από το Ορεινό Αντιφυματικό Αναρρωτήριο Αντίνιτσας που αποτεινόταν στους φυματικούς της περιοχής, το μοναδικό Νοσοκομείο που έγινε και λειτούργησε για 22 χρόνια ήταν το Ελασσώνειο. Κι αυτό προήλθε από δωρεές ιδιωτών και θα μπορούσε να είχε μεγαλύτερη διάρκεια ζωής και προσφοράς, εάν το Αδελφάτο[18] του φρόντιζε για τη χρηματοδότηση και τη συντήρησή του. Η υποχρηματοδότηση ήταν το μόνιμο πρόβλημά του. Από το 1927 το κτίριο είχε εγκαταλειφθεί στην τύχη του και το 1933 έκλεισε.

    Η ανυπαρξία νοσοκομείων, η έλλειψη κρατικής μέριμνας και παροχής υγείας σε συνδυασμό με τα ελάχιστα έως μηδενικά οικονομικά της πλειοψηφίας του λαού της περιοχής μας και του Νομού οδηγούσαν τους ανθρώπους:

-         να αντιμετωπίζουν τα προβλήματα υγείας  μόνοι τους, με πρακτικούς «γιατρούς» και πρακτικά φάρμακα (εντριβές, βότανα, βεντούζες, κ.ά.)

-         να γεννούν οι γυναίκες μόνες τους σε σπίτια, στα χωράφια, με εμπειρικές μαμμές ή γειτόνισσες. Αρκετές γυναίκες τότε πέθαιναν στη γέννα.

-         οι περισσότεροι άνθρωποι να μην έχουν πάει ποτέ στη ζωή τους σε γιατρό και να μην έχουν πάρει ούτε ασπιρίνη.

-         δεν ήξεραν τι είναι το νοσοκομείο. Πίστευαν ότι είναι σχεδόν ετοιμοθάνατος, όποιος χρειαζόταν να μπει σε νοσοκομείο.

-         καλούσαν γιατρό μόνο σε σοβαρά περιστατικά, όταν η ζωή κάποιου ήταν σε κίνδυνο. Τότε όμως , για κάποιες περιπτώσεις, ήταν ήδη αργά.

    Χρειάστηκε να περάσει πολύς χρόνος (ενάμισι αιώνας περίπου) ώσπου τα Κρατικά πλέον και οργανωμένα νοσοκομεία να προσφέρουν καλές υπηρεσίες υγείας, στο σύνολο του λαού. Έτσι σιγά-σιγά άλλαξε και η αντίληψη του κόσμου για τα Νοσοκομεία.

Ιδιωτικές Κλινικές Λαμίας 

    Μέχρι το 1940 δημιουργήθηκαν και λειτούργησαν (κυρίως τη δεκαετία του  ’30) ιδιωτικές κλινικές:

Παθολογικές - Χειρουργικές : 9

Γυναικολογικές - Μαιευτικές : 4

      Συγκεκριμένα έχουμε τις παρακάτω Κλινικές :

Παθολογικές-Χειρουργικές : Αναστασίου Νικ., Βακαλόπουλου Παναγ., Ζάχου  Ζάχ., Καρπούζα  Δημοσθ., Καρυαμπά  Κων., Μανούκου Ξενοφ., Μπαρμπούτη Ανάργ., Παπασιόπουλου Ιωάν. και  Σκουτέλη Χρ.

Μαιευτικές-Γυναικολογικές : Χορμόβα Γ, Παναγιωτοπούλου Παναγ., Γκλέτσου Ευσταθ., Τσαγκάρη Λουκά.

       Μερικές απ’ απ’ αυτές είχαν μεικτή λειτουργία δηλ. ήταν ταυτόχρονα παθολογικές, μαιευτικές, χειρουργικές, παιδιατρικές, κ.λ.π.

      Ο όρος Κλινική ίσως είναι εντυπωσιακός, αλλά για την περίοδο που αναφερόμαστε είναι υπερβολικός. Εννοούμε ότι στο μεγάλο σπίτι του γιατρού της εποχής εκείνης, είχαν μετατρέψει 1-2 δωμάτια, έτσι ώστε το ένα να είναι μικρό χειρουργείο και το άλλο θάλαμος νοσηλείας (με 2-3 κρεβάτια). Οι χειρούργοι γιατροί διέθεταν τα αποστειρωμένα κατάλληλα εργαλεία για μικροεπεμβάσεις, όπως ράψιμο πληγών, αφαίρεση σκωληκοειδίτιδας, αμυγδαλών, κ.ά.

        Τέτοια ήταν η Κλινική του χειρούργου Παναγ. Βακαλόπουλου[19] (τέρμα της οδού Πατρόκλου) κοντά στον Άγιο Λουκά και η Μαιευτική Κλινική του Γ.  Χορμόβα.

        Αντίθετα, τη δεκαετία του ’30 ιδρύονται και κατασκευάζονται εξαρχής τα κτίρια που προορίζονταν για Κλινικές. Αυτές διέθεταν περισσότερα κρεβάτια νοσηλείας, γιατρούς και προσωπικό. Τέτοιες ήταν οι Κλινικές του χειρουργού Ζάχου Ζάχου (το 1931), του παθολόγου Κων. Καρυαμπά (το 1933), του παθολόγου Νικ. Αναστασίου (το 1936) στην οδό Βύρωνος, του παθολόγου Ξενοφ. Μανούκου (το 1936) στην οδό Βενιζέλου και Πατρόκλου, κ.ά. Μερικές διέθεταν και εξωτερικό ιατρείο για εξέταση ασθενών.

      Ιδιαίτερα αναφέρουμε τις μαιευτικές-γυναικολογικές Κλινικές τουλάχιστον των δύο μεγαλύτερων ανταγωνιστών[20] - κλινικαρχών του Ευστ. Γκλέτσου και του Λουκά Τσαγκάρη. Αυτές είχαν περισσότερα δωμάτια νοσηλείας και 1-2 χειρουργεία, με περισσότερο προσωπικό (νοσοκόμες, μαγείρους, κ.ά.).

       Μεταπολεμικά και κυρίως μετά το 1950, κυριαρχεί το κρατικό σύστημα υγείας με τη λειτουργία των 2 Νοσοκομείων της Λαμίας (Γενικό και Σανατόριο). Λίγες κλινικές εξακολουθούν να λειτουργούν (Νικ. Κοντογιάννη, Ιωάν. Παπασιοπούλου, Ευστ. Γκλέτσου, Λουκά Τσαγκάρη, κ.ά.). Δημιουργούνται όμως και πάλι Ιδιωτικές Κλινικές από νεότερους γιατρούς όπως : Γ. Δερβενούλα, Αδελφούς Σκουτέλη, Ηρακλή Τσακατίκα, Παν. Μανδρέκα, Κων. Τσεκούρα, Σπυρίδωνα,  Ξυδιά, Πολύζο-Λάμπρου, Αθ. Γ. Μπουργανό, Σπ. Κατσάνο, κ.ά.

Ιδιώτες γιατροί[21]

     Στο 19^ο αιώνα και συγκεκριμένα τη χρονική περίοδο 1835-1881, άσκησαν[22] το λειτούργημα του γιατρού στην ακριτική τότε Λαμία πάνω από 30 γιατροί.

      Στο πρώτο μισό του 20^ου  αιώνα, ο αριθμός των γιατρών στην πόλη είναι σημαντικός. Φτάνει - ίσως και να υπερβαίνει - τους 66! Δεν έχουμε αριθμούς από άλλες πόλεις την αντίστοιχη χρονική περίοδο για να συγκρίνουμε. Σχεδόν όλοι οι γιατροί είναι παθολόγοι (ήταν η βασική ειδικότητα του πτυχίου τους, τα χρόνια εκείνα), με εξαιρέσεις τους ακτινολόγους, μικροβιολόγους, χειρούργους, δερματολόγους και 1 οφθαλμίατρο.

    Εκτιμούμε ότι υπερκάλυπταν τις ανάγκες του πληθυσμού, τότε, που μαστιζόταν από ασθένειες (ελονοσία και φυματίωση), από κακές συνθήκες υγιεινής, κακή ή μειωμένη διατροφή και περιορισμένα, έως φτωχά, οικονομικά.

- Παθολόγοι: Αναγνώστου Αθ., Αναστασόπουλος Γεώργ., Αντωνολουκάς Λουκ., Βερδέλη Ασημ., Γαλατάς Κων., Γαρδίκης Χρόνης, Γρεβενίτης…, Γρηγορόπουλος Γρηγ., Δαγλαρίδης Επαμ., Δερβενούλας Γεώργ., Δρίβας Γεώργ., Ζούκας Νικ., Καββάδης Νικ., Καλύβας Δημ., Καρανάσος Ελευθ., Καρπούζας Δημοσθ., Κηλαϊδώνης Κ., Κοντογεώργος. Χρ., Κοντογιάννης Δημήτριος, Κοντογιάννης Νικ., Κούρος Παν., Κοψαχείλης Ευάγ., Μανδρέκας Παν., Μανούκος Ξενοφ., Μασούρας Θεόδ., Μητρόπουλος Παναγ., Μουσάτος Χαρ., Μπαρμπούτης Ανάργ., Μπαρτσώκας Σπυρ., Μυρεσιώτης Ευάγ., Νέτσος Δ., Οικονόμου Βασ., Παπαδήμας Ηλίας, Παπαδόπουλος Ι., Παπακώστας Σπυρ., Παπαποστόλου Βασ., Παπαχρήστος Κων., Πενταγιώτης Θωμάς, Πολίτης Γεώργ. Πολυμερόπουλος Κων., Ρίζος Δημ., Στεφόπουλος Αθ., , Στεφόπουλος Χαρ., Τζαμάλας Κων., Τριανταφύλλου Τρ., Τσουκαλάς Ευστ., Φίλης Αντώνιος.

Χειρουργοί: Βακαλόπουλος Παν., Ζάχος Ζαχ., Σκουτέλης Χρ., Παπασιόπουλος Ιωάν.

Ω.Ρ.Λ.: Ρουσσόπουλος Ιωάν. Κ.[23]

Μαιευτήρες-Γυναικολόγοι: Αναστασίου Νικ., Γκλέτσος Ευστ., Παναγιωτόπουλος Παν. Πεζάς Αντ., Τσαγκάρης Λουκάς, Χορμόβας Γ.

Ακτινολόγοι: Βέλλιος Νικ., Τσιμπούρης Σταύρος.

Μικροβιολόγοι: Μακρυναίου Ειρ., Μιχαλόπουλος Βασ., Παπασιοπούλου-Χουρμουζιάδου Νίκη, Σκουτέλης Θεμ.

Δερματολόγοι-αφροδισιολόγοι: Αθανασίου Νικ., Κουνούπης Αποστ.

Οφθαλμίατρος: Κρίθινος Αθανάσιος

     Μέχρι το 1936, οι γιατροί δεν είχαν ιδιωτικά ιατρεία. Όταν τους καλούσαν, με τα απαραίτητα εργαλεία και υλικά (όπως πιεσόμετρο, θερμόμετρο, σύριγγες, φάρμακα άμεσης ανάγκης, κ.λ.π.) σε μια τσάντα, πήγαιναν στα σπίτια κι εξέταζαν τους ασθενείς. Μετά έπρεπε οι ενδιαφερόμενοι, με τη σχετική ιατρική συνταγή, να βρουν ένα φαρμακείο για προμήθεια των απαραίτητων φαρμάκων.

    Συνήθως, οι γιατροί (παθολόγος, παιδίατρος, κ.ά.) περίμεναν την πελατεία τους στο χώρο του Φαρμακείου[24]. Το ωράριο ήταν ελεύθερο για γιατρούς και για ασθενείς, όσες ώρες δούλευε το φαρμακείο. Εκεί μπορούσαν σε μικρά ιδιαίτερα δωμάτια – καμαράκια – να δέχονται και εξετάζουν τους ασθενείς. Αυτοί μετά προμηθεύονταν αμέσως και τα φάρμακά τους. Μετά το 1936-37 οι γιατροί έφυγαν από τα φαρμακεία κι άνοιξαν δικά τους ιατρεία.

    Οι ιατρικές συνταγές του καιρού εκείνου ήταν αναλυτικές σε δοσολογίες των δραστικών φαρμακευτικών υλικών, ανάλογα με το ιατρικό περιστατικό, την κατάσταση του οργανισμού και την ηλικία των ασθενών, που έπρεπε να εκτελέσει με ακρίβεια ο φαρμακοποιός. Στα μεταπολεμικά χρόνια και περισσότερο σήμερα, οι ιατρικές συνταγές περιλαμβάνουν εμπορικές ονομασίες έτοιμων και συσκευασμένων φαρμάκων.

  Η πληρωμή του γιατρού στη Λαμία γινόταν συνήθως με χρήματα. Στα χωριά μας λειτουργούσε η κοντότα[25]. Ήταν μια ετήσια συμφωνία που έκανε ο αγροτικός γιατρός με τους ντόπιους, σ’ ένα χωριό, ώστε οι ασθενείς να εξετάζονται όλο το χρόνο απ’ το γιατρό. Για αμοιβή θα έδιναν ένα συνολικό ποσό (εφάπαξ) σε χρήματα (όσοι είχαν) μετά τη σοδειά από σιτάρια, καλαμπόκια, φρούτα, ελιές ή λάδια, κλπ., ή αλλιώς σε είδος, όπως π.χ. 100 κιλά σιτάρι, αρνί το Πάσχα, φρούτα το καλοκαίρι, κλπ.

š-----

Θέση και αριθμός φαρμακείων

       Τα πρώτα φαρμακεία της Λαμίας λειτούργησαν στο κέντρο της πόλης, που ορίζεται από την (αρχαιότερη) πλατεία Ελευθερίας. Αυτά ήταν του Βασ.  Περραιβού και του Ευστ. Ιατρού. Με την είσοδο του 20^ου αιώνα και την οικιστική ανάπτυξη της πόλης έγινε απαραίτητη η μεταστέγαση των φαρμακείων στα πλέον εμπορικά σημεία της, όπως στην οδό Ρήγα Φεραίου (όπου μεταστεγάστηκε το Φαρμακείο Νικ. Λαχανοκάρδη και μετά Γεωργ. Πιπιλίγκα) ή καλύτερα στο Σταροπάζαρο δηλ. στη σημερινή Πλατεία Πάρκου, όπου γινόταν το εβδομαδιαίο και ετήσιο παζάρι, συγκεντρώνοντας πολύν κόσμο.

     Ήδη βρισκόταν εκεί το Φαρμακείο του Δράκου, πριν το αναλάβει ο Νικ. Δασκαλόπουλος. Την ίδια πλατεία επιλέγουν για τα φαρμακεία τους οι: Παναγ. Τομαράς και από νέα μεταστέγαση ο Γεώργ. Πιπιλίγκας. Αργότερα ιδρύονται εδώ τα Φαρμακεία του Νικολ. Βαλατσού και του Βασιλ. Καϊλάνη, ενώ μεταφέρει το δικό του και ο Βασ. Παπαγεωργίου (πρώην Ιωάν. Μαχαιρά) από την Πλατεία Λαού.

    Με εξαιρέσεις, τα Φαρμακεία των Στυλ. Αναστασίου και Θρασ. Λεβαδίτη, που έμειναν εκτός πλατειών, τα περισσότερα βρίσκονταν στην Πλατεία Πάρκου. Μόνο το Φαρμακείο του Φωκ. Ζαγγογιάννη και των κληρονόμων του παρέμεινε στην πλατεία Ελευθερίας.

    Ο αριθμός των φαρμακείων κάθε τόπου καθοριζόταν με βάση τον πληθυσμό. Έτσι το επάγγελμα ή λειτούργημα του φαρμακοποιού ήταν αριθμητικά κλειστό, δηλ. ο αριθμός αδειών ήταν καθορισμένος και μια άδεια μεταβιβαζόταν από έναν σε άλλο. Βέβαια, η μεταβολή (αύξηση) πληθυσμού, μετά από κάθε νέα απογραφή, επέτρεπε νέες άδειες. (βλέπε διπλανό πίνακα ).

    Για χρονικό διάστημα μισού αιώνα, ο αριθμός φαρμακείων της Λαμίας παρέμεινε σταθερός στα 8-9 (έκλεισε το Φαρμακείο Στυλ. Αναστασίου) και δέκατο έγινε το φαρμακείο Αλκιβ. Παπαευθυμίου (μεταπολεμικά).

  Την περίοδο της δικτατορίας, άνοιξε το επάγγελμα (δεν εξαρτιόταν πλέον από το πληθυσμιακό κριτήριο) και δόθηκαν άδειες ίδρυσης φαρμακείων σε πολλούς. Τότε αυξάνεται πολύ ο αριθμός τους. Ενδεικτικά για το νομό[26] Φθιώτιδας[27] έχουμε :

 

   Σήμερα[28] στον Καποδιστριακό Δήμο Λαμίας υπάρχουν 52 φαρμακεία (πιθανά ήδη αυξήθηκε ο αριθμός αυτός).

   Οι  γύρω κωμοπόλεις (πάλι με βάση τον πληθυσμό τους) είχαν από ένα τουλάχιστον φαρμακείο. Σπάνια και μαζί ενδιαφέρουσα περίπτωση αγάπης και προσφοράς στην ιδιαίτερη πατρίδα του είναι αυτή του φαρμακοποιού Βασιλείου Κ. Πολίτη[29]. Ίδρυσε το 1933 Φαρμακείο[30] στην Παλαιοβράχα, εξασφαλίζοντας στο χωριό του και μόνιμη εγκατάσταση γιατρού.

   Στο Δομοκό, το 1929, ήταν φαρμακοποιός ο Θεόδωρος Παναγιωτίδης. Μια νύχτα του Ιουλίου 1929, απολύμανε με φλιτ το δωμάτιό του (για τα κουνούπια  πιθανότατα) και το πρωί βρέθηκε νεκρός, μάλλον από ασφυξία.
    Φυσικά υπήρχαν φαρμακοποιοί[31] χωρίς ιδιόκτητο φαρμακείο. Δίνουμε ένα πίνακα του 1934, με ονόματα των φαρμακοποιών[32] της Λαμίας. Στη στήλη «κλάσις» κατατάσσονται οι φαρμακοποιοί, με βάση το ετήσιο εισόδημά τους  και στην τελευταία στήλη «δραχ.», είναι το ποσό[33] που πρέπει να πληρώσει καθένας (φόρος επιτηδεύματος). Φαίνεται αμέσως ότι τη μεγαλύτερη κίνηση συγκέντρωναν τα Φαρμακεία Δασκαλοπούλου και Πιπιλίγκα, ενώ ακολουθεί η Φαρμακεμπιορική Εταιρεία Λαμίας (Κάιλας) και το Φαρμακείο Λεβαδίτη. Στη συνέχεια γράφει Μ(αρίκα) Τομαρά – τη γυναίκα του Παναγ. Τομαρά – εφόσον ο Π. Τομαράς είχε πεθάνει το 1931.

     Τα Φαρμακεία (τουλάχιστον τα μεγάλα) εκείνου του καιρού  δούλευαν σε 24ωρη βάση. Στα μεγάλα μόνο φαρμακεία, πάντα[34] το βράδυ υπήρχε ένας υπάλληλος, εξυπηρετώντας περιπτώσεις ανάγκης. Φυσικά, κάθε νύχτα, υπήρχε ένα διανυκτερεύον[35] φαρμακείο (βλ. διπλανό πίνακα[36], του 1933). Από τα γειτονικά χωριά, όσοι έρχονταν τη νύχτα και περίμεναν το γιατρό την άλλη μέρα, κοιμόντουσαν στο φαρμακείο (όπως π.χ. οι Σπαθουλαίοι[37] από τη Δαμάστα[38] (Κοτσέκι) που έστρωναν και κοιμόντουσαν κάτω στο πάτωμα.

    Μέχρι το 1936-37, τουλάχιστον τα μεγαλύτερα φαρμακεία Δασκαλοπούλου, Πιπιλίγκα, Τομαρά, κ.ά. είχαν 2-3 καμαράκια (μικρά δωμάτια), όπου οι γιατροί εξέταζαν τους ασθενείς. Το φαρμακείο είχε διαθέσει έναν υπάλληλό[39] του (κάποιον μικρό συνήθως) για τις ανάγκες των γιατρών. Κάθε φαρμακοποιός έπρεπε να έχει 1-2 βοηθούς.

      

         Περιγράφοντας ένα Φαρμακείο

    Το μεγάλο παραδοσιακό Φαρμακείο των αρχών του 20ού αιώνα βρισκόταν συνήθως στο ισόγειο κάποιου πετρόκτιστου ψηλοτάβανου διώροφου κτιρίου με στέγη (όπως ήταν τότε σχεδόν όλα τα κτίρια του κέντρου). Η θέση του έπρεπε να είναι κεντρική σε πλατεία ή σε εμπορικό δρόμο της πόλης. Οι πόρτες και οι εξωτερικές προθήκες είχαν τζάμια και δικτυωτό μεταλλικό πλέγμα που ανεβοκατέβαινε σαν ρολό ασφαλείας.

      Μπαίνοντας στο εσωτερικό του γινόταν αισθητή η υποβλητικότητα του χώρου,  που  διέθετε κύρος και απέπνεε σεβασμό.  Στο μέσον υπήρχε ο μακρύς μαρμάρινος πάγκος. Από κάτω και γύρω στους τοίχους όμορφα ξυλόγλυπτα ράφια, με τζάμια που κλείνουν. Σε σειρά τα πορσελάνινα, γυάλινα, μεταλλικά ή ξύλινα βάζα με καπάκι, για τις φαρμακευτικές ουσίες. Όλα με ετικέτες και καλλιγραφημένα γράμματα. Σε προσιτό σημείο του πάγκου ο ζυγός ευπαθείας έτοιμος να χρησιμοποιηθεί.

      Πίσω απ’ τον πάγκο, επικοινωνούσε ο χώρος αυτός με άλλο μικρότερο (παρασκευαστήριο), που ήταν αποθήκη πρώτων υλών, είχε μικρότερο πάγκο ή κάποιο τραπέζι για την παρασκευή των φαρμάκων και σε ασφαλές σημείο φυλάσσονταν κάποια επικίνδυνα υλικά. Εκεί οι βοηθοί, αλλά και ο φαρμακοποιός θα ετοίμαζαν αλοιφές με γουδιά, θα έπαιρναν σιρόπια, που ήταν αποθηκευμένα σε μεγαλύτερα δοχεία μέσα στο χώρο αυτό. Η μυρωδιά των διαφόρων ουσιών   από τα αρωματικά φυτά (βότανα) μέχρι και τις κολόνιες ήταν χαρακτηριστική.

    Βέβαια σε μια πόλη υπήρχαν κτίρια μεγάλα και μικρότερα, μερικά σε νεοκλασικό στυλ κι άλλα απλά, σε κτίρια με περισσότερους ορόφους και άλλα μόνον ισόγεια. Έτσι στο ισόγειο διώροφης οικοδομής ήταν τα φαρμακεία Δασκαλοπούλου, Τομαρά, Πιπιλίγκα, Παπαγεωργίου και Παπαευθυμίου, ενώ σε ισόγεια κτίρια ήταν των Λεβαδίτη, Κατσούδα[40], Παπαδοπούλου και Ζαγγογιάννη.

      Κάθε φαρμακείο διέθετε 1-2 μικρά δωμάτια (καμαράκια) για την εξέταση των ασθενών από τους γιατρούς,. Επίσης υπήρχε τουλάχιστον ένας ξύλινος καναπές με ένα τραπεζάκι (μικρό σαλόνι) για τους γιατρούς[41] που περίμεναν την πελατεία και κάποιους πελάτες που είχαν χρόνο. Τα χρόνια εκείνα οι ρυθμοί ήταν πιο βραδείς, οι άνθρωποι κινούνταν στην πόλη με τα πόδια και συναντούσε συχνά ο ένας τον άλλο.

     

3. Φαρμακείο και παραγωγή φαρμάκων

     Μέχρι τον πόλεμο του ’40, το φάρμακο δεν ήταν έτοιμο προϊόν στο ράφι του φαρμακείου, για να δοθεί κατευθείαν στον ενδιαφερόμενο. Ο φαρμακοποιός έπρεπε να το παρασκευάσει από πρώτες ύλες που τις προμηθευόταν από αντιπροσωπείες των Αθηνών[42] ή έκανε εισαγωγή[43] από το εξωτερικό[44] (για μεγαλύτερες ποσότητες).

Από διαφήμιση φαρμάκου (1934)

   Τότε στα φαρμακεία υπήρχαν πολλές ουσίες. Όλα τα φάρμακα ήταν από φυτικές ουσίες κυρίως, δηλ. δεν ήταν όπως σήμερα συνθετικά. Βάση τους ήταν οι δρόγες[45] (δηλ. βότανα), που ήταν οι δραστικές ουσίες. Σε ευρεία χρήση ήταν τότε το κινίνο (υπήρχε σε σκόνη και ενέσιμο). Υπήρχαν επίσης μέταλλα  όπως Βάριο, Κάλιο, κ.λ.π., αλλά και άλλα, όπως αρσενικό.

    Τα φαρμακευτικά υλικά χωρίζονταν σε στερεά (σκόνες) και σε υγρά. Έρχονταν σε ωραίες συσκευασίες σε κουτιά ή δοχεία, μεταλλικά ή γυάλινα. Τα κινίνα ήταν πάντα σε μετάλλινα, ενώ τα υγρά σε γυάλινα. Έτοιμες αλοιφές δεν υπήρχαν τότε. Τις έφτιαχναν όλες οι φαρμακοποιοί (με τους βοηθούς) σε ειδικά γυάλινα γουδιά (όχι πορσελάνινα).

     Στα υγρά φάρμακα, έχουμε τα σιρόπια. Στο φαρμακείο, ή καλύτερα στο σπίτι, ετοίμαζαν τα εκχυλίσματα, βράζοντας τα κατάλληλα βότανα σε ειδικό χάλκινο σκεύος. Μετά ετοίμαζαν (με ανάμειξη) σε διαφορετικά μπουκάλια τα σιρόπια προσθέτοντας κινίνο σε διαφορετική αναλογία (1,5 ή 2 ή 3 ή 4%, κλπ.) για διαφορετική χρήση (π.χ. για βήχα, κ.ά.) ανάλογα με την ιατρική συνταγή.

    Για τις σκόνες (ανάμειξη δραστικών ουσιών) χρησιμοποιούσαν πολύ το ζυγό ευπαθείας (το φαρμακευτικό ζυγό). Ετοίμαζαν τις ποσότητες και αναλογίες της ιατρικής συνταγής και μετά τις έκλειναν σε χαρτάκι σαν φάκελο (δεν υπήρχαν τότε πλαστικά σακουλάκια). Συνήθως κάθε Παρασκευή έφτιαχναν πολλά τέτοια σκονάκια για τους πελάτες του Σαββάτου (εφόσον έρχονταν στη Λαμία για ψώνια). Από τις πρώτες δεκαετίες του 20^ου αιώνα, το κινίνο κυκλοφορούσε σε χάπια (είχαν πολύ πικρή γεύση).

     Μέχρι και τη δεκαετία του ’30 , δεν υπήρχαν εμβόλια. Επίσης έτοιμα φάρμακα υπήρχαν μόνον 3! Πιο γνωστή ήταν τότε η Εξανωφέλη (δηλ. κινίνο). Η πενικιλίνη άργησε να έρθει.

     Οι πελάτες κάθε φαρμακείου ήταν σταθεροί και είχαν μεγάλη εμπιστοσύνη στο Φαρμακοποιό, ισοδύναμη με αυτή προς το γιατρό. Για τα περιορισμένα έως ανύπαρκτα χρήματα των ανθρώπων του 19^ο αιώνα όσο και κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού, οι τιμές των φαρμάκων ήταν υψηλές. Γι’ αυτό χαρακτηρίζοντας κάτι ακριβό προέκυψε η έκφραση «Φαρμακείο είναι!» Πάντως την περίοδο του Μεσοπολέμου οι τιμές των φαρμάκων συγκρατήθηκαν σε σχετικά υποφερτά επίπεδα. Σ’ αυτό συνετέλεσε και η διατίμηση των φαρμάκων, που εφαρμόστηκε από νωρίς.

         Οι πελάτες (κυρίως αγρότες ή κτηνοτρόφοι) έπαιρναν τα φάρμακα με χρέος, δηλ. είχαν ανοιχτό λογαριασμό στο φαρμακείο και, όταν πληρώνονταν από τα γεννήματα (πουλώντας σιτάρι, καλαμπόκι ή ζώα), τότε εξοφλούσαν το λογαριασμό τους. Ήταν όλοι λίγο-πολύ γνωστοί, είχαν κάνει και αρκετές «κουμπαριές» μεταξύ τους, ο λόγος τους ήταν συμβόλαιο και η αξιοπιστία τους μεγάλη.

     Την περίοδο της Κατοχής (1941 και μετά) στο πίσω μέρος του φαρμακείου ο Ανάργυρος Πιπιλίγκας[46] είχε 3 βαρέλια, όπου έβαζε δημητριακά (σιτάρι, καλαμπόκι, κ.ά.), επειδή αναγκάστηκε (λόγω του πληθωριστικού νομίσματος ή της έλλειψης χρήματος) να πουλά φάρμακα με είδος. Ο ίδιος τρόπος στις συναλλαγές είχε γενικευτεί όχι μόνο στα φαρμακεία, αλλά σε όλη την αγορά, τη δύσκολη αυτή περίοδο.

         Το Φαρμακείο ως χώρος πρωτοβάθμιας παροχής υγείας

    Για τους ανθρώπους που αντιμετώπιζαν κάποιο πρόβλημα υγείας , η πρώτη σκέψη ήταν να αποταθούν στο γνωστό φαρμακοποιό τους (πήγαινε ο άντρας της οικογένειας και μαζί το άρρωστο μέλος της κι αν ήταν μικρό παιδί και η μάνα του). Εκεί, γιατροί με διαφορετικές ειδικότητες (παθολόγος, παιδίατρος, κ.ά.) περίμεναν τους  πελάτες (είχαν καθορίσει ωράριο που δέχονταν). Ο φαρμακοποιός του σύσταινε[47] – αν δεν τους ήξερε – τους γιατρούς και επέλεγε το γιατρό της αρεσκείας του. Ακολουθούσε η εξέταση σε μικρό ιδιαίτερο δωμάτιο (καμαράκι) του φαρμακείου. Μετά τη διάγνωση, ο φαρμακοποιός εκτελούσε την ιατρική συνταγή και, αφού προμηθευόταν τα φάρμακα, έφευγε.

     Τα επείγοντα περιστατικά σχεδόν πάντα προσέφευγαν στο Φαρμακείο. Εκεί, αν δεν βρίσκονταν γιατροί, τους καλούσε ο φαρμακοποιός  τηλεφωνικά ή στέλνοντας ένα μικρό. Τα μικρά χειρουργικά περιστατικά αντιμετωπίζονταν επιτόπου. Οι γιατροί είχαν μαζί τους τα απαραίτητα εργαλεία, το δε φαρμακείο διέθετε τα αναγκαία υλικά. Αν ήταν νύχτα, τότε ο υπάλληλος που έμενε τη νύχτα, τηλεφωνούσε κι ερχόταν ο φαρμακοποιός και μετά ο γιατρός για αντιμετώπιση του περιστατικού. Σε αυτοκινητιστικά δυστυχήματα ή σε περισσότερα από ένα περιστατικά, ο φαρμακοποιός καλούσε περισσότερους γιατρούς (κυρίως χειρούργους) που επιλαμβάνονταν αμέσως.

      Αλλιώς, ο άνθρωπος μεταφερόταν στο σπίτι του γιατρού που ήταν και υποτυπώδης κλινική, όπου είχε τα απαραίτητα για μικροεπεμβάσεις (όπως ράψιμο πληγών, αφαίρεση αμυγδαλών, σκωληκοειδίτιδας, κ.ά.). Τη δεκαετία του ’30 οι ιδιωτικές κλινικές είχαν καλύτερη οργάνωση.

     Τα σοβαρότερα περιστατικά μεταφέρονταν σε νοσοκομεία της Αθήνας.

Το φαρμακείο ως κοινωνικός χώρος

       Οι πλατείες Ελευθερίας, Λαού και κυρίως του Πάρκου ήταν κεντρικά σημεία της πόλης και ιδιαίτερα στον 20ό αιώνα με μεγάλη εμπορική κίνηση (μαζί με την πλατεία Λαού αποτελούν το ιστορικό και εμπορικό της κέντρο). Η ευαισθησία αλλά και η ανάγκη του κόσμου για θέματα υγείας προσέδιδε (όπως και τώρα) κύρος στους γιατρούς και τους φαρμακοποιούς, που ήταν πάντα από τα πλέον προβεβλημένα πρόσωπα σε κάθε τόπο. Ειδικά τα παλιότερα χρόνια, με μικρότερο πληθυσμό, οι κάτοικοι ενός τόπου δημιουργούσαν μεγάλο κύκλο γνωριμιών.

      Το πέρασμα απ’ το φαρμακείο – που βρισκόταν σε κεντρικό και εμπορικό σημείο – ήταν συνηθισμένο. Η συζήτηση με τους γιατρούς, που περίμεναν τους ασθενείς, για τα νέα της ημέρας ήταν απαραίτητη, εφόσον έλειπαν τα μέσα ενημέρωσης (εκτός από κάποιες εφημερίδες που τις διάβαζαν λίγοι). Γινόταν το απαραίτητο κολατσιό των γιατρών, που συνοδευόταν – ενίοτε – από ούζο σαν κέρασμα στη συντροφιά.

       Οι άντρες, που συνόδευαν κάποια μέλη της οικογένειάς τους για να εξεταστούν από γιατρό, έπιαναν κουβέντα στο χώρο αναμονής του φαρμακείου, δημιουργούσαν γνωριμίες, μετέφεραν τα νέα του χωριού τους κι άκουγαν τα νέα της πόλης. Κάποιες από τις γνωριμίες αυτές είχαν αίσια έκβαση καταλήγοντας σε κουμπαριές.

     Εκτός των καφενείων, όπου οι πολιτικές συζητήσεις ήταν έντονες και μερικές φορές κατέληγαν σε καυγάδες, στο χώρο του φαρμακείου γινόταν και ποιοτική συζήτηση για ιδεολογικά πολιτικά ή κοινωνικά θέματα. Στο φαρμακείο του Βασίλη Παπαγεωργίου, που ήταν στέλεχος του κεντρώου και προοδευτικού πολιτικού χώρου συγκεντρώνονταν ιδεολογικοί φίλοι ή και αντίπαλοι και γίνονταν ενδιαφέρουσες συζητήσεις. Μερικές φορές κατέληγαν σε υποψηφιότητες για τις δημοτικές ή και τις βουλευτικές εκλογές. Άλλα φαρμακεία είχαν πελατεία της «πάνω πλατείας[48]», ενώ άλλα της «κάτω πλατείας».

     Η ανάδειξη των φαρμακοποιών σε αξιώματα, κυρίως στο χώρο της τοπικής αυτοδιοίκησης ήταν αρκετά συχνή. Συγκεκριμένα Δήμαρχοι Λαμίας διετέλεσαν ο εκλεγμένος Στυλιανός Αναστασίου με ιδιόκτητο φαρμακείο (1914-25) και ο διορισμένος - την περίοδο Μεταξά - Νικόλαος Δουδουμόπουλος (1937-40). Δημοτικός σύμβουλος με πολλαπλές θητείες εκλέχτηκε ο φαρμακοποιός Βασίλειος Παπαγεωργίου (1951-54, 1955-59, 1964-67, 1974-78). Δύο φορές εκλέχτηκαν ο Θρασύβ. Λεβαδίτης (1925-29, 1929-34) και η Στέλλα Παπαευθυμίου (1978-82, 1998-2002).  Από μια φορά εκλέχτηκαν οι φαρμακοποιοί : Παναγ. Τομαράς (1925-29), Νικ. Κατσούδας (1955-59), Ανάργυρος Πιπιλίγκας (1959-64) και Ελευθέριος Δασκαλόπουλος (1974-78).

Αναλυτική παρουσίαση των Φαρμακείων

Φαρμακείο Βασιλείου Α. Περραιβού :  Βρισκόταν στην πλατεία Ελευθερίας. Υπάρχει καταγραφή[49] του 1875. Δεν μας είναι γνωστά άλλα στοιχεία.

-------------

Φαρμακείο  Ευσταθίου Ιατρού :  Ήταν πολύ παλιό φαρμακείο[50], από τα πρώτα της πόλης.

      Μετά την απελευθέρωση της Λαμίας απ’ τους Τούρκους ήρθε από το Δομοκό στη Λαμία με την οικογένειά του ο Δημητρούλης Ιατρού[51]. Από τα παιδιά του, ο Αριστοτέλης έγινε δικηγόρος στη Λαμία[52] και μετά στη Λάρισα, οι Ευστάθιος[53] και Κωνσταντίνος ήταν φαρμακοποιοί στη Λαμία από το 1848, ο δε Λεωνίδας[54] έγινε δημοτικός εισπράκτορας. Το Φαρμακείο[55] βρισκόταν στην βορειοανατολική πλευρά της Πλατείας Ελευθερίας .

 

Το Φαρμακείο Ιατρού (στα αριστερά) στην Πλατεία Ελευθερίας.

 Την Ευθυμία, κόρη του Δημητρούλη Ιατρού παντρεύτηκε ο Κωνσταντίνος Ζαγγογιάννης[56], Ευρυτανικής καταγωγής και στρατιωτικός γιατρός[57], που ήταν Διευθυντής του Νοσοκομείου Λαμίας[58]. Παιδιά τους ήταν: ο Δημήτριος (1859-1904), που σπούδασε και έγινε τακτικός Καθηγητής Παιδαγωγικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, η Ελένη, οι δίδυμοι αδελφοί[59] Φωκίων και Γεώργιος (γεν. το 1863) και η Μαριγώ. 

Το Φαρμακείο Ζαγγογιάνη δίπλα στο τριώροφο κτίριο  του ξενοδοχείου «Αχίλλειον» (φωτ. 1918)

    Ο Φωκίων σπούδασε φαρμακοποιός στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και μαζί με τον αδελφό του Γεώργιο[60] ανέλαβαν[61] το φαρμακείο[62] του θείου τους. Η μεταβίβαση πρέπει να έγινε στα μέσα[63] της 10ετίας 1890-1900. Ο Φωκίων παντρεύτηκε και απέκτησε δυο παιδιά: την Ευθυμία  που έγινε φαρμακοποιός (μετά σύζυγος του Στεργίου Αστερίου Χατζηχρήστου[64]) και τον Κωνσταντίνο, που έγινε πολιτικός μηχανικός. Η κόρη του Φωκίωνα Ζαγγογιάνη, η Ευθυμία, που  ανέλαβε μετά το Φαρμακείο, ήταν η πρώτη γυναίκα[65] φαρμακοποιός[66] στη Λαμία.

   Στις δημοτικές εκλογές του 1929, σε ηλικία 66 ετών, ο Φωκίων Ζαγγογιάννης[67] εδέχθη να κατέλθει σαν υποψήφιος πάρεδρος[68], με το ψηφοδέλτιο του Αθαν. Γραμματίκα, χωρίς επιτυχία. Στις 19 Αυγούστου 1932 πέθανε[69], στη Λαμία.

     Το κτίριο όπου στεγαζόταν το φαρμακείο (ιδιοκτησίας Δρίτσα) βομβαρδίστηκε από τους Γερμανούς τη Μεγάλη Παρασκευή 18 Απριλίου 1941 και καταστράφηκε.

     Το 1948 η άδεια του φαρμακείου αγοράστηκε από τον Ιωάννη Σκύφτη (που πριν είχε φαρμακείο στην Πελασγία) συνεχίζοντας τη λειτουργία του στην πλατεία Λαού (γωνία με οδό Καλύβα Μπακογιάννη). Το 1955 όμως ο φαρμακοποιός Ιωάννης Σκύφτης[70] πέθανε πρόωρα σε ηλικία 55 ετών. Οι κληρονόμοι του το διατήρησαν μέχρι το 1965, οπότε το μεταβίβασαν στη φαρμακοποιό Χριστιάνα Αθανασιάδου[71] σύζυγο Στυλιανού Σκύφτη.  Τον Οκτώβριο του 1993, λόγω συνταξιοδότησης, το Φαρμακείο μεταβιβάστηκε στο φαρμακοποιό Κώστα Λασπιά και λειτουργεί μέχρι σήμερα.

Παναγ. Τομαράς

Φαρμακείο Παναγιώτη Ι. Τομαρά : Ο Παναγιώτης Ι. Τομαράς[72] γεννήθηκε στη Λαμία. Η μητέρα του καταγόταν (μάλλον) από τη Δίβρη. Σπούδασε φαρμακοποιός[73]. Παντρεύτηκε τη Μαρίκα Στουγιάννη ή Αναστασίου. Ο Παναγιώτης Τομαράς άνοιξε Φαρμακείο πρώτα στο Δαδί (Αμφίκλεια), επειδή δεν είχε θέση[74] στη Λαμία. Γύρω στα 1914-15 περίπου[75] άνοιξε στη Λαμία[76] το γνωστό Φαρμακείο, στην Πλατεία Σιταγοράς γωνία με οδό Καραγιαννοπούλου και στο ανώγειο (α΄ όροφος) ήταν το σπίτι του. Όλα αυτά ήταν με ενοίκιο, εφόσον το κτίριο ήταν ιδιοκτησία του γιατρού Νικ. Αθανασίου. 

Στην Πλατεία Πάρκου (1938) αριστερά στη γωνία είναι το Φαρμακείο Τομαρά.

    Απέκτησε 3 κόρες : Ελένη, Ιφιγένεια και Ελπίδα. Οι δύο (Ελένη και Ιφιγένεια[77]) σπούδασαν και έγιναν φαρμακοποιοί. Η Ελπίδα[78] έγινε βοηθός φαρμακοποιού (δεν σπούδασε) και εργαζόταν στο Φαρμακείο της οικογένειας. Ο Παναγιώτης Τομαράς, συμμετέχοντας στα κοινά της πόλης, εξελέγη δημοτικός σύμβουλος Λαμίας (1925-29) με δήμαρχο τον Ιωάννη Μακρόπουλο. Δυστυχώς, πέθανε νωρίς[79] στις 17-12-1931 (σε ηλικία 54 ετών). Η γυναίκα του,  μακροβιότερη, πέθανε σε ηλικία 100 ετών.

     Μετά το θάνατο του Π. Τομαρά, το Φαρμακείο ανέλαβαν οι τρεις κόρες του, που μόλις είχαν αποφοιτήσει. Η Ελένη παντρεύτηκε[80] τον Ανάργυρο Πιπιλίγκα το φαρμακοποιό. Το κράτησαν οι άλλες δύο, η Ιφιγένεια[81], που είχε πτυχίο φαρμακοποιού και άδεια φαρμακείου, με βοηθό την αδελφή της Ελπίδα, μέχρι τη συνταξιοδότησή τους.

     Στο φαρμακείο Τομαρά έκαναν ιατρείο οι γιατροί : Παναγιώτης Μητρόπουλος[82], Νίκος Κ. Καββάδης, Νικ. Ε. Αναστασίου, κ.ά. Επίσης έκανε ιατρείο[83] και ο κτηνίατρος Τηλέμαχος Μαρκουλής (1927).

     Σήμερα στον ίδιο χώρο[84] λειτουργεί το Φαρμακείο του Γεωργίου Κ. Πλιάτσικα.

Στυλ. Αναστασίου

Φαρμακείο Στυλιανού Κων. Αναστασίου: Άνοιξε το 1893. Βρισκόταν στη γωνία των οδών Διάκου και Αινιάνων (η βόρεια γωνία). Το κτίριο ήταν νοικιασμένο (ιδιοκτησίας Γρηγ. Ασημακοπούλου). Ο Στυλιανός Κ. Αναστασίου[85] είχε μόνιμη ασχολία με τα κοινά ως Δήμαρχος[86] Λαμίας και δεν βρισκόταν στο Φαρμακείο[87]. Το είχε αναλάβει ο γιος του Γεώργιος[88],  που ήταν φοιτητής φαρμακευτικής για πολλά χρόνια αλλά δεν πήρε πτυχίο[89]. Μετά το θάνατο[90] του Στ. Αναστασίου (στις 17-7-1949, σε ηλικία 84 ετών) το φαρμακείο του λειτούργησε για μικρό διάστημα με το πτυχίο φαρμακευτικής της κ. Ελένης Ανάργ. Πιπιλίγκα και τελικά, με απόφαση του Συλλόγου Φαρμακοποιών Λαμίας, η άδεια[91] περιήλθε στην οικογένεια Πιπιλίγκα – Τομαρά και το πρώην φαρμακείο Αναστασίου ενοποιήθηκε με το φαρμακείο Τομαρά.

Φαρμακείο Νικολάου Λαχανοκάρδη / Γεωργίου Πιπιλίγκα : Το Φαρμακείο Νικολάου Λαχανοκάρδη[92] (1830-1916)[93] (ή Λαχανόκαρδου) αρχικά βρισκόταν σε νοικιασμένο κτίριο της οδού Διάκου[94] και μετά σε άλλο κτίριο στην οδό Ρήγα Φεραίου[95], ανεβαίνοντας αριστερά, άγνωστης ιδιοκτησίας. Πρέπει να πρωτο-λειτούργησε την περίοδο 1855-60. Το 1900 ο Γεώργιος Πιπιλίγκας πήρε το πτυχίο της Φαρμακευτικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, με «λίαν καλώς». Το ίδιο έτος[96] αγόρασε το Φαρμακείο του Νικ. Λαχανοκάρδη.

     Ο Γεώργιος Πιπιλίγκας[97] γεννήθηκε στη Στυλίδα το 1870. Οι γονείς του ονομάζονταν Σπύρος (καταγόταν απ’ τον Όλυμπο) και Αικατερίνη. Πριν το 1910 παντρεύτηκε τη Μαρία Αδαμοπούλου (1879-1965). Απέκτησαν δύο αγόρια, το Σπύρο και τον Ανάργυρο.

   Το 1928[98], το Φαρμακείο μεταφέρθηκε σε άλλη θέση στην πλατεία Σιταγοράς (ή Πάρκου), σε νοικιασμένο κτίριο ιδιοκτησίας Γεωργ. Δροσοπούλου, όπου και παρέμεινε για πολλές δεκαετίες. Το 1935, ο Γεώργιος Πιπιλίγκας επείσθη να θέσει υποψηφιότητα για γερουσιαστής[99] με το Κόμμα των Φιλελευθέρων, αντιπροσωπεύοντας την ανατολική κυρίως Φθιώτιδα.

Γεώργιος Σπ. Πιπιλίγκας

 (υδατογραφία του ’30)

      Μέχρι το 1936, το Φαρμακείο διέθετε και 3 μικρά δωμάτια για την εξέταση των ασθενών από τους γιατρούς. Συνήθως εκεί έκαναν ιατρείο οι : Χαρίλαος Μουσάτος[100], Χρ. Κοντογεώργος, Δημοσθ. Αθ. Καρπούζας, Θωμάς Κ. Πενταγιώτης και Λουκάς Χ. Τσαγκάρης.

      Μετά τη συνταξιοδότηση του Γεωργίου Πιπιλίγκα[101] το έτος 1937, ανέλαβε το Φαρμακείο ο γιος του Ανάργυρος.  Ο Γεώργιος Πιπιλίγκας πέθανε στις 22-11-1943, σε ηλικία 73 ετών. Το Φαρμακείο συνέχισε τη λειτουργία του μέχρι το  1984, οπότε ο Ανάργυρος αποχώρησε κι αυτός, μετά από 51 χρόνια (εργαζόταν ήδη από το 1933) πίσω απ’ το μαρμάρινο πάγκο του Φαρμακείου. Έτσι το Φαρμακείο Λαχανοκάρδη και μετά δύο γενεών Πιπιλίγκα, έκλεισε οριστικά.

      Ο Ανάργυρος διετέλεσε πρόεδρος του Φαρμακευτικού Συλλόγου Λαμίας από το 1942[102] (διαδέχθηκε τον Ελ. Δασκαλόπουλο) σε πολλαπλές θητείες, συνολικής διάρκειας 25-30 ετών. Επίσης ίδρυσε τη Λαμιακή Λέσχη και ανέλαβε τη θέση του Προέδρου της για αρκετές θητείες. Εξελέγη δημοτικός σύμβουλος Λαμίας, με δήμαρχο τον Ιωάννη Παπασιόπουλο την περίοδο 1959-63. Διετέλεσε πρώτος διευθύνων σύμβουλος[103] του νέου Δημοτικού Θεάτρου Λαμίας. Πέθανε στις 19-12-2006, σε ηλικία 95 ετών.

Φαρμακείο Νικολάου Δασκαλοπούλου : Πρέπει να άνοιξε στα 1915 απ’ το Νικόλαο Δασκαλόπουλο (1889-1925). Γεννήθηκε στην Υπάτη το 1889. Γονείς του ήταν ο Χριστόδουλος Δασκαλόπουλος[104]  και η Αρετή Νικολάου Βαλατσού. Το Φαρμακείο υπάρχει στην ίδια θέση μέχρι και σήμερα. Το κτίριο επί πολλές δεκαετίες ήταν νοικιασμένο[105], εφόσον αποτελούσε ιδιοκτησία του Γρηγ. Δρόσου[106] Δροσοπούλου. Πριν απ’ το Δασκαλόπουλο, ήταν εκεί το Φαρμακείο[107] του Χρ. Δράκου[108]. Το 1915, ο φαρμακοποιός και αντιπρόσωπος του φαρμακείου Δράκου έκανε απόπειρα[109] αυτοκτονίας. Τότε έγινε και η μεταβίβαση της άδειας του φαρμακείου στο Νικόλαο Χριστ. Δασκαλόπουλο. Το 1925[110], ο Νικόλαος Δασκαλόπουλος[111] πέθανε πρόωρα (σε ηλικία 35 ετών), μετά από σοβαρά προβλήματα υγείας. Ο αδελφός του Ελευθέριος (1901-1990) ανέλαβε το φαρμακείο[112] που μόλις είχε πάρει το πτυχίο της Φαρμακευτικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Λίγο μετά πήρε την άδεια άσκησης επαγγέλματος φαρμακοποιού.

 Ο Ελευθέριος Δασκαλόπουλος (1901-1990) παντρεύτηκε την Ασπασία Αλ. Παπαρρόδου[113], που γεννήθηκε στην Υπάτη το 1913. Απέκτησαν 4 παιδιά (3 κόρες κι ένα γιο). Το γιο του ονόμασε Νικόλαο, δίνοντας το όνομα  του πρόωρα χαμένου αδελφού του. Ο Νικόλαος έγινε επίσης φαρμακοποιός, ανέλαβε το Φαρμακείο μετά τη συνταξιοδότηση του πατέρα του  κι έχει το Φαρμακείο μέχρι σήμερα. Ο Ελευθέριος Δασκαλόπουλος πέθανε στις 23/07/1990, στη Λαμία

      Το φαρμακείο είχε 2 βοηθούς. Μέχρι[114] το 1936, είχε τουλάχιστον δύο μικρά ιδιαίτερα δωμάτια για εξέταση των ασθενών από τους γιατρούς. Γιατροί που εξέταζαν ασθενείς στο Φαρμακείο Δασκαλοπούλου ήταν ο Ν. Κοντογιάννης, ο Σπύρος Μπαρτσώκας[115], Ανάργυρος Ν. Μπαρμπούτης,  Νίκος Κ. Καββάδης,  Ξενοφών Λ. Μανούκος[116] (ειδικός παθολόγος), κ.ά.

Φαρμακείο Νικ. Ελ. Δασκαλοπούλου (φωτ. 2006)

Φαρμακείο Ιωάννου Ν. Μαχαιρά[117]. Ήταν στη νότια γωνία της οδού Αποστόλη Κουνούπη (πριν λεγόταν οδός Τρούμαν) με την πλατεία Λαού. Το Φαρμακείο του, το 1934[118], πουλήθηκε[119] στο Βασίλειο Παπαγεωργίου[120]. Το έτος 1936, ο Βασίλειος Παπαγεωργίου το μετέφερε[121] στην πλατεία Σιταγοράς[122] ή Σταροπάζαρο (σημερινή πλατεία  Πάρκου), όπου βρίσκονταν και τα άλλα Φαρμακεία και ήταν πιο εμπορική από την πλατεία Λαού. Στη δεξιά γωνία της οδού Καλύβα – Μπακογιάννη, όπου πριν ήταν ο φούρνος του Ζιώγα, λειτούργησε[123] για πολλά χρόνια (ενοικιασμένο κτίριο ιδιοκτησίας Διαμαντή), το Φαρμακείο του Βασίλη Παπαγεωργίου[124], μέχρι που έκλεισε.

    Γιατροί που εξέταζαν ασθενείς στο φαρμακείο του Βασ. Παπαγεωργίου[125] ήταν ο Αντώνιος Κ. Φίλης (παθολόγος-ελονοσιολόγος), Λουκάς Αντωνολουκάς, Γεώργιος Ι. Δερβενούλας[126],  Κωνσταντίνος Ε. Παπαχρήστου[127], κ.ά.

     

Φαρμακείο Βασιλείου Κ. Καϊλάνη[128]. Βρισκόταν στη (σημερινή) πλατεία  Πάρκου, στη δυτική πλευρά  της (μετά τη γωνία, όπου σήμερα είναι Κατάστημα της Τράπεζας Αττικής, ήταν το μεθεπόμενο μαγαζί). Ήταν με ενοίκιο.

   Μια φορά (στη δεκαετία του ’30), φαρμακοϋπάλληλοι έσκασαν βαρελότα[129] μέσα στο φαρμακείο κι έφυγαν τα τζάμια του (και βγήκαν καπνοί από μέσα). Στο Φαρμακείο δεχόταν ασθενείς ο Παν. Δ. Παναγιωτόπουλος[130], μαιευτήρας-γυναικολόγος, ο Χαρίλ. Μουσάτος[131] (το 1927),  κ.ά

     Το Φαρμακείο δεν το κράτησε για πολλά χρόνια. Το πούλησε στον Νικόλαο Δ. Κατσούδα, ο δε Βασίλειος Κ. Καϊλάνης[132] έγινε Διευθυντής του Υπουργείου Υγιεινής (με τη βοήθεια του Ιωάννη Τσιριμώκου[133]). Στο μεταξύ, το Δεκέμβριο 1938, ο Νικ. Κατσούδας, που πριν είχε φαρμακείο στη Στυλίδα, το πούλησε[133α] στον φαρμακοποιό Ιωάννη Ανδρ. Μαστροκωνσταντή, έναντι τιμής 282.500 δρχ.

Νικ. Κατσούδας (Αύγ. 1973)

     Ως εκπρόσωπος λαϊκής επιτροπής ο Βασίλειος Καϊλάνης παρέδωσε στο Δήμο Λαμιέων αναθηματική στήλη που στήθηκε στην Καμηλόβρυση, εις μνήμην των πεσόντων κατά το 1897 (προϊόν λαϊκού εράνου). Η εκδήλωση έγινε την Κυριακή 12 Μαΐου 1935, στο καθιερωμένο ετήσιο μνημόσυνο[134] στην Ταράτσα Λαμίας.

    Ο Νικόλαος Κατσούδας γεννήθηκε το 1906 (ή 1907) στο Μεσοχώρι Υπάτης (ή Λιάσκοβο).  Σπούδασε φαρμακοποιός στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και αποφοίτησε το 1927 ή 29. Άνοιξε Φαρμακείο στο Καλαμπάκι Δράμας για 5 χρόνια. Το μετέφερε στη Στυλίδα όπου λειτούργησε για 2χρόνια. Μετά αγόρασε την άδεια του Φαρμακείου του Βασ. Καϊλάνη. Απέκτησε  2  κόρες : την Ευαγγελία, που έγινε φαρμακοποιός και τη Σοφία, που σπούδασε νομικά κι έγινε συμβολαιογράφος.

    Το 1939, ο Νικ. Δ. Κατσούδας[135] το μετέφερε στη νότια γωνία της Πλατείας Βασιλέως Κωνσταντίνου (Σιταγοράς), απέναντι από το γωνιακό Καφενείο των αδελφών (Ιωάννη και Γεωργίου) Χαϊμάνη, όπου και έμεινε για πολλά χρόνια, μέχρι τη συνταξιοδότησή του, το 1975.  Μετά, το ανέλαβε η κόρη του Ευαγγελία Ν. Κατσούδα και λειτουργεί μέχρι σήμερα. Ο Νικόλαος Κατσούδας πέθανε στις 26-9-1989, σε ηλικία 82 ετών.

Φαρμακείο Νικολάου Β. Βαλατσού :  Δεν προβλεπόταν να δοθεί νέα άδεια φαρμακείου τα μεταπολεμικά χρόνια, εφόσον ο αριθμός φαρμακείων ήταν ανάλογος με τον τότε πληθυσμό της Λαμίας. Εδόθη όμως «κατ’ εξαίρεσιν» στον Ν. Βαλατσό, επειδή πριν ήταν έφεδρος στο στρατό. Η θέση του ήταν στη γωνία των οδών Σατωβριάνδου και Χατζοπούλου, στην Πλατεία Πάρκου (απέναντι απ’ του Στεφόπουλου).  Ο Νικ. Βαλατσός διετέλεσε Πρόεδρος του Φαρμακευτικού Συλλόγου το 1932. Στις δημοτικές εκλογές του 1929 έθεσε υποψηφιότητα για πάρεδρος με το ψηφοδέλτιο του Γεωργίου Πλατή, χωρίς να εκλεγεί.

     Στο Φαρμακείο του εξέταζαν τους ασθενείς, οι γιατροί  : Δημήτριος Θ. Ρίζος (παθολόγος), Κων. Δ. Πολυμερόπουλος,  κ.ά

      Το 1935 παντρεύτηκε[136]. Δεν είναι γνωστοί οι λόγοι, για τους οποίους στα τέλη της δεκαετίας του ’30,   μεταβίβασε το φαρμακείο στον Αθανάσιο Παπαδόπουλο. Έτσι, με το νέο ιδιοκτήτη, το φαρμακείο συνέχισε τη λειτουργία του, μέχρι τη δεκαετία του ’80, οπότε έκλεισε λόγω συνταξιοδότησης.

Φαρμακείο Θρασύβουλου Λεβαδίτη[137]. Πολύ παλιό επίσης Φαρμακείο. Πρέπει να πρωτολειτούργησε στα μέσα της δεκαετίας 1910-20. Ήταν στην οδό Ροζάκη Αγγελή, δίπλα από το Γραφείο Τελετών των Αφών Χρηστίδη (που ήταν στη βορειοανατολική γωνία των οδών Κολοκοτρώνη και Ροζάκη-Αγγελή).

     Ο πατέρας του Περικλής Λεβαδίτης[138] είχε καφενείο στην πλατεία Ελευθερίας (στην αρχή της οδού Διάκου, σε ενοικιασμένο κατάστημα ιδιοκτησίας Δημητρίου Κλάρα[139] και μετά Αθαν. Γραμματίκα[140]). Η μητέρα του πρέπει να λεγόταν Ευαγγελία. Κατάγονταν από την Ήπειρο. Ο Θρασύβουλος Λεβαδίτης παντρεύτηκε την Ισμήνη Χρ. Ελασσώνα.

     Στα χρόνια του Μεσοπολέμου, στο φαρμακείο εξέταζαν τους ασθενείς οι γιατροί : Γρηγόριος Γρηγορόπουλος[141],  Αθαν. Κ. Αναγνώστου, Πάνος Κούρος, κ.ά.

    Ο Θρασύβουλος Λεβαδίτης, αλλά και η γυναίκα του Ισμήνη, ήταν δραστήρια μέλη της λαμιώτικης κοινωνίας συμμετέχοντας στα κοινά, ως δημοτικός σύμβουλος (1925-29 και 1929-34), μέλος Ιδρυμάτων και συλλόγων[142], Νομαρχιακή σύμβουλος, στον πανελλήνιο έρανο για τη «Φανέλα του στρατιώτη», κ.ά.

     Μετά το είχε η κόρη του Ευαγγελία, που ήταν πτυχιούχος Φαρμακοποιός. Παντρεμένη με το δικηγόρο Στέργιο Δημούλη, σπούδασε νομικά κι έγινε δικηγόρος, εγκαταλείποντας τη φαρμακευτική. Έτσι, το φαρμακείο έκλεισε.

Φαρμακείο Αλκιβιάδη Παπαευθυμίου[143]: Ο Αλκιβιάδης Κων. Παπαευθυμίου γεννήθηκε στη Μάκρη Μακρακώμης το 1896. Τελείωσε το Γυμνάσιο Λαμίας και εισήλθε στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων. Αμέσως μετά απ’ αυτήν, σε ηλικία 23 ετών, εγγράφεται στη Φαρμακευτική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και παίρνει πτυχίο φαρμακοποιού. Ταυτόχρονα είναι και αξιωματικός του ελληνικού στρατού. Υπηρέτησε στο στρατό 9 χρόνια, φτάνοντας στη Μικρά Ασία με το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων του συνταγματάρχη Νικ. Πλαστήρα. Συμμετείχε επίσης το 1917, στο ελληνικό στρατιωτικό σώμα που εστάλη στην Οδησσό, εναντίον των Μπολσεβίκων.

     Το 1925, παραιτείται  απ’ το στρατό, χωρίς σύνταξη, με το βαθμό του λοχαγού και ανοίγει Φαρμακείο στη Μακρακώμη. Το 1929 παντρεύτηκε[144] τη Μαρία Κων. Αργυροπούλου[145] από τη Γιαννιτσού.

      Ο Αλκιβιάδης Παπαευθυμίου απέκτησε δυο παιδιά, τον Κωνσταντίνο (γεν. το 1932) και το Δημήτριο[146] ή Μίμη (1933-2005). Ο Κωνσταντίνος σπούδασε φαρμακοποιός στην Ιταλία (Νεάπολη), όπου και εγκαταστάθηκε μόνιμα. Εργαζόταν σε ερευνητική Φαρμακευτική Εταιρία και τώρα είναι συνταξιούχος. Ο Μίμης μετά το Γυμνάσιο, εργαζόταν στο Φαρμακείο του πατέρα του.

    Το 1943, οι Γερμανοί κατακτητές έκαψαν τη Μακρακώμη και μαζί το διώροφο σπίτι, στο ισόγειο του οποίου ήταν το Φαρμακείο του Αλκ. Παπαευθυμίου. Για να σωθούν (όλη η οικογένεια) έφυγαν στα χωριά Παλαιοβράχα και μετά στην Άνω Φτέρη μέχρι το 1944 που έφυγαν οι γερμανοί απ’ την περιοχή μας.

     Το Νοέμβριο του 1944, όλη η οικογένεια έρχεται στη Λαμία για μόνιμη εγκατάσταση. Ο Αλκιβιάδης Παπαευθυμίου ζήτησε  άδεια Φαρμακείου, αλλά όλος ο φαρμακευτικός Σύλλογος[147] τάχθηκε εναντίον του[148]. Με αίτησή του στο Υπουργείο Υγιεινής (με υπουργό το συμπατριώτη μας Ευστ. Μαλαμίδα, στην Κυβέρνηση Νικολάου Πλαστήρα), αλλά και με προσφυγή στον Άρειο Πάγο, δόθηκε τελικά η άδεια ίδρυσης Φαρμακείου στη Λαμία, που από 9 γίνονταν πλέον 10!

       Το πρώτο κτίριο του Φαρμακείου Παπαευθυμίου ήταν στην οδό Λεωσθένους Δεδούση 21 (με ενοίκιο), όπου το Φαρμακείο λειτούργησε μέχρι το 1949. Μεταστεγάστηκε στην Πλατεία Ελευθερίας, στη βόρεια γωνία με τα σκαλάκια[149]. Το 1958 όμως πέθανε ο Αλκιβιάδης Παπαευθυμίου, σε ηλικία 62 ετών.

      Το ανέλαβε η  Στέλλα, η γυναίκα του Μίμη Παπαευθυμίου που ήταν φαρμακοποιός. Έτσι συνέχισε τη λειτουργία του μέχρι το 1971. Το Φαρμακείο μετακινήθηκε λίγο, στη γωνία της Πλατείας Ελευθερίας με την οδό Ρήγα Φεραίου. Στη θέση αυτή έμεινε μέχρι τον Ιούνιο του 1997. Η τελευταία του μετάθεση έγινε στην αρχή της οδού Διάκου 2-4, όπου υπάρχει και λειτουργεί μέχρι σήμερα.

 

---------

Φαρμακεμπορική Εταιρεία Λαμίας / Φαρμακαποθήκη Λαμίας

       Ήταν ιδέα της οικογένειας φαρμακοποιών Γεωργίου Πιπιλίγκα και του υιού του Αναργύρου, για κάλυψη των φαρμακείων της περιοχής με τα απαραίτητα φάρμακα και σε καλές τιμές, αλλά και για επαγγελματική απασχόληση του άλλου γιου της οικογένειας του Σπύρου Πιπιλίγκα[150], εξαιρετικού λογιστή. Φυσικά ήταν μια εμπορική επιχείρηση που απέβλεπε στο κέρδος.

      Εκτός του Σπύρου Πιπιλίγκα[151], ήταν και ο Νικόλαος Δασκαλόπουλος, που διέθετε την άδεια φαρμακοποιού, και θα είχε τη συνολική ευθύνη. Χρήματα, ως αρχικό κεφάλαιο κίνησης, διέθεσαν όλοι οι φαρμακοποιοί της Λαμίας (Λειβαδίτης, Τομαράς, Πιπιλίγκας, κ.ά.) εκτός εκείνων (2 ή 3) που δεν ήθελαν. Την ονόμασαν Φαρμακεμπορική Εταιρεία Λαμίας και αρχικά στεγάστηκε σε κτίριο της οδού Κολοκοτρώνη[152] (κάπου μετά τη μέση της απόστασης μεταξύ πλατείας Πάρκου και οδού Όθωνος, απέναντι απ’ τον Κατσούδα).

     Το 1925, ενώ είχαν αρχίσει να παραλαμβάνουν υλικό απ’ το εξωτερικό στο όνομα του Νικ. Δασκαλοπούλου, αρρώστησε ο Ν. Δασκαλόπουλος[153], απεσύρθη από την εταιρία και μετά από βραχύ διάστημα πέθανε. Τότε τη θέση του  πήρε ο στρατιωτικός (ήταν συνταγματάρχης) Νικόλαος Κάιλας, που είχε δίπλωμα και άδεια φαρμακοποιού (αλλά δεν ασκούσε αυτό το επάγγελμα). 

Νικόλαος Κάιλας

     Ο Νικόλαος Κάιλας καταγόταν από τις Κομποτάδες και είχε γεννηθεί το 1886. Οι γονείς του  ονομάζονταν Αντώνιος και Βασιλική. Ακολούθησε το στρατιωτικό κλάδο, αλλά στη διάρκεια της καριέρας αυτής, πήρε το πτυχίο του φαρμακοποιού (χωρίς να ασκήσει επάγγελμα). Συμμετείχε στις πολεμικές περιπέτειες της πατρίδας μας και έφτασε στο βαθμό του συνταγματάρχη. Στα ταραγμένα πολιτικά χρόνια της δεκαετίας του ’20, αποστρατεύτηκε. Μετά τη δημιουργία της Φαρμακαποθήκης Λαμίας, το 1927, ο Νικόλαος Κάιλας παντρεύτηκε την Επαμεινώνδεια (1898-1984), κόρη του Επαμεινώνδα Παναγιωτίδη, που είχε γεννηθεί στη Λαμία. Απέκτησαν τρεις γιους.

   Στη διάρκεια του 1931, η Φαρμακεμπορική Εταιρεία[154] Λαμίας μεταφέρθηκε στο ισόγειο κατάστημα πίσω από το Δικαστικό Μέγαρο Λαμίας, στη βόρεια γωνία των οδών Χατζοπούλου και Λεωσθένους Δεδούση, κάτω από την νεόκτιστη τότε κατοικία[155] του φαρμακοποιού Ελ. Δασκαλοπούλου.

  Η Φαρμακαποθήκη Λαμίας (όπως μετονομάστηκε) για πολλές δεκαετίες προσέφερε σημαντικό έργο στην έγκαιρη, επαρκή και ελεγμένη τροφοδοσία με φάρμακα, των φαρμακείων της Λαμίας και της ευρύτερης περιοχής (Φθιώτιδας). Αργότερα, μεταφέρθηκε στη στοά Δροσοπούλου, που βρίσκεται στην ομώνυμη οδό. Μετά την αποχώρηση του Νικολάου Κάιλα[156], την ανέλαβε ο γιος του Κωνσταντίνος (Ντίνος) Κάιλας και λειτουργεί στην ίδια θέση, μέχρι σήμερα.

              Επίλογος

      Η φύση μας έδωσε τεράστια ποικιλία φυτών. Από τα παλιά χρόνια, ο άνθρωπος που ζούσε από και με τη φύση, τα γνώρισε από τα διαφορετικά χαρακτηριστικά τους (από το χρώμα, την οσμή, τη γεύση και αφή). Τελείως τυχαία στην αρχή διαπίστωσε κάποιες ιδιότητές τους.

     Στα ατυχήματα που γίνονταν στα χρόνια της ζωής του (με πληγές, πόνο, κ.ά.) αναζήτησε τη θεραπεία τους. Κάποια φυτά του έδωσαν τη λύση. Έτσι σε μακριά διάρκεια χρόνου αποκτήθηκε η σχέση του ανθρώπου με το φάρμακο, που προερχόταν από φυτά. Από απλή ανάγκη στα προβλήματα υγείας, κορυφώθηκε σε όνειρο, που σώζει ακόμα κι απ’ το θάνατο. Για πολλούς αιώνες αναζητήθηκε το ελιξίριο της νεότητας, χωρίς επιτυχία. Ίσως να βρεθεί κάποτε.

    Ο φαρμακοποιός, στα μάτια των ανθρώπων ήταν (ίσως όχι τώρα) ο μάγος που γνώριζε τα μυστικά των ουσιών. Ο Έλληνας στη χώρα του, μετά την τουρκοκρατία, ειδικά στα χωριά, από ένδεια οικονομική αλλά και άγνοια, δεν χρησιμοποιούσε καθόλου φάρμακα (ακόμα και σε κάποια προβλήματα υγείας). Μερικοί μάλιστα δεν πήραν στη ζωή τους κανένα φάρμακο.

     Η μάστιγα της περιοχής μας ήταν οι βάλτοι, τα στάσιμα νερά με τα κουνούπια που έφερναν την ελονοσία. Το γνωστό από παλιά φάρμακο, το κινίνο δεν ήταν σε κάθε σπίτι πάντα, για συχνή χρήση. Έτσι πέθαιναν πολλά παιδιά, αλλά και μεγάλοι. Το άλλο κακό (όχι μόνο στην περιοχή μας) ήταν η αθεράπευτη φυματίωση που επίσης θέριζε. Φτιάχνονταν τα Σανατόρια, αλλά το φάρμακο δεν είχε βρεθεί. Ευτυχώς που, έστω και αργά, ήρθε κι έσωσε πολύν κόσμο.

   Σήμερα η γοητεία του χώρου του Φαρμακείου, για όσους τη γνώρισαν και την αποζητούν ακόμα (κάποιοι ρομαντικοί), ίσως μειώθηκε ή και εξέλιπε. Στις τελευταίες δεκαετίες  το φάρμακο βιομηχανοποιήθηκε, είναι προϊόν έτοιμο σε κουτί για εμπορική διάθεση. Ίσως αύριο να το πουλάνε σε σουπερμάρκετ ή και σε περίπτερα.

   Με άλυτα τα προβλήματα με τον καρκίνο, το aids, τις ψυχασθένειες, κλπ., το φάρμακο θα παραμένει στο ανοιχτό κουτί της Πανδώρας, το όνειρο και η ελπίδα του ανθρώπου για σωτηρία απ’ αυτά.

        Κλείνοντας, οφείλω ευχαριστίες για τη μικρή ή μεγάλη βοήθεια[157] που μου παρείχαν στους : κ. Ευάγγελο Τσιάκαλο, αντιδήμαρχο Λαμίας, κ. Παρ. Νέσση, Προϊσταμένη Δήμου Λαμίας,  κ. Κατερ. Παπαϊωάννου, υπάλληλο Δήμου Λαμίας, κ. Δημ. Νάτσιο, Προϊστάμενο Ιστορ. Αρχείου Λαμίας και στον αείμνηστο Ανάργυρο Πιπιλίγκα, γνωστό φαρμακοποιό και τέως Πρόεδρο του Φαρμακευτικού Συλλόγου Λαμίας.

    Η βοήθεια του Ανάργυρου Πιπιλίγκα ήταν πολύ σημαντική. Οι συζητήσεις που είχαμε στη διάρκεια του 2006 μέχρι την εκδημία του, με έφεραν στο ιδιαίτερο κλίμα του Μεσοπολέμου που ήθελα να αποδοθεί στην εργασία αυτή.

    Την αφιερώνω στη μνήμη του.

Κωνσταντίνος Αθ. Μπαλωμένος

              φυσικός

----------------------------------------------------------------------------------

Η εργασία αυτή δημοσιεύτηκε στο περ. ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 2007, σ. 69-93, Λαμία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1.     Αρχειακές πηγές

i.   Συμβολαιογρ. Αρχείο Αλ. Χατζίσκου, αριθ. συμβ. 6319/31-5-1843, Λαμία.

ii.  Βιβλίο Γεννήσεων & Βαπτίσεων Ι. Ναού Παναγίας Δέσποινας Λαμίας 1907-1942.

iii. Βιβλίο Αποβιώσεων του Ι. Ναού Αγίου Νικολάου Λαμίας 1913-1965.

iv. Μπαλωμένος Κων.  Αρχείο ταφικών μνημείων του Νεκροταφείου Ξηριώτισσας Λαμίας (ανέκδοτη).

v.  «Οδηγός εμπορικός, γεωγραφικός και ιστορικός των πλείστων κυριοτέρων πόλεων της Ελλάδος του έτους 1876», Μιλτιάδη Μπούκα – Αθήναι, έτος Α΄, 1875, σελ. 245-253.

2.     Εφημερίδες - Περιοδικά

i.  . «Η ΕΠΑΡΧΙΑ», 1927-29, 1931-40, Λαμία.

ii.  «Φθιωτικά Χρονικά» 4 (1983), 8 (1987), 22 (2001),23 (2002),24 ( 2003), Λαμία.

3.     Βιβλία και Άρθρα

i.  Μπαλωμένος Κων. «Εις μνήμην Φαρμακοποιού Ανάργυρου Γ. Πιπιλίγκα» (εφ. «Λαμιακός Τύπος», σελ. 4, 4-1-2007, Λαμία)

ii.  Νάτσιος Δημήτριος «Οι γιατροί της Λαμίας», σελ. 168, περιοδ. ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 4 (1983), Λαμία.

iii. Γαλλής Κων. Δημ., «Καθηγητές και Υφηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών τον 19^ο αι.», περιοδ. «Φθιωτικά  Χρονικά» 8 (1987), Λαμία.

iv. «Δαβανέλλος Νικ. «Σύντομη καταγραφή των Νοσοκομείων της Λαμίας», περιοδ. ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 23 (2002), σ. 91-97, Λαμία.

v.  Τσώνης Παναγιώτης Ι., «Νομός Φθιώτιδας», 1983, Λαμία.

vi.  Μπαλωμένος Αθανάσιος Κ.. «Δρόμοι, Καταστήματα και Ιδιοκτησίες της προπολεμικής Λαμίας», περιοδ. «Φθιωτικά Χρονικά» 22 (2001), Λαμία.

vii. Χειμώνας Χρίστος Β. «Σελίδες από τη Λαμία του 1875», περιοδ. «Φθιωτικά Χρονικά» 8 (1987), σελ 78, Λαμία.

viii. Δαβανέλλος Νικ. «Λαμία – τα πρόσωπα (1760-1930)» Λαμία, 2003.

4.     Προφορικές μαρτυρίες

i.   Πιπιλίγκας Ανάργυρος, φαρμακοποιός (1911-2006).

ii.  Πιπιλίγκα-Τομαρά Ελένη Αναργ., συνταξ. φαρμακοποιός

iii. Παπαευθυμίου Κωνσταντίνος Αλκιβ., συνταξ. φαρμακοποιός

iv. Παπαευθυμίου Στέλλα Δημ., φαρμακοποιός

v.  Αθανασιάδου-Σκύφτη Χριστιάνα Στυλ., συνταξ. φαρμακοποιός

vi. Κατσούδα Ευαγγελία Νικ., φαρμακοποιός

------------

                    ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

---

[1] Την ίδια περίοδο, αναφέρουμε επίσης το φαρμακοποιό Σταύρο Παλαιολόγου, χωρίς να βεβαιώνεται ότι διέθετε και σταθερό φαρμακείο (σε κτίριο), ή διέθετε μόνον φάρμακα στα σπίτια ασθενών (σαν κινητό φαρμακείο) [Βλ. Συμβολαιογραφικό Αρχείο Αλ. Χατζίσκου, αρ. συμβολ. 6319 / 31-5-1843, Λαμία]

[2] Από το Δήμο Λαμίας έλαβε εντολή να κλείσει το φαρμακοπωλείο του, εφόσον δεν ήταν επιστήμων φαρμακοποιός, αλλά διαμαρτυρήθηκε επειδή και ο άλλος (από 3ετίας) φαρμακοπώλης Αθαν. Ιωάννου δεν είχε επίσης δίπλωμα, αλλά απέκτησε εμπειρία στον Λαντερέρ. Επίσης ισχυρίστηκε ότι δεν υπάρχει στη Λαμία  (το 1839) φαρμακοποιός με δίπλωμα της Κυβέρνησης. [συμβόλαιο αρ. 29/14-1-1839, του συμβολαιογράφου Λαμίας Βασιλείου Περραιβού].

[3] Η πληροφορία προέρχεται από τον (αείμνηστο) Ανάργυρο Πιπιλίγκα. Έχει την αξία της προφορικής μαρτυρίας από ένα αξιόπιστο άτομο του φαρμακευτικού χώρου και αναζητά τη διασταύρωσή της.

[4] Από Ειδοποίηση : «Το Τυπογραφείον ΑΙ ΘΕΡΜΟΠΥΛΑΙ μετεκομίσθη από 1^ης Μαρτίου τρέχοντος έτους εν τη οικία των κληρονόμων Σαμώλη, παραπλεύρως του νέου φαρμακείου του κ. Στυλ Αναστασίου και έναντι του καταστήματος του Δημητρίου Τσαούση. Η ΔΙΕΥΘΥΝΣΙΣ» {Βλ. εφ. ΘΕΡΜΟΠΥΛΑΙ, φ. 114,  28-3-1894, Λαμία}.

[5] εφ. ΘΕΡΜΟΠΥΛΑΙ, έτος 19, αριθμ. 28, 13-6-1910, Λαμία.

[6] Βλ. «Οι γιατροί της Λαμίας» Δημητρίου Νάτσιου, σελ. 168, περιοδ. ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 1983, Λαμία.

[7] Φύλλο εφημερίδος της Κυβερνήσεως 20-9-1847, σελ. 225-226.

[8] Διευθυντής του τότε ήταν ο Κωνσταντίνος Ζαγγογιάννης, Ευρυτανικής καταγωγής και στρατιωτικός γιατρός [βλ. «Καθηγητές και Υφηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών τον 19^ο αι.», του Κων. Δημ. Γαλλή, στα «Φθιωτικά  Χρονικά» 1987, Λαμία].

[9] ό. π.

[10] στη «Σύντομη καταγραφή των Νοσοκομείων της Λαμίας», στα ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 2002,σ. 92, ο Ν. Δαβανέλλος γράφει : «Από έμμεση πληροφορία γνωρίζουμε ότι μετά το 1870 λειτούργησε νοσοκομείο στην οδό Έσλιν  ή Πατρόκλου.» Δεν μας δίνει όμως την πηγή αυτής της πληροφορίας.

[11] Στη θέση του σήμερα είναι ο Κρατικός Β’ Παιδικός Σταθμός στην οδό Αθηνών, δίπλα από το super market “Μαρινόπουλος”.

[12] «Σύντομη Καταγραφή των Νοσοκομείων της Λαμίας», Νικ. Δαβανέλλου περιοδικό «Φθιωτικά Χρονικά» 2002, σελ. 91-97, Λαμία.

[13] Βλ. εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 663, σ.2,  25-5-1933, Λαμία.

[14] Ήταν ταυτόχρονα και Στρατιωτικό Νοσοκομείο του 42 Συντάγματος Ευζώνων Λαμίας. Το 1933 απεσύρθη από το Ελασσώνειο, χρησιμοποιώντας ένα μέρος του Στρατώνα σαν Στρατιωτικό Νοσοκομείο. [εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 645, 8-4-1933 και φ. 679, 1-7-1933, Λαμία].

[15] Η σύστασή του έγινε με το ΝΔ 14/25-5-1935 (φ 215/Α΄), η δε οργάνωση-λειτουργία του Ιδρύματος έγινε με ΒΔ της 17-8-1936 (ΦΕΚ 373/Α΄/27-8-1936) και της 11-1-1940 (ΦΕΚ 23/Α΄/18-1-1940).

[16] Καταργήθηκε και η περιουσία του  μεταβιβάστηκε στο Σανατόριο Λαμίας με το Ν. 3796/1957, άρθρο 18, § 2 και 4.

[17] Έγινε στις 11-9-2006.

[18] Αδελφάτο ονομαζόταν μια ομάδα από διακεκριμένα πρόσωπα της πόλης (πρόεδρος πρωτοδικών, διευθυντής Τράπεζας, γνωστοί δικηγόροι, γιατροί, έμποροι, κλπ.), που οριζόταν από έναν δωρητή (διαθέτη) σαν πιστοί εκτελεστές της διαθήκης του. Υπήρχε Αδελφάτο του Ελασσωνείου Κληροδοτήματος, του Μουστακείου Κληροδοτήματος, κ.ά.

[19]  Ήταν ο μοναδικός χειρούργος στη Λαμία. Άσκησε την ιατρική από τα τέλη της δεκαετίας του’20 μέχρι το 1940, που έφυγε από τη Λαμία. Στις αρχές της δεκαετίας του ’30 ήρθε ο επόμενος χειρούργος Ζάχος Ζάχος.

[20] Είναι γνωστές οι συνεχείς έριδες και  οι ανταγωνισμοί μεταξύ τους. Με διαρκείς δημοσιεύσεις στον τύπο της εποχής, αποζητούν τη μεγιστοποίηση της πελατείας τους, σε κατ’ ιδίαν δε συζητήσεις δεν είχαν καλό λόγο ο ένας για τον άλλο.

[21] Ανέκδοτη εργασία του Κωνστ. Αθ. Μπαλωμένου, με τίτλο “Οι γιατροί της Φθιώτιδος (1860-1960)”, 2009.

[22] Βλ.  «Οι γιατροί της Λαμίας 1835-1881» του Δημ. Νάτσιου, στα «Φθιωτικά Χρονικά» 1983, σελ. 167-179, Λαμία.

[23] Διαφήμιση στην εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ του 1933.  Ανήγγειλε την ίδρυση ΩΡΛ Κλινικής.  Μέχρι το 1940 δεν επανεμφανίστηκε στις εφημερίδες της εποχής. Πιθανά εγκατέλειψε τα σχέδιά του και τη Λαμία.

[24] Ήταν πλεονέκτημα και μεγάλη διαφήμιση για το Φαρμακείο να έχει γνωστά ονόματα γιατρών, ώστε να έχει και μεγαλύτερη πελατεία. Μειονεκτήματα ήταν ότι οι γιατροί ήθελαν έναν βοηθό που τον πλήρωνε το φαρμακείο, έξοδα σε καφέδες, κεράσματα, κ.ά. και ότι χρησιμοποιούσαν δωρεάν το χώρο εξέτασης που ήταν χρήσιμος για το Φαρμακείο.

[25] Από την ιταλική λέξη condotta που σημαίνει μίσθωση.

[26] Στις αρχές της 10ετίας του ’80, στη Φθιώτιδα λειτουργούσαν 57 Φαρμακεία, από τα οποία τα 26 ήταν στη Λαμία, 4 στο Δομοκό, από 3 στην Αταλάντη και τη Μαλεσίνα, από 2 σε Αμφίκλεια, Ελάτεια, Καμένα Βούρλα, Κάτω Τιθορέα, Λάρυμνα, Μακρακώμη, Σπερχειάδα και Στυλίδα, από 1 στις τότε κοινότητες Αγίου Κωνσταντίνου, Λιβανατών, Μαρτίνου, Μώλου και Πελασγίας. [βλ.  Παναγ. Ι. Τσιώνη «Ο Νομός Φθιώτιδας, Προβλήματα - δυνατότητες - προοπτικές», σελ. 310, Αθήνα 1983].

[27] Τα στοιχεία του πίνακα προέρχονται από το Βιβλίο «Νομός Φθιώτιδας» του Παναγ. Τσώνη, 1983, Λαμία.

[28] Από τα μέσα της δεκαετίας 1990-2000, με νόμο, ο αριθμός φαρμακείων ενός τόπου επανασυνδέεται με το πληθυσμιακό κριτήριο, δηλαδή γίνεται πάλι κλειστό επάγγελμα. Έτσι θα σταματήσει η αλόγιστη ίδρυση υπερβολικού  αριθμού φαρμακείων.

[29] Από το 1949 και για σειρά ετών, ο Βασίλειος Πολίτης ανέλαβε φαρμακοποιός του (νέου τότε) Γενικού Νοσοκομείου Λαμίας (κτίριο της οδού Φλέμιγκ).

[30] εφ. «Η ΕΠΑΡΧΙΑ», φ. 645, σ. 4, 8-4-1933, Λαμία.

[31] Να αναφερθεί και ο Νικόλαος Δουδουμόπουλος (1890-1978). Έγινε στρατιωτικός και παράλληλα τελείωσε τη Φαρμακευτική Σχολή Αθηνών. Δεν άσκησε ποτέ τη φαρμακευτική. Τη δεκαετία του ’30, είχε δραστηριοποιηθεί στο Κόμμα του Ιωάννη Μεταξά. Μετά την  4^η Αυγούστου 1936, διορίστηκε από το δικτατορικό καθεστώς Δήμαρχος Λαμίας (από το Σεπτέμβριο 1937 έως τον Ιούλιο 1940). Το ίδιο χρονικό διάστημα οργάνωσε την Εθνικιστική Οργάνωση Νεολαίας (Ε.Ο.Ν.) στη Λαμία (βοήθησε σ’ αυτό και ο τότε επίσης διορισμένος Νομάρχης Φθιωτιδοφωκίδας Βάρρας). Πολλά γνωστά ονόματα της πόλης ως νέοι τα χρόνια εκείνα ήταν μέλη της. Στην πόλη έγιναν πολλά έργα, κατά τη διάρκεια της θητείας του.

[32] Από την «Κατάταξη των επιτηδευματιών του 1934» [Βλέπε εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, 27 Μαρτίου 1934, Λαμία].

[33] Για σύγκριση της αγοραστικής αξίας της προπολεμικής δραχμής (τη δεκαετία του ’30) με τις σημερινές τιμές των αγαθών (το έτος 2007, θυμίζουμε ότι τότε το λάδι είχε 40 δρχ./ οκά, το ρύζι και τα μακαρόνια 14 δρχ./ οκά, το αλεύρι 8 δρχ./ οκά, το τυρί 32 δρχ. / οκά, το φωτιστικό πετρέλαιο 14 δρχ. / οκά και το χοντρό κρέας είχε 20 δρχ. / οκά. Η οκά είναι ίση με 1,28 κιλά. Η αντιστοιχία με το ευρώ είναι : 1 ευρώ ισοδυναμεί με 340,25 δρχ.

[34] Εδώ φαίνεται ο σκληρός ανταγωνισμός μεταξύ των μεγάλων φαρμακείων, που – ουσιαστικά – παραβίαζαν τη διανυκτέρευση.

[35] Διανυκτερεύοντα Φαρμακεία (όλο το μήνα Ιανουάριο 1932)  : Β. Καϊλάνη, Ν. Βαλατσού, Σ. Αναστασίου, Ε. Δασκαλοπούλου, Π. Τομαρά,  Ι. Μαχαιρά, Φ. Ζαγγογιάννη,  Γ. Πιπιλίγκα  και  Θ. Λεβαδίτου  [Από την εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 457, σ. 4, 14-1-1932, Λαμία]

[36]  εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ,  φ. 691, σ. 2, 29-7-1933, Λαμία.

[37] γνωστή η οικογένεια Σπαθούλα.

[38] Αναμνήσεις του αείμνηστου Ανάργυρου Πιπιλίγκα από περιστατικά που έγιναν στο φαρμακείο του, τη δεκαετία του ’30.

[39] Αυτό τον υπάλληλο τον πλήρωναν τα φαρμακεία, αλλά ήταν βοηθός στους γιατρούς. Γενικά τα έξοδα που υποβάλλονταν τα φαρμακεία τότε και η έμμεση δέσμευση του χώρου τους (παρά την πελατεία που έφερναν και την αμοιβαία διαφήμιση που είχαν) έκανε τους φαρμακοποιούς να λυτρωθούν με το νόμο του Μεταξά το 1936, που ανάγκασε τους γιατρούς να φύγουν απ’ τα φαρμακεία και να ανοίξουν δικά τους ιατρεία.

[40] Τη δεκαετία του’30 στη γωνία των οδών Χαντζοπούλου και Βενιζέλου της Πλατείας Πάρκου, σε λίγο υπερυψωμένο οικόπεδο, ήταν μια παράγκα με το φωτογραφείο του Νικ. Ζάχου. Στη θέση της έγινε ισόγειο κτίριο, όπου το 1939 ο Νικ. Κατσούδας στέγασε το φαρμακείο του. Το κτίριο ήταν ιδιοκτησία του Β. Παπαγεωργίου, γιατρού, από τα Καστέλια Φωκίδας.  Αργότερα, έγινε στο οικόπεδο αυτό ένα πολυώροφο κτίριο, με το Φαρμακείο στο ισόγειο  κι επάνω το Ξενοδοχείο «Απολλώνειον». Το Φαρμακείο λειτουργεί στην  ίδια θέση μέχρι σήμερα, με την  Ευαγγελία Ν. Κατσούδα. [Βλ. «Ιδιοκτησίες της προπολεμικής Λαμίας», του Αθανασίου Μπαλωμένου, στα «Φθιωτικά Χρονικά» 2001, Λαμία].

[41] Εκτός από γιατρούς, περίμεναν την πελατεία τους και οι κτηνίατροι, όπως π.χ. ο Τηλέμαχος Μαρκουλής που δεχόταν στο Φαρμακείο Π. Τομαρά το 1927.  [Από διαφήμιση στην εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 1, σελ. 2, 13-11-1927, Λαμία].

[42] όπως π.χ. η μεγάλη Φαρμακαποθήκη Αυγερίου στην Αθήνα, από την οποία – μεταξύ άλλων – έπαιρνε φαρμακευτικό υλικό το φαρμακείο Πιπιλίγκα.

[43] όπως η Φαρμακεμπορική Εταιρεία Λαμίας.

[44] Από το εξωτερικό επίσης εισαγόταν το μουρουνέλαιο.

[45] Ήταν μέσα σε ξύλινα βάζα με καπάκι και πώμα για να παίρνουν μικρή ποσότητα, χωρίς να ανοίγουν το καπάκι. Σε πορσελάνινα βάζα ήταν οι αλοιφές. Σε γυάλινα βάζα ήταν τα υγρά φάρμακα (σιρόπια, κ.ά.).

[46] προέρχεται από αφήγηση του ιδίου στον γράφοντα, στη διάρκεια του 2006.

[47] Μια φορά τη δεκαετία του ’30, στο φαρμακείο Πιπιλίγκα, μπήκε ένας γνωστός του φαρμακοποιού. Οι γιατροί κάθονταν και συζητούσαν. Ρωτάει το Γεώργιο Πιπιλίγκα δυνατά : - Ξέρεις κανένα καλό γιατρό; Του απαντά : - Νάτοι, διάλεξε όποιον θέλεις!

[48] Τη δεκαετία του’30 ιδιαίτερα, η διάκριση μιας ελίτ (με αστικά χαρακτηριστικά) από τη μια, με την ευρεία λαϊκή βάση από την άλλη ήταν στη Λαμία διακριτή. Ο ταξικός διαχωρισμός τότε ήταν σαφής : «η πάνω πλατεία και η κάτω πλατεία» (δηλ. Ελευθερίας και Σταροπάζαρο). Χωρίς να έχει τεθεί κανόνας διαχωρισμού, ουδείς από την επάνω Πλατεία πήγαινε στην κάτω, και αντιστρόφως. [βλ. «Η επάνω πλατεία», στην εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 772, σ. 4, 9-2-1934, Λαμία]

[49] Βλέπε :   «Σελίδες από τη Λαμία του 1875», Χρίστου Β. Χειμώνα, «Φθιωτικά Χρονικά» 1987, σελ 78.

[50] Σε αυτοκινητιστικά δυστυχήματα, όπου κλήθηκαν ενισχύσεις στο φαρμακείο και ήρθαν γιατροί, πήγε για να βοηθήσει και ο Ανάργυρος Πιπιλίγκας. Έτσι γινόταν τότε, εφόσον η Λαμία δεν είχε Νοσοκομείο.

[51] Ο Δημητρούλης Ιατρού διετέλεσε δημοτικός σύμβουλος Λαμίας και ήταν γνωστός παράγων της πόλης.

[52] Το γραφείο και η κατοικία του βρισκόταν  «επί ανωνύμου οδού, στη συνοικία Αγίου Νικολάου».

[53] Το 1875, ένας Έλληνας περιηγητής ο Κων/νος Μπούκας κατέγραψε στους φαρμακοποιούς της Λαμίας μόνο τον : Ευστ. Δ. Ιατρού, επί της πλατείας Ελευθερίας. Πιθανά, να είχε πτυχίο φαρμακοποιού μόνο ο Ευστάθιος, ενώ ο αδελφός του Κωνσταντίνος (χωρίς σπουδές) να εργαζόταν ως υπάλληλος.

[54] Σε επιστολή του προς την εφ. ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΛΑΟΥ, στις 10-12-1869, που υπογράφεται από τον Λεωνίδα Δ. Ιατρού, γράφει την ιδιότητα «φαρμακοποιός». Αντίθετα ο Κων. Γαλλής, τον αναφέρει σαν δημοτικό εισπράκτορα. Πού είναι η αλήθεια; {εφ. ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΛΑΟΥ, έτος Η΄, φ. 403, 11-12-1869, Λαμία}.

[55] Τη δεκαετία του ’30 βρισκόταν ανάμεσα στο εστιατόριο ΗΛΥΣΙΑ του Κωνσταντίνου Τσορτού (που ήταν δίπλα στη Μητρόπολη) και στο Ξενοδοχείο «Αχίλλειον», που ήταν στη γωνία με την οδό Τρούμαν (σημερινή οδό Κουνούπη).

[56] Το 1870, σε διάστημα λίγων ημερών ο Κ. Ζαγγογιάννης έχασε δύο παιδιά του. Από την εφ. ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΛΑΟΥ, έτος Θ΄, φ. 410, 5-2-1870, Λαμία όπου γράφει : «… ο θάνατος προσέβαλε κατ’ αυτάς απηνώς την οικογένειαν του αξιοτίμου συμπολίτου μας και στρατιωτικού ιατρού κ. Κ. Ζαγγογιάννη. Εν διαστήματι ολίγων ημερών ο δυστυχής ούτος πατήρ εστερήθη δύο εκ των τέκνων του, ματαίως αποβάσης πάσης βοηθείας της επιστήμης …».

[57] Καταγράφηκε ως γιατρός, που είχε κατοικία στην οδό Αχιλλέως [Βλ. «Σελίδες από τη Λαμία του 1875» του Χρήστου Χειμώνα, από τα «Φθιωτικά Χρονικά 1987», σελ. 76-84, Λαμία].

[58] Το Στρατιωτικό Νοσοκομείο βρισκόταν εκεί όπου σήμερα είναι η Λέσχη Αξιωματικών (οδός Ρήγα Φεραίου) και στεγαζόταν σε τουρκικό τζαμί. [Βλέπε υποσημείωση Δ. Νάτσιου, στα «Φθιωτικά Χρονικά» 1987, σελ. 68, Λαμία]. Άλλη εκδοχή, αναφέρει ο Νικ. Δαβανέλλος : «Από έμμεση πληροφορία γνωρίζουμε ότι μετά το 1870 λειτούργησε νοσοκομείο στην οδό Έσλιν ή Πατρόκλου». Όμως, δεν μας δίνει την «έμμεση πληροφορία». [«Σύντομη καταγραφή των νοσοκομείων της Λαμίας», Νικ. Δαβανέλλου, Φθιωτικά Χρονικά 2002, Λαμία].

[59] Είχαν εκπληκτική ομοιότητα. Έτσι, για να τους ξεχωρίζουν οι πελάτες του Φαρμακείου, ο ένας απ’ αυτούς είχε αφήσει υπογένειο (μούσι). [Υποσημείωση Κων. Δημ. Γαλλή, στη μελέτη «Καθηγητές και Υφηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών τον 19^ο αι.», στα «Φθιωτικά  Χρονικά» 1987, Λαμία].

[60] Τον Ιούνιο του 1910, ήταν ένορκος στη Δίκη του Κιλελέρ, που έγινε στη Λαμία.

[61] Το 1886, το φαρμακείο το είχαν ακόμα οι αδελφοί Ιατρού. Βλ. στην εφ. ΦΘΙΩΤΙΣ, 28-6-1886, Λαμία, όπου αναφέρεται ότι «… εν τη πλατεία ελευθερίας, το τυπογραφείον της «Φθιώτιδος», παραπλεύρως του Φαρμακείου των αδελφών Δ. Ιατρού, …».

[62] Σε Ειδοποίηση (δηλ. διαφήμιση) του 1870, γράφει : Εις το ενταύθα Φαρμακείον των αδελφών Δ. Ιατρού πωλούνται καφές, ζάχαρη, ρύζι, σαπούνι και ρούμι πρώτης ποιότητος και εις τιμήν μετρίαν. Οι βουλόμενοι προσελθέτωσαν και θέλουσι μείνει ευχαριστημένοι εκ τε των εμπορευμάτων και των τιμών. Λαμία την 4 Φεβρουαρίου 1870 [εφ. ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΛΑΟΥ, φ. 410, 5-2-1870, Λαμία].

[63] Ειδοποιήσεις / Εις το ενταύθα Φαρμακείον των αδελφών Δ. Ιατρού (Δημητρουλαίων) πωλούνται κινίνη αγγλική, κινίνη Ιώψ, κρασί Κίνας, κ.λ.π. Άπαντα τα είδη εις τιμάς συμφερούσας. (εφ. ΦΘΙΩΤΙΣ, έτος Α΄, φ. 16, 28-3-1892, Λαμία)

[64] Από τα ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ της εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 1414, σ.4, Πέμπτη 15-2-1940 : “τους δώσαντας αμοιβαίαν υπόσχεσιν γάμου κ. Στέργιον Χατζηχρήστου και δ/δα Ευθυμία Ζαγγογιάννη συγχαίροντες ευχόμεθα ταχείαν στέψιν.”

[65] που πήρε πτυχίο και ακολούθησε η Ειρήνη (Ρηνούλα) Μακρυναίου, που ήταν η πρώτη γυναίκα γιατρός (μικροβιολόγος) στη Λαμία.

[66] Από τα ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ της εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, 19-1-1939, Λαμία : “Δεν εορτάζει, ούτε δέχεται επισκέψεις η δνις Ευθυμία Ζαγγογιάννη, φαρμακοποιός.”

[67] Το σπίτι του ήταν ένα νεοκλασικό με κήπο στην οδό Μακροπούλου, κοντά στη γωνία με την οδό Αινιάνων.

[68] Στην εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ του 1929, σε προεκλογική παρουσίαση υποψηφίων, ο Φωκ. Ζαγγογιάννης χαρακτηριζόταν ως «εργάτης της επιστήμης ακούραστος. Δεν είναι των επιδείξεων φίλος. Πρόθυμος εις πάντα κοινωφελή σκοπόν αθορύβως. Θα δικαιώσει πλήρως τας προβλέψεις των εκλογέων του».

[69] Τότε εξέδωσαν ψηφίσματα ο Φαρμακευτικός Σύλλογος Λαμίας και  ο Ιατρικός Σύλλογος Φθιώτιδας [βλ. εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 549, σ. 4, 20-8-1932, Λαμία]

[70] Ο Ιωάννης Στέργ. Σκύφτης (1902-1955) γεννήθηκε στα Τρίκαλα. Το 1927 παντρεύτηκε τη Χρυσούλα Δημ. Μπουσίου (1907-1995), που γεννήθηκε στη Λαμία (κόρη του Δημ. Μπουσίου με τους κουραμπιέδες). Απέκτησαν 2 παιδιά, το Στέλιο και το Δημήτριο.

[71] Ευχαριστώ την φαρμακοποιό κ. Χριστιάνα Αθανασιάδου - Σκύφτη για τα στοιχεία που μου έδωσε [Κων. Αθ. Μπαλωμένος].

[72] Είχε και έναν αδελφό Κωνσταντίνο που έγινε αξιωματικός του στρατού. Παντρεύτηκε στη Λάρισα κι απέκτησε μια κόρη την Αλεξάνδρα. Δυστυχώς οι δύο γονείς πέθαναν νωρίς και τη 15χρονη ορφανή πήρε στο σπίτι του και ανέθρεψε ο Παναγιώτης Ι. Τομαράς (που μετά έλεγε ότι «έχω 4 κόρες»).

[73] Αποφοίτησε από τη Φαρμακευτική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών το έτος 1903-1904,  με πρύτανη τον Ιωάννη Παπαλουκά Ευταξία, που καταγόταν από την Αμφίκλεια. Την ίδια χρονιά αποφοίτησε και ο Δημ. Ι. Αναστασόπουλος (απ’ το Μώλο).

[74] Το επάγγελμα του φαρμακοποιού ήταν κλειστό, δηλ. ήταν ορισμένος και σταθερός ο αριθμός φαρμακείων σε κάθε τόπο (π.χ. στη Λαμία του μεσοπολέμου και λίγο μετά τον πόλεμο ήταν 9). Μόνον όταν έκλεινε ένα φαρμακείο έπαιρνε την άδεια ο επόμενος. Ο αριθμός των φαρμακείων κάθε τόπου είχε σχέση με τον αριθμό των κατοίκων του τόπου.

[75] τότε γεννήθηκε η μεγαλύτερη κόρη τους η Ελένη (γεν. 19-11-1913), που βαπτίστηκε στο Δαδί. Η επόμενη κόρη τους η Ιφιγένεια (γεν. 16-12-1917) βαπτίστηκε στο Ναό Παναγίας Δέσποινας Λαμίας, ενορία όπου και διέμενε (το σπίτι τους ήταν στις αρχές της οδού Καραϊσκάκη) αρχικά η οικογένεια  Π. Τομαρά. Μετά, ενοικίασαν το ανώγειο σπίτι επάνω απ’ το Φαρμακείο τους, όπου και γεννήθηκε η τρίτη κόρη τους η Ελπίδα. [Βιβλίο Γεννήσεων & Βαπτίσεων Ι. Ναού Παναγίας Δέσποινας Λαμίας]

[76] η άδεια για λειτουργία φαρμακείου στη Λαμία - πιθανά - δόθηκε επειδή ο πληθυσμός της πόλης είχε αυξηθεί μετά τη νέα απογραφή του 1911. Η άποψη αυτή εκφράζεται με επιφύλαξη.

[77] [Από την εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, Κοινωνικά – Νέοι επιστήμονες - φ. 1367, σ.4, 22-7-1939, Λαμία] : Την εκλεκτήν συνάδελφον Ιφιγένειαν Π. Τομαρά, λαβούσαν το πτυχίον της φαρμακευτικής με τον επίζηλον βαθμόν «Λίαν Καλώς» συγχαίρω, ευχόμενος καλήν σταδιοδρομίαν. Α. Π. (Ανάργυρος Πιπιλίγκας)        

[78] ήταν «Ερυθροσταυρίτισσα» και συμμετείχε σε πολλές αποστολές (ήταν μάλιστα βαθμοφόρος του Ερυθρού Σταυρού).

[79] σε μικρό χρονικό διάστημα, μετά από εγχείρηση για έλκος στομάχου. Στην πραγματικότητα ο Παναγιώτης Τομαράς είχε φυματίωση. Μόλις άρχισε τη λειτουργία του το 1930, το Σανατόριο Κορφοξυλιάς στο όρος Μαίναλο, πήγε για νοσηλεία. Τον επόμενο χρόνο πέθανε. Ετάφη στην Αθήνα.

[80] Στα  «Κοινωνικά – Γάμοι» της εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 1303, σ. 4, Πέμπτη 3-11-1938, Λαμία εγράφη  : «Ο Ανάργυρος Γ. Πιπιλίγκας  - Φαρμακοποιός και η Ελένη  Π.  Τομαρά – Φαρμακοποιός, ετέλεσαν τους γάμους των. Παράνυμφος παρέστη ο κ. Κ.  Δ. Ψύλλος.  Η «Επαρχία» εύχεται τον βίον όλβιον».

[81] Απεβίωσε το 2011, σε ηλικία 94 ετών.

[82] για 10 χρόνια περίπου. Έβγαλε επικήδειο λόγο για τον Παναγιώτη Τομαρά στο 1^ο Νεκροταφείο Αθηνών, όπου ετάφη.

[83] Από διαφήμιση στην εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 1, σελ. 2, 13-11-1927, Λαμία

[84] Το νεοκλασικό κτίριο αναπαλαιώθηκε τα έτη 2004-05 και αποτελεί στολίδι της πλατείας Δημοκρατίας (ή Πάρκου).

[85] (1865-1949) [Πηγή Βιβλίο Θανάτων Ι. Ν. Ευαγγελίστριας Λαμίας].

[86] Διετέλεσε Δήμαρχος Λαμίας τη χρονική περίοδο 1914-1925, με ενδιάμεσα διαλείμματα.

[87] Δεν είχε γιατρούς για εξέταση ασθενών. Δεν πρέπει να είχε μεγάλη πελατεία, λόγω της θέσης του Φαρμακείου και της απουσίας του Φαρμακοποιού Στυλ. Αναστασίου.

[88] πέθανε το 1955.

[89] ήταν φανατικός κυνηγός.

[90] Η γυναίκα του Αλεξάνδρα είχε πεθάνει το 1939.

[91] Σύμφωνα με άλλη προφορική άποψη, ο Φαρμακευτικός Σύλλογος Λαμίας εξαγόρασε την άδεια του Φαρμακείου Αναστασίου και το έκλεισε, δίνοντας κάποια αποζημίωση στην Ελένη Τομαρά, στην οποία πριν είχε περιέλθει η άδεια.

[92] Διετέλεσε και μέλος του Δημοτικού Συμβουλίου Λαμίας περί το έτος 1873.[Βλ. εφ. ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΛΑΟΥ, φ. 551, σελ. 1, 3-3-1873, Λαμία]

[93] Πέθανε στις 18-8-1916, σε ηλικία 86 ετών [Από το Βιβλίο Αποβιώσεων του Ι. Ναού Αγίου Νικολάου Λαμίας.] Διετέλεσε και δημοτικός σύμβουλος Λαμίας το 1873 (εφ. ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΛΑΟΥ, φ. 551, σελ.1, 3-3-1873, Λαμία)

[94] Βλέπε «Οδηγός εμπορικός, γεωγραφικός και ιστορικός των πλείστων κυριοτέρων πόλεων της Ελλάδος του έτους 1876», Μιλτιάδη Μπούκα – Αθήναι, έτος Α΄, 1875, σελ. 245-253.

[95] Σε ηλικία 6-7 ετών, ο Ανάργυρος Πιπιλίγκας, πίσω απ’ τον πάγκο του φαρμακείου αυτού, βοηθούσε τυλίγοντας φαρμακευτικές σκόνες, την περίοδο της γρίπης του 1918. Παραμένει ως ερώτημα , γιατί τον άφηνε τότε ο πατέρας του;

[96] Τότε ο μεγάλος στην ηλικία (ήταν 70 ετών) Νικόλαος Λαχανοκάρδης ήθελε να δώσει το φαρμακείο του. Μάλιστα βοήθησε και οικονομικά το Γεώργιο Πιπιλίγκα στο τέλος των σπουδών του, του οποίου ο πατέρας είχε χρεοκοπήσει.

[97] παρατσούκλι «καμπέρης».

[98] «Το Φαρμακείον Γεωργίου Πιπιλίγκα από 1^ης Μαρτίου ε. έ. μεταφέρεται  εις το παρά την Πλατείαν Σιταγοράς κατάστημα ιδιοκτησίας κ. Γεωργ. Δροσοπούλου, ένθα άλλοτε ήτο το γραφείον κ.κ. Νούτσου και Κατσιφού. Λαμία 20 Φεβρουαρίου 1928» [Από Ειδοποίηση στην εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 22, σελ. 2, 3 Μαρτίου 1928, Λαμία].

[99] εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 928, σ. 4, 23-2-1935, Λαμία.

[100] Από το 1927 ίσως και νωρίτερα, ο Χαρ. Μουσάτος δεχόταν τους ασθενείς στο σπίτι του και μαζί ιατρείο, στην οδό Καποδιστρίου (πρώην Ταλιαδούρου).  Για  αύξηση της πελατείας όμως διαφήμιζε ότι εξέταζε ασθενείς και  στα φαρμακεία, Γ. Πιπιλίγκα, Β. Καϊλάνη, Θρ. Λεβαδίτου, Γ. Πιπιλίγκα, κ.ά. Στο φαρμακείο Γ. Πιπιλίγκα, στην πραγματικότητα δεν πήγαινε καθόλου (μαρτυρία Ανάργ. Πιπιλίγκα).

[101] Γεώργιος Πιπιλίγκας (1870-1943).

[102] Την περίοδο της Κατοχής, ο Ιταλός διοικητής Salvo Salvoni ζήτησε φαρμακευτικό υλικό (10 κλύσματα, 10 θερμόμετρα, κ.λ.π.) από τον Πρόεδρο των Φαρμακοποιών Λαμίας δηλ. τον Α.Π. Παρά τις αντιρρήσεις του Α.Π., ότι «δεν μπορώ να κατάσχω υλικό άλλων», τελικά οι φαρμακοποιοί έδωσαν το υλικό, που όμως οι ιταλοί δεν το πήραν ποτέ. Έτσι, μετά από καιρό το φαρμακευτικό υλικό επεστράφη στους ιδιοκτήτες. Γι’ αυτό το περιστατικό, ο Α.Π. κατηγορήθηκε από κάποιους «πατριώτες» ότι πήρε το υλικό για ίδιο όφελος. Η κατηγορία εξέπεσε μετά από βεβαιώσεις των φαρμακοποιών ότι το υλικό επεστράφη.

[103] Επί των ημερών του και μετά από εισήγησή του, ορίστηκε διευθυντής του Δημοτικού Θεάτρου ο αείμνηστος πλέον Κώστας Λιάσκας. Ήταν «ο κατάλληλος άνθρωπος στην κατάλληλη θέση». Επίσης, καθιερώθηκε στο Δημ. Θέατρο, Βιβλίο κριτικής και εντυπώσεων, που φέρει τις υπογραφές μεγάλων θιασαρχών και ηθοποιών της περιόδου 1959-63. Στην προβολή της ξένης ταινίας «Τα κανόνια του Ναβαρόνε» (που έφερε ο Ανάργ. Πιπιλίγκας σε πρώτη προβολή πριν την Αθήνα), ζήτησε κι έφεραν δύο παλιά κανόνια από την εδώ Μεραρχία, που τα έστησαν μπροστά στο Δημοτικό Θέατρο.

[104] (1847-1917). Απέκτησε τρία παιδιά, το Νικόλαο, την Ευγενία και τον Ελευθέριο (που έγινε επίσης φαρμακοποιός).

[105] ακούστηκε πριν 2-3 χρόνια, ότι λόγω χρεών των ιδιοκτητών-κληρονόμων, αγοράστηκε το κτίριο του Φαρμακείου από τον Νικόλαο Δασκαλόπουλο, φαρμακοποιό και ταυτόχρονα Πρόεδρο της Συνεταιριστικής Τράπεζας Λαμίας.

[106] Ο Δρόσος Δροσόπουλος απέκτησε μεγάλη περιουσία μεταφέροντας αδρανή και δομικά υλικά με τα πολλά κάρα του. Πολλά χρήματα όμως κέρδισε με το εμπόριο ξυλείας. Αγόρασε ακίνητα, όπως μεγάλο τμήμα του οικοδομικού τετραγώνου μεταξύ Πλατείας Πάρκου, οδού Χατζοπούλου και οδού Λεωσθένους-Δεδούση. Άλλο παιδί τους μεγαλύτερο ήταν ο Ιωάννης (1877-1924).

[107] Αναφορά του Νικολ. Ελευθ. Δασκαλοπούλου στη εφ. «Λαμιακός Τύπος σελ. 5, Μ. Πέμπτη 24-4-2003, Λαμία, γράφει ότι : «… εγώ έχω μια επιχείρηση, η οποία είναι φαρμακείο και στεγάζεται σε ένα χώρο από το 1897. … Το ήμισυ εξ αδιαιρέτου του κτιρίου ανήκει στη Συνεταιριστική Τράπεζα Λαμίας. Δεν έχω χρήματα να το αγοράσω …»

[108] Μαρτυρία του Ανάργυρου Πιπιλίγκα (2006). Επιβεβαιώνεται από «Πίνακα ενόρκων του Κακουργιοδικείου Λαμίας», στην εφ. ΘΕΡΜΟΠΥΛΑΙ, έτος 19, αριθ. 28, 13-6-1910, Λαμία

[109] «Σήμερον την πρωΐαν, ο φαρμακοποιός και αντιπρόσωπος του Φαρμακείου Δράκου λαβών ισχυράν δόσιν σουμπλιμέ, όπως τερματίση τον βίον του. Οι λόγοι οίτινες παρώρμησαν τον ατυχή νέον εις το απονεννοημένον διάβημα είνε άγνωστοι». [εφ. ΘΕΡΜΟΠΥΛΑΙ, έτος 23, φ. 257, 6-8-1915, Λαμία]

[110] «ΕΥΧΑΡΙΣΤΉΡΙΟΝ Η οικογένεια του αποβιώσαντος Ν. Δασκαλοπούλου, ευγνώμονα θα τηρήση την ανάμνησιν του ενδιαφέροντος και της συμμετοχής της πόλεως εις το βαρύτατον πένθος των. Οικογένεια Χ. Δασκαλοπούλου» [εφ. ΛΑΜΙΑΚΗ, φ. 15, σελ. 3, 26-2-1925, Λαμία]

[111] Ήταν συνιδρυτής της Φαρμακαποθήκης Λαμίας μαζί με το Σπύρο Πιπιλίγκα και άλλους φαρμακοποιούς. Μετά το θάνατό του, το 1925, τη θέση του κατέλαβε ο Νικόλαος Κάιλας.

[112] Από τα μέσα της δεκαετίας του ’20 ο Ελευθέριος Δασκαλόπουλος είχε αναλάβει το Φαρμακείο. Στις τότε διαφημίσεις των γιατρών γραφόταν Φαρμακείο Ελ. Δασκαλοπούλου. [Βλέπε διαφήμιση]

[113] Ελευθ. Χ. Δασκαλόπουλος  &  Ασπασία Α.  Παπαρρόδου, έδωσαν αμοιβαίαν υπόσχεσιν γάμου [εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 1472, σ. 1, 30-9-1940]

[114] Στα Διανυκτερεύοντα Φαρμακεία του Απριλίου 1931, γράφει «Φαρμακείον Ε. Δασκαλοπούλου» [βλ. εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 347, σ. 2, 25-4-1931, Λαμία]

[115] Τελειώνοντας το έτος 1933, ο Παιδίατρος Σπ. Μπαρτσόκας έφυγε από τη Λαμία και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Τότε τη θέση του στο Φαρμακείο, ανέλαβε ο παιδίατρος Ανάργ. Μπαρμπούτης (βλ. εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 736, σ. 3, 11-11-1933, Λαμία]

[116] Από διαφήμιση στην εφ. «Η ΕΠΑΡΧΙΑ», στις 12-1-1935 : Ιατρός Ξενοφών Λ. Μανούκος, ειδικός παθολόγος, Λαμία. Δέχεται εις Φαρμακείον κ. Ε. Δασκαλοπούλου.

[117] Ο Ιωάννης Μαχαιράς ήταν μανιώδης χαρτοπαίκτης. Μερικές φορές από τη χαρτοπαικτική λέσχη πήγαινε κατευθείαν και άνοιγε το Φαρμακείο του.

[118] «Εις το φύλλον της Κυβερνήσεως 15/2/34 δημοσιεύτηκε απόφασις του Υπουργού Υγιεινής δι’  ης μεταβιβάζεται η άδεια του εν τη πόλει φαρμακείου του Ιωάννου Ν. Μαχαιρά επ’ ονόματι του κ. Βασιλείου Ε. Παπαγεωργίου» [Βλ. εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 825, σ. 4, 14-6-1934, Λαμία]

[119] Ο Ιωάννης Νικ. Μαχαιράς γεννήθηκε στη Λαμία το 1874. Η γυναίκα του λεγόταν Αγγελική (1882-1958) και γεννήθηκε στο Πετροχώρι του δήμου Θέρμου. Απέκτησαν ένα γιο τον Ιωάννη (γεν. το 1920). Είναι πολύ πιθανοί οι λόγοι υγείας, για τους οποίους μεταβίβασε το Φαρμακείο του, εφόσον στις 9-2-1934 πέθανε.

[120] Γεννήθηκε το 1913 και πέθανε το 2001. Παντρεύτηκε τη Σωτηρία Νταρλαδήμα του Νικολάου και της Ανθούλας. Παιδιά τους:  Κωνσταντία, Σταυρούλα, Φώτιος, Νικόλαος, Ξανθή και Παναγιώτης.

[121] Ανακοίνωση-διαφήμιση στην εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ στις 13-6-1936 : “Το Φαρμακείον Βασιλείου Παπαγεωργίου μετεφέρθη εις νεόδμητον οικοδομήν ΔΙΑΜΑΝΤΗ”.

[122] Από την εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 1090, σ. 4, 3-6-1936, έχουμε τα Εγκαίνια : «Χθες π.μ. εγένοντο τα εγκαίνια της εγκαταστάσεως του φαρμακείου του κ. Παπαγεωργίου εις την νεόδμητον οικοδομήν του κ. Διαμαντή. Τα εγκαίνια ετίμησαν αρκετά μεγάλη μερίς της κοινωνίας Λαμίας».

[123] Με ενοίκιο. Το κτίριο ήταν ιδιοκτησίας Διαμαντή.

[124] Ο Βασ. Παπαγεωργίου πολιτικά ήταν ταγμένος αρχικά στο Κόμμα των Φιλελευθέρων (Βενιζελικός) και μεταπολεμικά στο χώρο του Κέντρου (Ένωση Κέντρου). Το φαρμακείο του ήταν πάντα κέντρο συζητήσεων. Το τιμούσαν σχεδόν όλοι οι πολιτικοί, πολιτευτές και παράγοντες του τόπου.

[125] Είχε εκλεγεί δημοτικός σύμβουλος Λαμίας με δήμαρχο τον Απόστολο Κουνούπη τις περιόδους 1964-67 και 1974-78.

[126] Ανακοίνωση-διαφήμιση στην εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, της 4-11-1936, αναφέρει : Εγκατεστάθη εις Λαμίαν και δέχεται εις το Φαρμακείον Β. Παπαγεωργίου, ο ιατρός Γεώργιος Δερβενούλας, πρώην εσωτερικός βοηθός Παθολογικής Κλινικής Πανεπ. Αθηνών (Λαϊκόν Νοσοκομείον) και Νοσοκομείου Παίδων του Ευαγγελισμού.

[127] Από διαφήμιση στην εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, στις 31 Μαρτίου 1937, όπου γράφει : Κωνσταντίνος Ε. Παπαχρήστου – Ιατρός, Νοσήματα – Παιδικά – Παθολογικά. Δέχεται εν τω Φαρμακείω του Β. Παπαγεωργίου.

[128] Διετέλεσε Πρόεδρος του Φαρμακευτικού Συλλόγου Λαμίας το 1936-37. Το Διοικητικό Συμβούλιο απαρτιζόταν από τους : Βασ. Καϊλάνη, Πρόεδρο, Ελ. Δασκαλόπουλο, Αντιπρόεδρο, Ευθ. Ζαγγογιάννη, Γραμματέα, Νικ. Βαλατσό, Σύμβουλο και Νικ. Κάιλα, Ταμία. Το Πειθαρχικό Συμβούλιο περιλάμβανε τους : Θρ. Λειβαδίτη, Στ. Αναστασίου και Ελ. Δασκαλόπουλο. Αντιπρόσωποι στον Πανελλήνιο Φαρμακευτικό Σύλλογο ήσαν οι : Γ. Πιπιλίγκας και Θρ. Λειβαδίτης. [Βλ. Αρχαιρεσίες Φαρμακευτικού Συλλόγου, εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 1078, 29-4-1936, Λαμία].

[129] Στις 5-3-1936, στο Φαρμακείο του κ. Καϊλάνη και κατά την απουσία του (ήταν ένορκος σε κάποια δίκη), ο υπάλληλος του Φαρμακείου Βασίλειος Μπεσλεμής ετοίμαζε εκρηκτικό μίγμα 3 κιλών περίπου για βαρελότα. Ξαφνικά έγινε έκρηξη. Οι πόρτες και τα τζάμια του φαρμακείου τινάχτηκαν σε απόσταση και γέμισε πυκνούς καπνούς το φαρμακείο. Ένα ξύλινο διάφραγμα πήρε φωτιά, αλλά σβήστηκε από τις αντλίες του Δήμου. Ο υπάλληλος τραυματίστηκε σοβαρά και μεταφέρθηκε στην κλινική του κ. Παπασιοπούλου. Είχε τριτοβάθμια εγκαύματα στο πρόσωπο και στα χέρια. Ο κ. Καϊλάνης επέστρεψε αμέσως η δε δίκη διεκόπη. [εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 1059, σ. 4, 7-3-1936, Λαμία]

[130] Βλ. εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 365, σ. 1, Σάββατο 6-6-1931, Λαμία.

[131] Διαφήμιση : «Ο ιατρός κ. Χαρίλαος Μουσάτος δέχεται εις το Ιατρείον του και εις το Φαρμακείον του Β. Καϊλάνη». [εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 1, σ. 4, 13-11-1927, Λαμία]

[132] «Η ολομέλεια της άρτι συσταθείσης “Ελληνικής Φαρμακευτικής Εταιρείας” εξέλεξεν αντεπιστέλλον μέλος, προτάσει των εγκρίτων επιστημόνων κ.κ. Κων. Δαμβέργη και Χρ. Αναλογίδου, τον παρ’ ημίν  φίλτατον φαρμακοποιόν κ. Βασ. Καϊλάνην» [εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 531, σ. 1, 7-7-1932, Λαμία]

[133] Διετέλεσε Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων. Χαρακτηριστικό του ήταν τα ρουμελιώτικα που μιλούσε. Μια φορά είπε στο Νίκο Ξηρό, που ήταν βουλευτής (του ιδίου Κόμματος των Φιλελευθέρων, δηλ. Βενιζελικός) τότε, για το σβήσιμο της μηχανής ενός αυτοκινήτου «ζούβσι η μηχανή». Κι απαντά ο (άλλος ρουμελιώτης) Ξηρός : «Όχι ζούβσι, αλλά ζίβσι η μηχανή»! (από τις αναμνήσεις του Ανάργυρου Πιπιλίγκα).

[133α]  Συμβόλαιο 163/9-12-1938, του συμβολαιογράφου Λαμίας Δημ. Καϊλάνη.

[134] βλ. εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 943, σ. 4, 14-5-1935, Λαμία.

[135] Από διαφήμιση στην εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 1354, σ.3, Σάβ. 27-5-1939, Λαμία, όπου αναφέρει : «Το εν Λαμία Φαρμακείον Νικ. Δ. Κατσούδα (πρώην Β. Καϊλάνη) μετεφέρθη εις την Νοτίαν γωνίαν της πλατείας Βασ. Κωνσταντίνου (Σιταγοράς), έναντι Καφενείου Αδελ. Χαϊμάνη».

[136] Απ’ την εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 808, σ. 1, 5-5-1934, Λαμία,  στα «Κοινωνικά» διαβάζουμε : “Ο Νικόλαος Β. Βαλατσός και η Νίτσα Κ. Γρεβενίτου ηρραβωνίσθησαν”.

[137] Λειβαδίτη ή Λεβαδίτη, λέγεται και με τους δύο τρόπους.

[138] Βλ. «Λαμία – τα πρόσωπα (1760-1930)» του Νικ. Δαβανέλλου, Λαμία 2003.

[139] Δημήτριος Κλάρας, δικηγόρος (1864-1951). 

[140] Αθανάσιος Γ. Γραμματίκας (1889-1969).

[141] Από διαφήμιση στην εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 1193, σ.4, 10-7-1937, Λαμία : “Ο ιατρός κ. Γρηγόριος Γρηγορόπουλος δέχεται τους απόρους του Δήμου δωρεάν εκάστην Δευτέραν, Τετάρτην και Παρασκευήν, εις το Φαρμακείον Λεβαδίτου”.

[142] Ήταν μέλος της Εταιρείας Προστασίας Αποφυλακιζομένων : Λεβαδίτης, κυρία Μαραθέα, κύριος Γερογιάννης, … [Από άρθρο με τίτλο :  «Το Πάσχα εις τας Ποινικάς Φυλακάς Λαμίας», στην εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 1433, σ. 4, Σάβ. 4-5-1940, Λαμία]

[143] Οι πληροφορίες προέρχονται από το γιο του Αλκιβιάδη Παπαευθυμίου, τον κ. Κωνσταντίνο Παπαευθυμίου, συνταξιούχο φαρμακοποιό-ερευνητή σε ξένη φαρμακευτική εταιρία στην Ιταλία, όπου και διαμένει. Η συνέντευξη ελήφθη στο Φαρμακείο της κ. Στέλλας Δημ. Παπαευθυμίου, την 10-10-2006. Τον ευχαριστώ εγκάρδια, όπως και τη φαρμακοποιό κ. Στέλλα Παπαευθυμίου.

[144] «Ετελέσθησαν εν Βαρυμπόπη την παρελθούσαν Κυριακήν οι γάμοι του κ. Αλ. Παπαευθυμίου μετά της Δ)δος Μαρίας Αργυροπούλου. Παράνυμφος παρέστη ο κ. Ηρ. Κρητικός. κλπ.» [εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 123, σ. 4, 9-3-1929, Λαμία]

[145] Ο Κων. Αργυρόπουλος ήταν καπνέμπορος με εξαγωγές στη Γερμανία και Αίγυπτο. Εγκαταστάθηκε στη Μακρακώμη. Παράλληλα είχε και πρόβατα (τα έχασε το 1932, από τα πολλά χιόνια).

[146] Η βάπτιση του Δημητρίου (Μίμη)  έγινε παρουσία υπουργού. Ακολουθούν τα ευχαριστήρια του ιερέα : «Δια την γενναίαν δωρεάν του αξιοτίμου κ. Ι. Μακροπούλου υπουργού Θρησκευμάτων και Παιδείας εκ δραχμών 1.000 υπέρ του ενοριακού Φιλοπτώχου Ταμείου Μακρακώμης, κατά την τέλεσιν του μυστηρίου της βαπτίσεως του υιού του ενταύθα Φαρμακοποιού κ. Αλκιβιάδου Παπαευθυμίου. Ο Πρωτοπρεσβύτερος  Ι. Παπαϊωάννου.» [εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 862, σ. 4, 11-9-1934, Λαμία]

[147] Ο Ανάργυρος Πιπιλίγκας, ως Πρόεδρος του Φαρμακευτικού Συλλόγου Λαμίας, προστατεύοντας τα συμφέροντα των εννέα ήδη λειτουργούντων Φαρμακείων της Λαμίας, αρνήθηκε τη μεταφορά του φαρμακείου. Να ληφθεί υπόψη ότι είχαν καλές προσωπικές σχέσεις οι οικογένειες Πιπιλίγκα και Παπαευθυμίου.

[148] Με βάση την ισχύουσα τότε νομοθεσία, υπήρχε η εξής προϋπόθεση : ανά 5.000 κατοίκους/1 Φαρμακείο. Η προπολεμική Λαμία είχε 25-30 χιλιάδες κατοίκους περίπου. Με την κατοχή όμως έγιναν ανακατατάξεις πληθυσμού (οι λεγόμενοι «πυροπαθείς») και ήρθαν πολλοί από τα γύρω χωριά και κωμοπόλεις. Έτσι δικαιολογήθηκε η αδειοδότηση των Φαρμακείων, χωρίς φυσικά να έχει γίνει – πράγμα τότε αδύνατον – απογραφή του πληθυσμού της Λαμίας.

[149] είναι τα σκαλάκια που οδηγούν στα δημοτικά ουρητήρια και την οδό Ανδρούτσου (παλιά λεγόταν “ρεζίλ σοκάκ”).

[150] Ο Σπύρος Πιπιλίγκας (1910-1983) προσβλήθηκε από μηνιγγίτιδα σε ηλικία 11 μηνών. Έμεινε κωφάλαλος. Αργότερα τον ανέλαβε ένας καθηγητής των Γαλλικών ονόματι Καραϊσκάκης, που τον έμαθε να μιλάει και να ακούει (διαβάζοντας τα χείλη). Έτσι ο Σπύρος Πιπιλίγκας έμαθε να διαβάζει και να γράφει. Έγινε τελικά ένας θαυμάσιος λογιστής. Εργάστηκε στη Φαρμακαποθήκη Πιπιλίγκα - Κάιλα για πολλά χρόνια, μέχρι τη συνταξιοδότησή του.

[151] Από τα ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ : “Σπύρος Γ.  Πιπιλίγκας & Όλγα Γ. Γιαννακογεώργου, ετέλεσαν τους γάμους των. Παράνυμφος παρέστη ο φαρμακοποιός κ. Ελευθ. Δασκαλόπουλος”. [εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 1078, σ. 4, Τετ. 29-4-1936, Λαμία]

[152] κοντά στο κτίριο της τότε Τράπεζας Κρόκου-Μουζέλη (σήμερα είναι Κατάστημα Νυφικών).

[153] πρόβλημα των νεφρών μάλλον.

[154] Βλ. στην εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 415, σ. 4, 1-10-1931, Λαμία, όπου γράφει  «Η Φαρμακεμπορική Εταιρεία Λαμίας μεταφέρεται επί του νεοδμήτου οίκου του κ. Δασκαλοπούλου ανατολικώς της Πλατείας Σιταγοράς».

[155] Υπάρχει μέχρι σήμερα.

[156] Νικόλαος Α. Κάιλας, φαρμακοποιός - συνταγματάρχης, 1886-1972.

[157] Ευχαριστώ επίσης τους κ. κ. : Χρ. Παλάντζα, καθηγητή Θρησκευτικών,  Σεραφ. Κακούρα, καθηγητή-φιλόλογο και Γεώργιο Δημητρίου, δημοσιογράφο-ερευνητή και συγγραφέα.