Σύντομη ιστορία του Μεταλλείου χρωμίτη, στην περιοχή Δομοκού

                                                                                         Ορυκτός πλούτος της περιοχής

   Σύμφωνα με την παράδοση, οι καλλιεργητές στην περιοχή αυτή, που βρίσκεται ανάμεσα στην Ομβριακή (στα νοτιοανατολικά της), την Ξυνιάδα και το Δομοκό, παραπονούνταν ότι οι πέτρες «στράβωναν τα υνιά» τους. Έτσι άρχισαν οι πρώτες σκέψεις για κάποιο μετάλλευμα που περιέχουν τα πετρώματα ώστε να γίνεται τόσο σκληρό και στη συνέχεια προχώρησαν στην αξιοποίησή του.

Χώρος εξόρυξης πυρίμαχου χρωμίτη  (Μεταλλεία Δομοκού)

   Όπως βρέθηκε μετά από χημική ανάλυση, επρόκειτο για χρωμίτη. Ένα μετάλλευμα που πήρε το όνομά του από ένα μέταλλο που περιέχει, το χρώμιο (Cr). Είναι ένα σημαντικό[1] υλικό, πολύ σκληρό, δύστηκτο και ανοξείδωτο.

   Χαρακτηριστικό των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα ήταν οι πολλές αιτήσεις ιδιωτών προς το ελληνικό κράτος για παραχώρηση δημοσίων εκτάσεων ως μεταλλείων. Αναφέρουμε ως παράδειγμα την αίτηση[2] των Ιωάν. Προβελέγγιου και Κων. Θωμόπουλου για “παραχώρηση μεταλλείου[3] χρωμίου στην περιφέρεια Λαμίας και του χωρίου Καλυβίων …”.

   Τα κοιτάσματα χρωμίτη στην Ελλάδα εντοπίστηκαν μέχρι σήμερα σε ζώνες από την Πίνδο έως τον Αξιό (σε 400 μεταλλοφόρες θέσεις). Βέβαια οι περισσότερες δεν είναι αξιοποιήσιμες (με λίγα αποθέματα και γι’ αυτό ασύμφορες οικονομικά). 

   Η εξόρυξη χρωμίτη στην Ελλάδα αποτελεί μεταλλευτική δραστηριότητα πλέον των εκατό ετών. Στο κοίτασμα Τσαγκλί (στην Ερέτρεια Φαρσάλων) η εκμετάλλευση άρχισε το 1880 και συνεχίστηκε μέχρι το 1991. Τρία[4] ήταν τα μεγαλύτερα κέντρα εξόρυξης χρωμίτη στην Ελλάδα : το Τσαγκλί (στην Ερέτρεια Φαρσάλων), ο Δομοκός και το Ξερολίβαδο (Κοζάνης).

   Μέχρι το πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα (1900-1925) οι μεταλλευτικές επιχειρήσεις ασχολήθηκαν περισσότερο με την εξόρυξη και τη διάθεση φυσικών μεταλλευμάτων, παρά με την εκκαμίνευση και τον εμπλουτισμό τους. Έτσι, οι πρώτες ύλες, ακατέργαστες όπως έβγαιναν, έφευγαν στο εξωτερικό, όπου μετατρέπονταν σε προϊόντα, τα οποία μετά αγόραζε η Ελλάδα, σε ακριβές μάλιστα τιμές.

   Οι εκτάσεις των μεταλλείων χρωμίτη ανήκαν στην οικογένεια Καρατζά από το Δομοκό. Στη συνέχεια αγοράστηκαν από την εταιρεία “Μεταλλευτική”. Λειτούργησαν σχεδόν χωρίς διακοπή από το 1908 ως το 1961. Στις κυριότερες μεταλλευτικές επιχειρήσεις της Ελλάδος του έτους 1918 καταγράφηκαν τρεις : η εταιρία “Λοκρίς” στη Λάρυμνα και η “Εταιρία Μεταλλείων Αταλάντης” στην Αταλάντη για σιδηρομεταλλεύματα (το ενδιαφέρον για το νικέλιο ακολούθησε) και η “Μεταλλευτική Ένωσις Δομοκός”, στο Δομοκό για μεταλλεύματα χρωμίου.

Ο σιδηροδρομικός σταθμός Αγγείαι Δομοκού

   Το 1908 ολοκληρώθηκε η κατασκευή και λειτουργία του σιδηροδρομικού άξονα Αθηνών-Λάρισας. Στα επόμενα χρόνια χρησιμοποιήθηκαν ειδικά βαγόνια για τη μεταφορά του μεταλλεύματος. Η φόρτωση γινόταν στον σιδηροδρομικό σταθμό Αγγειών που ήταν ο πλησιέστερος στα Μεταλλεία[5] και το μετάλλευμα μεταφερόταν μέχρι την Αγία Μαρίνα. Η χύδην φόρτωση στα πλοία γινόταν χρησιμοποιώντας ως προβλήτα, τη μεγάλη γέφυρα της Αγίας Μαρίνας (που είχε σιδηροδρομικές γραμμές πάνω της). Στα χρόνια του Μεσοπολέμου (δεκαετία του ’30) η παλιά σιδερένια σιδηροδρομική γέφυρα (κατασκευής 1891) προεκτάθηκε στη θάλασσα με χοντρές τσιμεντένιες κολόνες και αυξήθηκε το εμβαδό της νέας τσιμεντένιας πλατφόρμας φορτώσεων.

  Το 1931 με αίτησή του στο υπουργείο Οικονομικών, ο Μ. Τριανταφυλλίδης κάτοικος Αθηνών υπέβαλε διάγραμμα του μεταλλευτικού χώρου στην περιοχή Δαουκλή της Ομβριακής Δομοκού, για να λάβει την άδεια εκμετάλλευσής του. Δεν είναι γνωστή η συνέχεια του μεταλλευτικού του ενδιαφέροντος.

Η μεγάλη σιδηροδρομική γέφυρα της Αγίας Μαρίνας με την

τσιμεντένια προέκταση στη θάλασσα για φόρτωση του χρωμίτη.

   Μετά από αρκετή κάμψη της εξόρυξης λόγω μείωσης των πωλήσεων χρωμίτη στο εξωτερικό (το 1932, εξαιτίας του οικονομικού κραχ), η εξόρυξη συνεχίστηκε αμείωτα. Στη διάρκεια της Κατοχής, οι Γερμανοί έδειξαν ιδιαίτερη μέριμνα για τη λειτουργία των Μεταλλείων. Το μετάλλευμα μεταφερόταν με ένα μικρό τραινάκι ως το Σιδηροδρομικό Σταθμό στις Αγγείες κι από εκεί το μεταφόρτωναν σε άλλα τραίνα για τη Γερμανία. Τον Οκτώβριο του 1944, που οι Γερμανοί εγκατέλειψαν την Ελλάδα ανατίναξαν τις εγκαταστάσεις των Μεταλλείων.

    Στα μεταπολεμικά χρόνια (1953) τα μεταλλεία Δομοκού[6] κατείχε γερμανική εταιρεία με διευθυντή Γερμανό! Στην εξόρυξη εργάζονταν 400 Έλληνες εργάτες, σε υπόγειες σήραγγες, με μικρό (εξευτελιστικό) ημερομίσθιο. Δεν ήταν ασφαλισμένοι στο ΙΚΑ και δεν είχαν ιατρική περίθαλψη.

   Σε καταγραφή[7] ορυκτών και μεταλλευμάτων του νομού μας (στο τέλος της δεκαετίας 1950-60) αναφέρονται κοιτάσματα χρωμίου “εις τον Νεζερόν της Όθρυος”. Γενικότερα το έδαφος της επαρχίας Δομοκού περικλείει πολλά είδη μεταλλευμάτων όπως καμμερερίτη, λουχτενμβεργίτη και κυρίως χρωμίτη[8].

   Την επόμενη δεκαετία 1961-70 τα τρία μεταλλευτικά κέντρα Τσαγκλί (Ερέτρειας Φαρσάλων), Δομοκός και Ξερολίβαδο (Κοζάνης) βρίσκονταν σε πλήρη λειτουργία, με ετήσια παραγωγή 20-40 χιλ. τόνους (η Ελλάδα ήταν μέσα στις 15 χώρες παραγωγής χρωμίτη στον κόσμο).

   Ειδικά από το Δομοκό, η παραγωγή χρωμίτη στην Ελλάδα μέχρι το 1976, ήταν 450.000 τον. πυρίμαχου[9], το δε 1979 ήταν 30.000 τόνους.

   Το 1983 άρχισε να λειτουργεί η βιομηχανική μονάδα ΕΛ.ΣΙ. (Ελληνικά Σιδηροκράματα), που απορροφούσε το μεταλλουργικό χρωμίτη του Βούρινου[10] Κοζάνης και τον πυρίμαχο χρωμίτη αρχικά από το Τσαγκλί (Ερέτρειας Φαρσάλων)  και αργότερα από το Δομοκό. Αυτή η μονάδα μεταλλουργίας στον Αλμυρό Μαγνησίας παρήγαγε σιδηροχρώμιο κατά την περίοδο 1983-1991.

   Οι μελέτες των ειδικών ανέφεραν ότι τα πιο σημαντικά κοιτάσματα[11] χρωμίτη πυρίμαχου τύπου υπάρχουν στην Ερέτρια Λάρισας και στο Δομοκό Φθιώτιδας. Και οι δύο τύποι είναι οικονομικά σημαντικοί.

   Τελευταίος ιδιοκτήτης των μεταλλείων ήταν ο Σκαλιστήρης ο οποίος είχε μεταλλεία στην κατοχή του και σε άλλα μέρη της χώρας. Από τις εξαγωγές του εμπλουτισμένου χρωμίτη και σιδηροχρωμίου την περίοδο 1989-1991 η Ελλάδα ωφελήθηκε σε συνάλλαγμα που ξεπερνούσε τα 5 δις δραχμές (ή 14.700.000 ευρώ).

   Το 1992, παρά τις βελτιώσεις της εξόρυξης και μεταλλουργίας, ανεστάλη κάθε μεταλλευτική δραστηριότητα, λόγω της παγκόσμιας κρίσης των τιμών στα Ορυκτά Πρώτων Υλών. Η κατάσταση εκτιμήθηκε ως πολύ άσχημη, παρά τον εντοπισμό νέων κοιτασμάτων και αποθεμάτων και παρά την ύπαρξη μιας σύγχρονης μεταλλευτικής μονάδας (ΕΛΣΙ). Να προσθέσουμε ότι στις αιτίες παύσης της λειτουργίας των μεταλλείων και της μεταλλουργικής μονάδας το 1991 ήταν η κρίση στην τιμή του χρωμίου, η αδυναμία παραγωγής λεπτόκοκκου μεταλλεύματος για την παραγωγή συμπυκνώματος Cr2O3 με επίπλευση και ο μεγάλος αριθμός του προσωπικού.

   Επίσης, την περίοδο 1990-1999, τα πειράματα ιδιοκτησιακού καθεστώτος, διοίκησης και οργάνωσης προβληματικών μεταλλευτικών παραγωγικών μονάδων και επιχειρήσεων δεν έφεραν ουσιαστική βελτίωση της οικονομικής τους εικόνας και αρκετές από αυτές οδηγήθηκαν σε καθεστώς ειδικής εκκαθάρισης.

   Το 1993 ήρθε το τέλος. Λόγω προβλημάτων της παραγωγού εταιρείας αλλά και του διεθνούς ανταγωνισμού, σε συνδυασμό με την συνεχιζόμενη διατήρηση χαμηλών τιμών των μεταλλευτικών προϊόντων, το 1993 σταμάτησε η ιστορική παραγωγή χρωμίτη - σιδηροχρωμίου.

Η λίμνη από την καταβύθιση των στοών του Μεταλλείου

    Σήμερα, η επαναλειτουργία των μεταλλείων χρωμίτη ευνοείται, λόγω της υψηλής ζήτησης για χρώμιο, των σημαντικών βεβαιωμένων αποθεμάτων και από την ύπαρξη της μεταλλουργικής μονάδας. Στα Μεταλλεία Δομοκού όμως σήμερα έχουν μείνει τα ερείπια των εγκαταστάσεων, λίγα από τα παλιά οικήματα και μια μικρή λίμνη που δημιουργήθηκε από την καταβύθιση των παλαιών στοών ...

   Στο οικισμό των Μεταλλείων, διαμένουν σήμερα λίγες οικογένειες οι οποίες προσπαθούν να διατηρήσουν και να αναδείξουν όσο γίνεται αυτή τη μικρή περιοχή. Άξια επίσκεψης είναι η επιβλητική εκκλησία της Αγίας Βαρβάρας. Τα Μεταλλεία αποτελούν πλέον οικισμό του Δ. Δ. Ομβριακής του Δήμου Δομοκού.

Κωνσταντίνος Αθαν. Μπαλωμένος

                      φυσικός

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Ιστότοποι (για φωτογραφίες και λίγα στοιχεία) : 

     http://www.gaiaelliniki.gr , www.domokos.gr

Μελέτες : ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ, Νο 9, Μάιος 2013 «Κείμενο Πολιτικής – Κοιτάσματα μετάλλων και ανάπτυξη εθνικής οικονομίας», σελ. 25,  Δρ. Τσιραμπίδης Ανανίας, ομότιμος καθηγητής, εμπειρογνώμονας ΠΕ.ΚΑ., έκδοση ΕΛΙΑΜΕΠ.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

---

[1] Σε κράματα με άλλα μέταλλα βελτιώνει τις ιδιότητές τους, όπως σε σίδηρο γίνονται χρωμιοχάλυβες (για αυτοκίνητα, γέφυρες, κ.ά.). Με μεγαλύτερη αναλογία χρωμίου σε χάλυβα παράγονται ανοξείδωτα οικιακά σκεύη. Επίσης γίνονται χρωμιο-νικελιο-χάλυβες (για θωράκιση πλοίων, για κανόνια, κ.ά.).

[2] Έγινε από τον Ιωάν. Κυρώζη, τότε δήμαρχο Λαμίας ως πληρεξούσιο του Ιωάν. Προβελεγγίου, κτηματία κάτοικο Αθηνών και τον Κων. Θωμόπουλο, γραμματέα της Νομαρχίας Φθ)δας.

[3] εφ. “Ανατολική Ελλάς”, 2-12-1871, Λαμία.

[4] Αυτά μπορούν να αξιοποιηθούν και στις σημερινές συνθήκες, ως αυτοτελείς μονάδες μεταλλευτικής δραστηριότητας.

[5] Απέχουν 28 χλμ. περίπου από τη Λαμία.

[6] εφ. ΕΘΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝ, σ. 3, 12-3-1953, Λαμία.

[7] εφ. ΕΘΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝ, σ. 1 & 4, 18-6-1959, Λαμία.

[8] Τα σημαντικότερα κοιτάσματα χρωμίτη στον κόσμο βρίσκονται σε Ρωσία, Ν. Αφρική, Τουρκία και Ελλάδα.

[9] αν η περιεκτικότητα σε αργίλιο είναι μεγάλη, τότε ο χρωμίτης λέγεται πυρίμαχου τύπου, ενώ αν υπερισχύει η περιεκτικότητα σε χρώμιο λέγεται μεταλλουργικού τύπου.

[10] Οι μεγαλύτερες αποθέσεις χρωμίτη είναι εκείνες του Όρους Βούρινος Κοζάνης, οι οποίες ήταν υπό εκμετάλλευση μέχρι το έτος 1991. Στα χρόνια τούτα, τα ενδεικτικά αποθέματα χρωμίου από το Βούρινο Κοζάνης είναι περίπου 1,2 εκατ. τόνοι και η ακαθάριστη αξία τους 2,552 δισεκ. € (Tsirambides & Filippidis 2012d).

[11] Economou et al. 1986, Michailidis & Sklavounos 1996, Γκίκας & Γεωργακάκης 1997, Τσιραμπίδης 2005.