Προπολεμικά κουρεία της Λαμίας

Ανδρικά προνόμια

1.      Λίγη … προϊστορία

   Η τριχοφυΐα είναι … προνόμιο των ανδρών. Η ανάπτυξή τους όμως (μακριά μαλλιά, μακριά γένια και μουστάκια) δεν μπορεί να αφήνεται ανεξέλεγκτη. Η σωστή κοπή και εν γένει η περιποίησή τους ήταν απαραίτητη. Έτσι οι αρχαίοι Αθηναίοι βοηθούσαν την αύξηση του μήκους των μαλλιών τους αλείφοντάς τα με λάδι, που περιείχε αρωματικές ουσίες. Τα μακριά κατσαρά μαλλιά (βόστρυχοι[1]) των αρχαίων Αθηναίων του 6ου  αι. π.Χ., τα έκοβαν πιο κοντά αργότερα (μετά τη μάχη του Μαραθώνα). 

κούρεμα (ειδώλιο)

 Μετά το Μέγα Αλέξανδρο (στα ελληνιστικά χρόνια) ξύριζαν τα μουστάκια και τα γένια. Μουστάκι χωρίς γένια δεν είχαν ποτέ οι αρχαίοι Έλληνες. Μετά το κούρεμα ή το ξύρισμα, οι κουρείς περιποιόντουσαν τα χέρια του πελάτη και όταν τελείωναν του έδιναν έναν καθρέφτη για να θαυμάσει το αποτέλεσμα (όπως κάνουν και στα χρόνια μας).

   Στα κουρεία και στα αρωματοπωλεία της αρχαίας Αθήνας, σχολιάζονταν τα τελευταία νέα ή  γίνονταν……φιλοσοφικές συζητήσεις. Μια συνήθεια τόσο διαδεδομένη, που ο ρήτορας Δημοσθένης σ' ένα λόγο του κατηγορεί έναν Αθηναίο ως “ακοινώνητο”, γιατί “δεν μπαίνει ποτέ σε κουρεία, αρωματοπωλεία και άλλα καταστήματα”. Οι άνδρες προτιμούσαν τα κουρεία, ως τόπο συναντήσεων, όπου ο κουρέας φημιζόταν για την πλατιά και πολύπλευρη πείρα του.

   Όταν ο κουρέας έφτιαχνε τα μαλλιά[2] (την κόμη) ενός πελάτη, οι άλλοι πελάτες - που περίμεναν τη σειρά τους - φλυαρούσαν για κάθε θέμα. Με τον τρόπο αυτό οι κουρείς ήταν κατατοπισμένοι για όλα τα νέα και τα κουτσομπολιά, που τα διέδιδαν και τα ερμήνευαν όπως ήθελαν. Είχαν τη φήμη (και είναι αλήθεια) ότι ήταν φλύαροι και αθυρόστομοι. Αναφέρεται ο διάλογος :

 - Πώς θέλετε να σας κουρέψω; ρώτησε ο κουρέας το Βασιλιά της Μακεδονίας Αρχέλαο.

 - Χωρίς πολλές κουβέντες, απάντησε ο Βασιλιάς.

                 2.      Το παραδοσιακό κουρείο (μπαρμπέρικο [3])

   Το κουρείο στα παλιότερα χρόνια ήταν αποκλειστικά αντρικός χώρος.  Γυναίκες δεν έμπαιναν. Πήγαιναν σπάνια για να κουρευτούν. Οι περισσότερες είχαν μακριά μαλλιά και τα έπιαναν κότσο. Μέχρι το ’50 δεν υπήρχαν κομμώτριες, αφού οι γυναίκες δεν δούλευαν, οπότε είτε φρόντιζαν τα μαλλιά μόνες τους, είτε από κάποια άλλη γυναίκα στο σπίτι, ή - αν χρειαζόταν - πήγαιναν και αυτές στους κουρείς. Πάντως το κουρείο ήταν καθαρά αντρικός χώρος.

  Το κούρεμα και το ξύρισμα[4] κάποτε ήταν «κοσμοϊστορικό γεγονός» και τα μπαρμπέρικα ήταν κέντρα κοινωνικής συναναστροφής για τους άντρες κάθε ηλικίας. Εκεί μέσα λεγόταν ο,τιδήποτε μπορεί να λεχθεί στις αντροπαρέες. Από γκομενικά, σεξουαλικά, ποδοσφαιρικά, πολιτικά. Όταν ήταν να ψηφίσουν, ο κουρέας ήξερε πόσο θα πάρει το κάθε κόμμα. Πολλά κουρεία ήταν σε τμήμα ενός καφενείου, δηλ. συστεγάζονταν.

   Ο Γιώργος Ζαμπέτας στην ομώνυμη βιογραφία[5] του αφηγείται : “Του πατέρα το μπαρμπέρικο και όλα τα μπαρμπέρικα ήτανε σταθμοί συγκέντρωσης τότε… Είχαν απ’ όλα μέσα. Είχαν να κοιμηθείς, είχαν να φας, να πιεις, να διασκεδάσεις. Σε μινιατούρα βέβαια”.

   Μέχρι το 1930, σε μερικές περιπτώσεις και μεταγενέστερα, οι κουρείς είχαν και το ρόλο του γιατρού κατά κάποιο τρόπο. Ήταν η εποχή που ο κουρέας φορούσε άσπρη ποδιά (εικόνα … γιατρού), που απολύμαινε το ξυράφι του.  Τότε οι κουρείς έριχναν βεντούζες, έβαζαν βδέλλες (αφαίμαξη) για να χαμηλώσουν την πίεση, έβγαζαν κάνα χαλασμένο δόντι. Στις προθήκες είχαν και τανάλιες (των οδοντογιατρών), μπουκάλι με βδέλλες στο νερό κ.τ.λ. Διέθεταν επίσης και βότανα. Άνοιγαν και απολύμαιναν αποστήματα, γιάτρευαν ανοιχτά τραύματα με κρασόψυχα (ψωμί ποτισμένο σε κρασί), επανέφεραν με κατάλληλες κινήσεις τα στραμπουλιγμένα μέλη του σώματος στη θέση τους, και σε πολλά σπασίματα ξαναταίριαζαν τα σπασμένο κόκαλα και τα έδεναν με καλάμια, ώσπου να ξαναδέσουν. Στην εποχή της βαθιάς αμάθειας όπου ο γιατρός ήταν απελπιστικά  δυσεύρετος, ο μπαρμπέρης  με τις πρωτόγονες … ιατρικές του υπηρεσίες  του ανακούφιζε  τους συνανθρώπους του.

   Πάντως το κουρείο διατηρούσε τα χαρακτηριστικά μιας αντρικής λέσχης και ιδιαίτερα στα χρόνια τούτα αποτελεί ένα χώρο «αποσυμπίεσης» στο μεγάλο άγχος του καιρού, με τον κουρέα ως κεντρικό πρόσωπο. Το ξύρισμα είναι μια απόλυτη αντρική περιποίηση, κάτι που δεν μπορείς να μοιραστείς με άλλον. Ελέχθη[6] ότι “το ξύρισμα είναι ιεροτελεστία. Δεν μπορείς να έχεις δίπλα σου την κυρία με τα μπικουτί”!

  

3.     Απαραίτητα εργαλεία του κουρέα

   Το παραδοσιακό κουρείο διέθετε τουλάχιστον τα επόμενα σύνεργα : ένα ψαλίδι ευρωπαϊκό, ένα χτένι, μια κουρευτική μηχανή, ένα ξυράφι με ακόνι και φυλλαδώρο για ακόνισμα, μια πετσέτα, ένα κύπελλο με το πινέλο για σαπουνάδα και ένα - δυο μπουκαλάκια με κολόνια.

   Μερικοί είχαν και το λεγόμενο λεγένι, μια εμαγιέ λεκάνη με ημικυκλική εγκοπή στο μπροστινό μέρος, που προσαρμοζόταν στο λαιμό του πελάτη μετά το ξύρισμα - το κρατούσε ο πελάτης - και  ο μπαρμπέρης έπλενε με νερό το ξυρισμένο πρόσωπο με τα δυο του χέρια. Αργότερα όταν το μπαρμπέρικο έγινε πιο συστηματικό  προστέθηκε και η πολυθρόνα, όπου καθόταν ο πελάτης, καθώς και ο μεγάλος καθρέφτης απέναντί της.

   Η διαδικασία του κουρέματος είναι σωστή ιεροτελεστία, όπως τη δίνει ένας κουρέας: «Πρώτα λούσιμο, παραδοσιακό, όπως σε έλουζε η μάνα σου μικρό, μετά ξύρισμα με φαλτσέτα ή περιποίηση για τα μούσια ανάλογα με το τι θέλει ο πελάτης, μασάζ στο πρόσωπο και στο τέλος του βάζεις τις κολόνιες του και κρεμούλα αν θέλει.

   Κάποια (λίγα) μπαρμπέρικα διατηρούν ακόμα την αίγλη τους από ανθρώπους που αγάπησαν τη μυρωδιά της  κολόνιας λεμονιού, την αίσθηση της ζεστής πετσέτας και τον ήχο του παλιού γραμμοφώνου.

4. Η τέχνη του κουρέα

   Τα παλιότερα χρόνια δεν υπήρχαν σχολές. Για να μάθει ένας νέος τη δουλειά πήγαινε ως βοηθός σ’ ένα κουρείο. Στην αρχή ξεσκόνιζε στο κουρείο, έκανε βοηθητικές εργασίες, έβλεπε και έτσι σιγά-σιγά μάθαινε την τέχνη. Μετά από κάποια χρόνια, αναλάμβανε σταδιακά και όταν ήταν έτοιμος μπορούσε να ανοίξει και δικό του κουρείο.

Ο κουρέας επί το έργον (πίνακας)

 Τα παλαιά χρόνια ξυριζόταν πολύς κόσμος στα κουρεία. Τότε χρειάζονταν 10-20 (περίπου) πετσέτες την ημέρα για ξυρίσματα. Τη δεκαετία 1950-60, κουρεύονταν κάθε δεκαπέντε μέρες και ένα “σβερκάκι” ενδιάμεσα στη εβδομάδα, θυμούνται οι παλιότεροι.

   Οι παλιότεροι κουρείς φοβούνται ότι δεν θα υπάρχει διαδοχή στο επάγγελμα, επειδή οι νεότεροι δεν θέλουν να κάνουν τον μπαρμπέρη, αλλά όλοι κάνουν τους καλλιτέχνες. Άμα τους πεις να σε ξυρίσουν, σου λένε “δεν ξέρω”. Τα κομμωτήρια ανακάτεψαν γυναίκες και άντρες κι έτσι χάθηκε η γοητεία του κουρείου.

   Οι μπαρμπέρηδες - στην πλειοψηφία τους - ήταν πάντα ευγενικοί και καλόκαρδοι, ενίοτε ψυχαναλυτές, σε αρκετές περιπτώσεις ακόμα και γιατροί, πάντα φλύαροι και χαμογελαστοί.

   Πολλοί κουρείς είναι και πολυπράγμονες. Άλλοι είναι μπουζουξήδες, άλλοι τραγουδάνε, γράφουν στίχους, φτιάχνουν αντικείμενα, κ. ά. ασχολίες.

   Τα τελευταία χρόνια έχει αλλάξει πάρα πολύ το μπαρμπέρικο, παρόλο που δεν είναι μία υπόθεση του παρελθόντος, ούτε ένας χώρος υπό εξαφάνιση. Κυρίως έχει αλλάξει η φυσιογνωμία του χώρου και ο ρόλος του κουρέα που έχει πια περιοριστεί αυστηρά στο κόψιμο των μαλλιών - που πλέον διαρκεί και ελάχιστα, επειδή έχουν εξελιχθεί οι μηχανές. Κάποτε στο κουρείο πήγαινες πολύ πιο συχνά και έμενες πολύ περισσότερο χρόνο, ακόμα και για πρακτικούς λόγους, επειδή ο κουρέας χρησιμοποιούσε μόνο τσατσάρα και ψαλίδι.

   H τέχνη τώρα πια δεν περνάει από γενιά σε γενιά. Έχουν δημιουργηθεί τόσες σχολές που μαθαίνουν στα νέα παιδιά την κομμωτική με σύγχρονους και γρήγορους τρόπους. Δεν παίρνει πια ο πατέρας τον γιο στο κουρείο, έτσι ώστε να δει από κοντά την τέχνη του παλιού, να την αγαπήσει και τελικά να την ακολουθήσει. Οι κουρείς παλιότερα έκρυβαν ακόμα και από τους βοηθούς τους τα μυστικά της δουλειάς τους για να μην τους κλέψουν την τέχνη.

5.     Οι κουρείς της παλιάς Λαμίας

   Το κοντό κούρεμα, με αυχένα καθαρό από τρίχες, το καθημερινό ξύρισμα των ανδρών, όπως και το κούρεμα των παιδιών και εφήβων με την ψιλή μηχανή, ήταν έργο των κουρέων στα χρόνια του μεσοπολέμου, όσο και την πρώτη μεταπολεμική δεκαετία. Λίγοι άνδρες κυρίως στο μεσοπόλεμο είχαν γενειάδα (κυρίως δικαστικοί, κλπ.), που χρειαζόταν ιδιαίτερη περιποίηση από τους κουρείς.

   Η πρώτη προσπάθεια οργάνωσης σε επαγγελματικό σωματείο των κουρέων ήταν το 1922, όταν ίδρυσαν το “Σύνδεσμο Κουρέων Λαμίας” (με την αριθ. 292 απόφαση του Πρωτοδικείου Λαμίας). Φαίνεται ότι ατόνησε ή έπαυσε η δράση του, ώστε το 1929 ιδρύθηκε ο “Σύνδεσμος των εν Λαμία Κουρέων” (με την αριθ. 142 απόφαση του ίδιου Πρωτοδικείου). Στο εξωκλήσι των Αγίων Αναργύρων υπάρχει η εικόνα της Αγίας Τριάδος, που έγινε με δαπάνη του Συλλόγου Κουρέων το έτος 1930, αγιογραφημένη από το ζωγράφο - αγιογράφο Γεώργ. Σαραφιανό.

   Από τα βιβλία των Ιερών Ναών της Λαμίας προήλθαν ενδιαφέροντα στοιχεία για τους κουρείς της πόλης. Περιλαμβάνουν 21 ονόματα (ένας απ’ αυτούς είναι κομμωτής). Διέμεναν στις ενορίες των ναών Αγίων Θεοδώρων, Ευαγγελίστριας και Παναγίας Δέσποινας. Παρατίθενται τα στοιχεία τους:

   Όλοι γεννήθηκαν στη Λαμία. Ο Π. Καραπάνος δηλώθηκε ως κομμωτής.

      Από τους 10 κουρείς, οι 6 κατάγονταν από τη Λαμία. Ο Μιχ. Λαμπρόπουλος ήταν από την Τσοπανλάτα (Λυγαριά), ο Ι. Κουνάνος από τη Στύρφακα, ο Χρ. Τερτίγκας από την Υπάτη και ο Ευθ. Σπανός από την Τοπόλια. Οι 3 απ’ αυτούς με τις μικρότερες ηλικίες 21-29 ετών ήταν άγαμοι. Ο μέσος όρος ζωής αυτών ήταν 44 χρόνια.

   Στη ζώνη αυτή καταγράφηκαν 8 κουρείς. Είναι όλοι άνδρες. Κατάγονταν από τη Λαμία, εκτός από έναν (Ευάγ. Μωράτη) που προερχόταν από τη Λάρισα. Τα κουρεία τους ήταν σε κεντρικά σημεία της πόλης, όπως π.χ. του Σπυρ. Τσακνιά[7] που ήταν στην οδό Ρήγα Φεραίου.

   Ο μέσος όρος ζωής τους είναι 40 ετών περίπου. Αιτία ήταν η φυματίωση, που χτυπούσε ιδιαίτερα τα ελεύθερα επαγγέλματα[8] και κύρια τους κουρείς, σ’ εκείνα τα χρόνια.

   Στην περίπτωση που μελετούμε 4 άτομα πέθαναν από φυματίωση (ποσοστό 50%).

6. Η θέση[9] μερικών κουρείων, στη Λαμία της δεκαετίας του ’30

   Για εγκατάσταση των κουρείων, που ήταν συνήθως μικρά μαγαζιά και με ενοίκιο, προτιμιόνταν τα στενά της Λαμίας (όπως η οδός Καλύβα-Μπακογιάνη) ή δρόμοι κοντά σε πλατείες και σε αγοραία σημεία. Μερικοί υπενοικίαζαν ένα μικρό τμήμα καφενείου σε πλατεία, διασφαλίζοντας έτσι την πελατεία τους. Δίνονται ενδεικτικά οι θέσεις στην πόλη μερικών κουρείων :

7.      Τερτίγκας Χρήστος (στην οδό Καλύβα-Μπακογιάννη)

8.      Διαμαντής (στην οδό Καλύβα-Μπακογιάννη)

9.      Ιωάννης Τασόπουλος (στην οδό Καλύβα-Μπακογιάννη)

10.  Νικόλαος Τσάτσος (στην οδό Καλύβα-Μπακογιάννη)

11.   Κουρείο Γαζέτας (στην οδό Καραϊσκάκη, μεταξύ των οδών Ροζάκη-Αγγελή και πλατείας Λαού)

12.   Καρανάσιος Φρειδερίκος (στην οδό Τρούμαν, σήμερα οδός Κουνούπη, δεξιά ανεβαίνοντας)

13.   Πλατή Αφοί (στην Πλατεία Ελευθερίας, στη βόρεια γωνία με την οδό Σκληβανιώτου)

7.       Αρωματοποιία[10]  Αφών  Πλατή

   Οι αδελφοί  Πλατή είχαν κουρείο στην Πλατεία Ελευθερίας[11] από τις αρχές του 20^ου  αιώνα και αργότερα άνοιξαν το πρώτο κομμωτήριο της Λαμίας. Ο Νικόλαος Πλατής έμαθε σε πολλά νέα παιδιά την τέχνη.

Νικόλαος Πλατής

   Επιπλέον, παρασκεύαζαν κολόνιες και αρώματα. Ήταν μια ιδέα και πρωτοβουλία των αδελφών Νικολάου και Κωνσταντίνου Πλατή. Μάλιστα ο   Κων.  Πλατής (1893-1981) κατόρθωσε μέσα σ’ ένα χρόνο, να πετύχει σπουδαίες συνθέσεις κολόνιας, όπως η καλύτερη  που ήταν η ρούσικη.

   Δημιούργησαν εγκατάσταση που διέθετε λέβητες αποστακτήρες, όπου αποσταζόταν το νερό, μαζί με αιθέρια έλαια και αλκοόλ, για την παρασκευή ποικίλων αρωμάτων. Παράλληλα, την περίοδο 1936-37 που ξεκίνησε η προσπάθεια αυτή, έγινε αρκετή διαφήμιση[12] στον τοπικό τύπο.

Διαφήμιση στην εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, Μάρτ. 1936

 

 Επίλογος

   Οι κουρείς, μετέχοντας στην κοινωνική συναναστροφή που δημιουργεί η θέση και η λειτουργία του κουρείου με την ανδρική πελατεία του, είναι μια ενδιαφέρουσα κοινωνική ομάδα. Έχουν άποψη για κάθε θέμα, που το θέτουν με έξυπνο τρόπο και αρέσουν στους πελάτες. Κλείνουμε την αναφορά αυτή με ένα μικρό δείγμα. Ρώτησαν έναν κουρέα:

- Έχουν οι μπαρμπέρηδες πολιούχο άγιο;  Και η απάντηση: 

- Βεβαίως έχουν. Ήταν κάτοικος Καλαμάτας, τον έλεγαν Ηλία Αρδούνη και ήταν κουρέας. Αυτός μαρτύρησε επί Τουρκοκρατίας και τον έχουν ως προστάτη όλοι οι κουρείς. Γι’ αυτό στις 8 Μαΐου, την Κυριακή των Μυροφόρων, φεύγουν απ’ την Αθήνα και πάνε με πούλμαν να κάνουν περιφορά της εικόνας. Μαζεύονται μπαρμπέρηδες απ’ όλη την Ελλάδα …

                         Κωνσταντίνος Αθ. Μπαλωμένος

                                  φυσικός

-------------------------------

ΑΝΑΦΟΡΕΣ-ΙΣΤΟΤΟΠΟΙ

1.       http://erroso.blogspot.com,

2.      www.koutouzis.gr/koureis.giatroi,

3.      www.ough.gr, www.ethnos.gr/

----------------------------------------------------------------------------------------

Δημοσιεύτηκε στην εφ. ΛΑΜΙΑΚΟΣ ΤΥΠΟΣ, φ. 20505, 7-8 Δεκ. 2013, Λαμία.

            ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

---

[1] είναι οι τούφες (οι μπούκλες) των μαλλιών.

[2] Ακόμη και τότε οι άντρες - όπως και οι γυναίκες - έβαφαν τα μαλλιά τους, είτε για να τα κάνουν πιο ανοιχτά, είτε για να κρύψουν τη λευκότητά τους.

[3] μπαρμπέρικα : από το γαλλικό barbe, που σημαίνει «γένι» ή «μούσι».

[4] Ειδικά το πρώτο ξύρισμα, που για τον έφηβο σήμαινε την ενηλικίωση.

[5] Γιώργος Ζαμπέτας : “και η βρόχα έπιπτε … στρέιτ θρου”, Ιωάννα Κλειάσιου, σελ. 54, εκδ. ΝΤΕΦΙ, 1997, Αθήνα.

[6] Παναγιώτης Γρηγορίου, με παραδοσιακό κουρείο στην Αθήνα (Κολωνάκι).

[7] Ήταν ο πατέρας του χοροδιδάσκαλου Αθανασίου Τσακνιά, που είχε την περίφημη «Μπουάτ» στην οδό Βύρωνος 4, την περίοδο 1935 και μετά.

[8] Επαγγέλματα που πλήττονται περισσότερο από φυματίωση είναι : σερβιτόροι (48%), τυπογράφοι (47%), εμποροϋπάλληλοι (46%), κουρείς (43%), καπνεργάτες (42%), κλπ. Τα μικρότερα ποσοστά θανάτων από φυματίωση έχουν : κληρικοί (5%), γεωργοί (9%), ιατροί (11%), κλπ. [Ενδιαφέρουσα στατιστική σε άρθρο με τίτλο «Η ζωή της Ελλάδος, εις την γλώσσαν των αριθμών», στην εφ. Η ΕΠΑΡΧΙΑ, φ. 893, σ. 1-2, 26-11-1934, Λαμία].

[9] Αθανασίου Κ. Μπαλωμένου : «Δρόμοι, Καταστήματα και Ιδιοκτησίες της προπολεμικής Λαμίας (Δεκαετία 1930-40), περ. ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 2001, Λαμία

[10] εφ. «Η ΕΠΑΡΧΙΑ»,  14 Απριλίου 1937, Λαμία.

[11] Το κτίριο (είναι διατηρητέο) υπάρχει και σήμερα. Είναι στη δεξιά (ή τη βόρεια) γωνία της οδού Σκληβανιώτου,  στην Πλατεία Ελευθερίας.

[12] εφ. «Η ΕΠΑΡΧΙΑ»,  29 Μαΐου1937, Λαμία.